ناصر خسرو مردی دیوانی است وآشنا به کار دیوان رسالت یا دار الانشاء سلطانی وگذشته از آن به دانشهای روزگار خود واقف است، هربار غزنویان را دیده است به خوبی می داند که گروهی از دبیران ومنشیان دیوانی که موی با خامه به دو نیم می شکافند قلم را انتها در خدمت مراسلات دیوانی به کار نداشته اند، بلکه از هنر نویسندگی وتیز بینی واطلاعات مکتسب خود غالباً برای تصنیف وتنظیم کتابها استفاده کرده اند وآینه ای برابر اجتماع داشته، نمونه این گونه مردان را در ادب فارسی کم نداریم واز آن جمله یکی ابوالفضل بیهقی است که از همین رهگذر وبر مبنای یادداشتهای انبوهی که طی سالیان دراز خدمت در دربار ودیده ها وشنیدهها ودر اختیار داشتن بسیاری اسناد ومراسلات از دواتخانه دیوانی، کتابی با ارج چون تاریخ مسعودی پدید آورده است ودر حقیقت پایه تاریخ او همان تعلیقه هاست که روزانه ضبط وثبت کرده بوده است .

فرق ناصر خسرو با شاعران دیگر
اگر بخواهیم از گویندگان ونویسندگان ایران که در عرض این هزار ویکصد سال ظاهر شده اند شش نفر را انتخاب کرده به عنوان اعاظم شعرای ایران نام ببریم، بنده ناصر خسرو را حتماً در میان آنها ذکر خواهم کرد وکسان دیگر نیز بوده وهستند که در این تشخیص وتعیین با بنده موافقند، وبر خلاف شعرای بزرگ دیگری که از ایشان غیر شعر چیزی به جا نمانده است یعنی فردوسی وحافظ، از ناصر خسرو کتب نثر نیز در دست است چنانکه از سنایی ومولوی وسعدی هم کتب نثر به ما رسیده است اما علت اینکه شعر ونثر ناصر خسرو چندان شهرتی نیافته است ومانند شاهنامه ومثنوی وکلیات سعدی وغزلیات حافظ مرجع عموم فارسی زبانان نشده است، یکی این بوده است که ناصر خسرو مذهب اسماعیلی داشته ودسته ای از اسماعیلیه مدتی به اسم ملاحده مطعون اهل ایران ومورد نفرت ولعنت شیعه وسنی بوده اند، واشعار وتألیفات ناصر خسرو در اثبات وتایید مذهب خود او بوده است وحکم تبلیغ دینی داشته است دیگر اینکه ناصر خسرو مرد حکیم عالمی بوده واشعار ومولفات او در موضوع های مشکل کلامی وحکمتی ودینی وفلسفی بوده است که قابل فهم وهضم عوام نبوده، واگر چه این حیث مثنوی مولوی نیز پای کمی از اشعار ناصر ندارد وبلکه غالباً از آن هم مشکل تر است چون عرفان وتصوف مطبوع ایرانیان بوده وهرگز جماعتی از صوفیه نبوده اند که مانند ملاحده قرون پنجم وششم وهفتم بر قسمتی از ولایت وقلاع ایران مسلط شده وبا سلاطین واولیای امور جنگیده باشند ورجال مشهور را به حمله ناگهانی به ضرب کارد از پا در آورده باشند، نفرت وانزجاری از اهل عرفان وتصوف در میان عموم پیدا نشده است ودشمنان ایشان منحصر بوده اند به شیخ وملّا وفقیه ومحتسب ومتشرع که خود آنها چندان محبوب قلوب عامه نبوده اند….
آنچه مسلم است اینکه ناصر خسرو از استادان بزرگ نظم ونثر فارسی وبه اصطلاح اهل ادب«شاعر فحلی» است وجای خوش وقتی که در بیست سس ساله اخیر بیشتر مورد توجه شده است و دیواناشعار او وهفت تا از کتب حکمتی ودینی او به نثر فارسی به طبع رسیده، تتبع در آثار قلمش باب شده است . از خراسان که برای ناصر خسرو روزی جلوه گاه صورت ومعنیهر دو بود دیگر در نظرش جز ظاهری بی روح وصورتی خالی از معنی نمانده بود آن همه خان وطغان وآن همه فروجلال که در عهد محمود ومسعود چشم او را خیره می کرد در این زمان……..
درباره سفرنامه:
سفرنامه ظاهراً برای عامه مردم نوشته شده ودرباره مسائل مذهبی ساکت است ولیکن از دو عبارت آن کتاب در صفحات 40و 42 متن واضح است که هیچ گونه شک وشبهه ای در صحت نسب فاطمیون نداشته است و درباره حسن اداره امور وثروت وقناعت وامنیت وآسایش رعایای ایشان با شور وحرارت سخن گفته است آنچه در وصف قاهره ومساجد وکوی وبرزن ها ومحلات دهگانه وباغها وساختمانها وحومه شهر می نویسد مایه اعجاب است واخباری که به تفصیل از حکومت فاطمیان روایت می کند، واجد اعلی درجه ارزش است چنین به نظر می رسد که انضباط سپاهیان ونظم وترتیبی که در پرداخت حقوق ایشان رعایت می شد وبالنتیجه مردم از بیم زور گویی وستم لشکریان در امان بودند در ذهن او تاثیر بسیار داشت ارتش مصر مرکب بوده است از عده ای در حدود 215000 تن سپاهی، از این عده 20000 سوار قیروانی، 15000 سوار باطلی (از افریقای شمال غربی)، 50000 سوار بدوی از حجاز و 30000 سوار مزدور مخلوط (سیاه وسفید) به شمار آورده، وپیادگان عبارت بودند از 20000 سیاه مصمودی(از افریقای شمال غربی)و10000 ترک وعجم (به نام مشارقه)و 30000 بنده درم خریده(عبیدالشراء) وگروهی خارجی مرکب از 10000 مستحفظ درباربه فرماندهی سپهسالاری جداگانه وبالاخره 30000 زنگی یا حبشی وفور مال ونعمت در بازارها وی را غرق در حیرت نمود واز آن گذشته امنیت عمومی بدان حد بود که بازرگانان لازم نمی دانستند دکانهاوانبارهای خود را قفل کنند.
در صفحه 53 کتاب مزبور ناصر خسرو چنین گوید:«در آن وقت که در آنجا بودم ودر سنه تسع وثلاثین واربعمائه (439) سلطان را پسری آمد فرمود که مردم خرمی کنند سهر وبازار بیاراستند چنانکه گر وصف آن کرده شود همانا که بعضی مردم آن را باور نکنند واستوار ندارند که دکانهای بزازان وصرافان وغیر هم چنان بود که از زر جواهر ونقد وجنس وجامه های زربفت وقصب جایی که کسی بنشیند وهمه از سلطان ایمن اند که هیچ کس از عوانان وعمازان نمی ترسد وبر سلطان اعتماد داشتند که بر کسی ظلم نکند وبه مال کسی هرگز طمع نکند وآنجا مالها دیدم از آن مردم که اگر گویم یا صفت کنم مردم عجم را آن قبول نیفتد ومال ایشان را حد وحصر نتوانستم کرد وآن آسایش که آنجا دیدم هیچ جا ندیدم وآنجا شخصی ترسا دیدم که از متمولان مصر بود چنانکه گفتند کشتیها ومال وملک او را قیاس نتوان کرد در این وقت لامحه چندان خلق در مصر بود که آنچه در نیشابور بودند خمس ایشان بجهد بود وهرکه مقادیر داند معلوم او باشد که کسی را چند مال باید تا غله او این مقدار باشد وچه ایمن رعیتی وعادل سلطانی بود که در ایام ایشان چنین حالها باشد وچندین مالها که نه سلطان بر کسی ظلم وجور کند ونه رعیت چیزی پنهان وپوشیده دارد.
سفرنامه از دلچسب ترین آثار ناصر خسرو است که ماجرای سفر هفت ساله خود را به زبان بسیار ساده وپر از صمیمیت نوشته است وسنوات 437-444 را در بر می گیرد ناصر خسرو آثار خود را به همان شیوه دری مخصوص شمال افغانستان آن روزی نوشته است که از نگاه فقه اللغه نیز برای ما بسیار دلچسب است یعنی نثر او نثر شیوا وسره دری افغانستان است ودر آن کلمات عربی کم استعمال شده است
ناصر خسرو به هنگام سفر 43 سال عمر داشته است این حد فاصلی است که زندگانی او را به دو قسمت تقسیم می کند : حیات دنیائیش پیش از سفر وحیات روحانی او بعد از برگشتن قبل از آنکه ناصر این سفر مشهور خود را درپیش گیرد، به ملتان، سند، شمال هند وشهرهای افغانستان با خراسان آن زمان سفرهایی کرده بود واحتمال قوی می رود که در دربار سلطان محمود وپسرش سلطان مسعود هم خدمت کرده باشد … از اشعارش معلوم می شود که تا ایام جوانی در نزد امرا و وزرا صاحب قدر ومنزلتی بوده وحتی«خواجه خطیر» یاد می شده است … اگر چه ناصر اختیار سفر را به مقصد حج ودر نتیجه همان خواب می گوید، ولی می توان حدس زد که فکر جوال وحس کنجکاو او در جستجوی کشف حقایق را احاطه وتسلط او در علوم عقلی ونقلی زمانش دیگر او را تطمین کردن نمی توانست ومیل خاطرش را به سوی تجربه نوی در عالم روحانی می کشانید ولهذا خوابی که دیده بود سائقه عزم سفرش گردید پرفسور کربن در مقدمه جامع الحکمتین«خواب مستی» را یک نماد یا رمزی می شمارد که در رسمی، وبیداری از این خواب را ادراک معنی باطن، وپیرمرد را که در خواب او آمد داعی اسماعیلی تعبیر می کند کربن در تحلیل کیفیت اینکه پیرمرد کدام کس وامری که صادر می کند چه بوده؟ این مثال را می آورد که سیصد سال بعد از ناصر نزاری قهستانی بیرجندی هم مانند ناصر«سفرنامه » نوشته ودرآن عیناً مانند ناصر از «خواب مستی» را یک نماد یا رمزی می شمارد که در تمام قصه های تحولات روحی به تواتر ذکر می شود، ومعنی رمزی خواب مستی را تمسک به احکام دین رسمی، وبیداری از این خواب را ادراک معنی باطن، وپیرمرد را که در خواب او آمد داعی اسماعیلی تعبیر می کند کربن در تحلیل کیفیت اینکه پیرمرد کدام کس وامری که صادر می کند چه بوده؟ این مثال را می آورد که سیصد سال بعد از ناصر نزاری قهستانی بیرجندی هم مانند ناصر «سفرنامه» نوشته ودر ان عیناً مانند ناصر از «خواب مستی» بیدار می شود ودر اثرآن به سوی جنوب قفقا که در آنجا امام زمان به صورت پنهانی می زیسته، روانه می شود کربن می گوید:« اینک آرزو واشتیاق سالک که تمام قدرت روحی خود را در جستجو ورسیدن به ایده آل خود صرف می کند وآن تخیل آرمانی امام از اعمال شعور روحانی در خواب تظاهر می کند وآن «صامت» خموشانه امر معنوی خود را با اشاره ساده ای به صوب مقصود می دهد.»
به گمان اغلب ناصر قبل از سفرش به مصر ضمن مسافرتهای دیگرش به هندوماوراء النهر وگوشه وکنار خراسان بایستی از دعات وپیروان کیش باطنی برخورده ومعلومات زیاد از آن مذهب به دست آورده بود… در مصر که در این وقت زیر حکم رانی خلفای فاطمی بود تحول بزرگی در زندگانی ناصر رخ می دهد که اوج سفرش را تشکیل می دهد وآن سلوک اوست به مذهب باطنی اسماعیلی اگر چه ناصر در سفرنامه خود از این سلوک بحثی نمی کند وبا خلیفه مستنصر ملاقاتی برایش میسر نشده، مگر او را در روز مراسم«فتح خلیج» از دور دیده ویک بار هم در خوان خلیفه که چگونگی آن در سفرنامه خوب تصویر می کند اشتراک ورزیده است … ناصر از عظمت، شأن وشوکت فاطمیان، رفاه وعدالت وآسایش مصر در زیر اداره فاطمی ها آن قدر به وجد وحرارت بیان می کند وفرق آن را با حالت هرج ومرج، ظلم وبیداد وبی امنی خراسان ایما می کند که واضح می شود چه قدر گرویده فاطمیها گردیده بود… سفرنامه به طور بسیار ساده وبی آلایشی نوشته شده واز نقطه نظر ادبی موقع خیلی ممتاز بلندی را دارد وبا وجود اینکه خود در عداد اولین کتابهایی است که پس از استیلای عرب به ایران در زبان فارسی نوشته شده وبا وصف مغایرت لهجه آن زمان یعنی درست نهصد سال پیش با لهجه امروزی فارسی از حیث ترکیب الفاظ وتلفیق عبارات ونسج جمل طرز نگارش آن به قدری دل پسند وشیرین است که ماها یعنی خوانندگان این دوره را از مطالعه ان اصلاً غرابتی احساس نمی شود وبارزترین صفتی که سفرنامه وبالجمله سایر آثار ناصر خسرو را امتیاز مخصوص داده…… این است که مشارالیه الفاظ عربی را به قدری کم در نوشته های خود به کاربرده است که این نویسندگان دوره حاضر را نیز شاید کمتر میسر تواند شد. (غنی زاده،مقدمه سفرنامه، چاپ برلین)
سفرنامه تصویری فوق العاده با ارزش از فرهنگ آن زمان در کرانه های نیل وآسیای مقدم به دست می دهد. ( شهابی،تاریخ ادبیات ایران، ص 302)
از آنچه ناصر خسرو در گشت وگذار خود از عجایب وزیباییها مشاهده نمود، شرحی بس جالب در«سفرنامه» خود آورد وارزش این مطالب که معلومات متنوع در باب سرزمین ومسائل اجتماعی ودینی وسیاسی آسیای صغیر ومصر در زمان مولف یعنی قرن پنجم هجری دارد نیک معین است وهنوز اهمیت آن به اندازه کافی تقدیر نگشته است .( دکتر شفق، تاریخ ادبیات ایران،ص145)
سفرنامه نخستین اثر موجود از آثار منثور ناصر خسرو است .. وی در سفر طولانی عجایب بسیار دید وسختیها کشید وبا بسیاری از رجال ومعاریف زمان ملاقات کرد وعلی الخصوص در قاهره به دستگاه المستنصر بالله راه یافت ودر مذهب اسماعیلی به عالی ترین مقام رسید سفرنامه ارمغان این سفر ممتد است که با انشایی بسیار روان ودل انگیز نوشته شد وحاوی اطلاعات دقیق است و به بیان عادات وآداب مردم ممالک ونواحی مختلف است . ( دکتر صفا، تاریخ ادبیات ایران، ص896-897)
می توان حدس زد که قدیم ترین زندگی نامه ها وزندگی نامه های دروغین ناصر خسرو به دست یکی از خویشان یا شاگردان او در یمگان ساخته شده که خواسته است از صیت وشهرت فوق العاده ناصر استفاده کرده، از وی « اولیاء الله» واز خاکش زیارتگاه بسازد وخود از این راه به نوایی برسد… بسیاری از این زندگی نامه ها که دیگران نوشته ویا به قلم خود ناصر منسوب کرده اند به دست ما رسیده است ظاهراً قدیمی ترین آنها «سفرنامه ناصر خسرو» است که نسخه خطی آن در پامیر کشف شده وعبارت از شرح حال افسانه آمیزی است که هیچ گونه مناسبتی با سفرنامه حقیق ندارد…سمیونف توانسته است راجع به کتابی به نام«سفرنامه مشرق» اطلاعی به دست بیاورد.(آ.ی.برتلس،ناصرخسرو واسماعیلیان، ص150-151)
سفرنامه دو گونه ارزش دارد یکی ادبی دیگری اجتماعی
از لحاظ ادبی این کتاب یکی از نمونه های زیبا وارزنده نثر قرن پنجم هجری است ونشان دهنده اثری با همه خصوصیات سکی آن قرن، لغات آن چه تازی وچه پارسی در حد اعتدال وتراش خورده وکافی برای ادای مقصود است وجمله ها در حد رسائی است ودر مقام قیاس با تاریخ بیهقی تغییرات پیچیده ندارد ومتأثر از جمله بندی زبان عرب نیست، روان وبی پیرایه است ، معانی همه لباسی یک دست از الفاظ به تن دارند و وافی به مقصودند.
مسافری که نامش ناصر خسرو است وعلوم متداول زمان را با ژرفی آموخته است ودر خاندانی دیوانی گوشش به بسایری تعابیر واصطلاحات وفنون دبیری وتوسل آشناست وخود به فضل وادب شهرتی گرفته است وبر روابط مردم اجتماع از هر دست بینائی دارد واز زبانی گشاده برخوردار است وشنیده ها ودیده ها را می تواند خوب بازگو کند و مطالب را نیک بپرورد ودر قالب عبارات بریزد، با آینه خاطری چنین تابناک روی به سفر می اورد ، سه هزار فرسنگ زمین را زیر پا می کند، آینه خاطرش هر منظره ساکن یا متموج از طبیعت واجتماع را در ذهن تابناک منعکس می سازد وچون خودنقاش ومصور است، تا حدی که به نشان دادن آن مناظر خللی وارد نشود وتصویر جاندار وزباندار به چشم بیندگان درآید ، به کمک ذوق سلیم وذهن وقاد خطوط اصلی چهره های مشهودات ومسموعات را در خاطر رسم می کند واز راه اندیشه به کمک سرانگشتان هنرمند بر صفحه منقوش می سازد. بی گمان هر بخشی از سفرنامه که موقعی جغرافیایی را وصف می کند تصویری است که ناصر خسرو از آن کشیده است وبه اصطلاح امروز از آن عکس برداری کرده است اما نه عکس عادی ومعمولی بلکه عکسی که عکاسی هنرمند از زاویه خاص، که بتواند همه زیبائیها وخطوط وانحناها را روشن به دیده بیننده در آورد بر دارد ویا فیلمبرداری که بداند از میان مناظر گوناگون کدام قسمت را برگزیند که نشان دهنده ونماینده جان آن منظره باشد شما وقتی وصف قلعه شمیران را بخوانید وبعد تصویری را که از وضع امروز آن داریم ودر خلال صفحات کتاب جای داده ایم بنگرید با گذشت هزار سال، نوشته ناصر خسرو را اگر از عکس گویاتر نیابید در همان حد خواهید یافت .حال دیگر مواضع جغرافیایی نیز چنین است من می پندارم کسی که حد خواهید یافت حال دیگر مواضع جغرافیایی نیز چنین است من می پندارم کسی که وصف مکه وخانه کعبه واعمال حج را به دقت از این کتاب خوانده باشد وزیارت بیت الله الحرام او را دست دهد، با وجود فاصله هزار ساله، در انجام دادن اعمال حج، از آنان که پیشتر به ادای ای مراسم توفیق داشته اند باز پس نخواهد ماند نقاط تاریخی دیگر چون بیت المقدس ومشهد خلیل وغیره را که کمتر دستخوش تحول وتغییر وضع شده اند با این آشنائی ذهنی می توان همانند یک آشنا دیدار کرد کفه تصاویر مربوط به بیت المقدس که در کتاب جای داده ایم با کفه وصف ناصر خسرو از این شهر آسان برابر نمی تواند ایستاد.
اهمیت«سفرنامه»از نظر محتوای تحقیق:
با مطالعه متن تحقیق می‏توان پی به اهمیت‏ «سفرنامه»ناصر خسرو برد.«سفرنامه»ناصر خسرو از دو جنبه کلی قابل توجه است.نخست:ابعاد ادبی‏ «سفرنامه»از آنجا که ناصر خسرو در درجه اول یک‏ ادیب و شاعر بوده است،متن«سفرنامه»به عنوان یک‏ سند معتبر در متون ادبی جهت نیل به نکات و ظرایف‏ ادبیات فارسی تلقی می‏گردد.و باید به عنوان یکی از منابع و شاهکارهای تاریخ ادبیات فارسی به آن نگریست.
جنبه دوم اهمیت«سفرنامه»،ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن است که عمده توجه این نوشتار بدین جنبه‏ خواهد بود و جزئیات آن بررسی خواهد شد.
با مطالعهء تاریخ روشن می‏شود که پیش از رسمیت‏ پیدا کردن علم جدیدی تحت عنوان جامعه شناسی‏ توسط آگوست کنت فرانسوی،مباحث اجتماعی میان‏ متفکران و اندیشمندان به اشکال متعدد مورد توجه‏ بوده و یکی از منابع تاریخ تفکرات اجتماعی،متون و آثار سفرنامه نویسان بوده است و این سفرنامه‏ها تا زمان کنونی نیز به عنوان مهمترین منابع مطالعه اوضاع‏ و احوال اجتماعی،سیاسی اقتصادی و فرهنگی‏ جوامع گذشته به شمار می‏روند.آنچه اهمیت سفرنامه نویسان مسلمان در مجموعه مباحث اجتماعی‏ را نشان می‏دهد،آن است که مسلمانان سیاح نخستین‏ پایه گزاران علم مردم شناسی و سیر و سیاحت بوده‏اند و دانشمندان عربی قرونی پس از آنها متوجه اهمیت‏ جمع آوری اطلاعات از طریق سیر و سفر شده‏اند.همان‏ گونه که عمده تحقیق دانشمندان غربی در قرون‏ وسطی در«سفرنامه»مارکوپولو مشاهده می‏شود. توجه دانشمندانی چون ابو ریحان بیرونی،ناصر خسرو،ابن بطوطه و…باعث ایجاد زمینه‏های پیدایش‏ علم نوینی تحت عنوان مردم شناسی(علم مطالعه‏ فرهنگ)گردید و افزون بر آن در مطالعات‏ جامعه شناسی نیز به عنوان اطلاعات مفیدی از پژوهشهای آنها یاد می‏شود.
اهمیت«سفرنامه»از نظر روش تحقیق:
یکی از ابعاد اهمیت«سفرنامه»ناصر خسرو توجه به‏ نکات روش شناسی تحقیق می‏باشد که به طور خلاصه‏ عمده‏ترین موارد آن را می‏توان به شرح زیر اشاره کرد.
-تأکید بیش از حد در تکنیک مشاهده در مطالعات‏ فرهنگی و مردم شناسی:یکی از روش های تحقیق در علوم اجتماعی،روش میدانی است که در این روش‏ محقق در میدان تحقیق حضور داشته و با ملاحظه‏ موضوعات اقدام به تحقیق می‏نماید.ایده جهانگردان‏ مسلمان،به ویژه ناصر خسرو توجه به انجام مطالعات‏ میدانی و مشاهده مباحث و موضوعات اجتماعی و فرهنگی از نزدیک بوده است.
-توجه به اصل واقع نگری در تحقیق:اساس هر گونه‏ پژوهش اجتماعی،دیدن و بیان موضوعات تحقیق است‏ به همان حالت واقعی که وجود دارند.رعایت اصل‏ عینی نگری واقع گرایی موجب آن می‏شود که‏ پدیده‏های اجتماعی و فرهنگی را بدون افراط و تفریط مورد مطالعه قرار داد.
-اصل تنوع و تعدد:تحقیق ناصر خسرو بیانگر آن‏ است که پژوهشگر در انجام تحقیق خود به ابعاد گوناگون و مختلف موضوع تحقیق عنایت داشته باشد اگر چه حجم سفرنامه کم بوده ولی محتویات آن گویای‏ مباحث متعدد و متنوع است.
-اصل ایجاز و خلاصه گویی:نکته مهم روش شناسی‏ تحقیق ناصر خسرو آن است که او به اصل مباحث‏ پرداخته و از اطاله کلام جلوگیری کرده است به‏ گونه‏ای که خواننده با مطالعه متن متوجه عمق‏ موضوعات شده دچار خستگی نمی‏شود.
-در موارد بسیاری ناصر خسرو اعتراف می‏کند که‏ بیان فلان موضوع از حد و حصر محقق خارج است و حق مطلب ادا نگردیده است و اعتراف به این مطلب‏ یکی از اصول تجزیه و تحلیل داده‏های تحقیق است.
-در بسیاری از موارد ناصر خسرو مطالب را به‏ گونه‏ای بیان می‏کند که خواننده متوجه می‏شود که‏ ارائه آنها از طریق نقل قول و استناد به گفته دیگران‏ است و تفکیک مطالب خود نکته دیگر روش شناسی‏ تحقیق می‏باشد.
-اصل دقت و ظرافت و نکته سنجی در بیان‏ موضوعات تحقیق مثل ساخت شهرها،روز ورود و خروج از مکانهای مهم،…
-بیان انگیزه تحقیق که ناصر خسرو به واسطه خواب‏ دیدن با توکل به خداوند قصد سفر به سوی مکه‏ می‏کند.
مراحل مسافرت ناصر خسرو
مرحله اول:اشتغال به شغل دیوانی
مرو-پنج دیه-جوزجان-شبورغان-فاریاب- مرو الرود
مرحله دوم:سفر اول حج پس از استعفا از شغل‏ دیوانی: مرو-سرخس-نیشابور-قومس-دامغان-سمنان‏ -ری-قزوین-خرزویل-سراب-تبریز-مرند-خوی‏ -وان-وسطان-اخلاط-بطلیس-ارزن-میافارقین-آمد-حران-سروج-منبج-جلب-سرمین- معرة النعمان-حماة-عرقه-طرابلس-طرابرزن- جبیل-بیروت-صیدا-صور-عکه-حیفا-قیساریه- رمله-بیت المقدس-مکه
مرحله سوم:بازگشت از مکه به بیت المقدس
مرحله چهارم:سفر به مصر: بیت المقدس-رمله-عقلان-تنیس-قاهره- اسکندریه-قیروان
مرحله پنجم:سفر دوم حج: قاهره-قلزم-جار-مدینه-مکه
مرحله ششم:بازگشت به مصر(قاهره): مکه-مدینه-قلزم-قاهره
مرحله هفتم:سفر سوم حج: قاهره-قلزم-جار-[مدینه‏]-مکه
مرحله هشتم:بازگشت به مصر:مکه-[مدینه-جار -قلزم‏]-قاهره
مرحله نهم:سفر چهارم حج: قاهره-اسیوط-اخمیم-قوص-اسوان-عیذات- جده-مکه
مرحله دهم:بازگشت به بلخ: مکه-طایف-یمامه-هجره-ابله-عبادان- مهروبان-ارجان-اصفهان-نایین-طبس-تون‏ (فردوس)-قاین-سرخس-مرو الرود-فاریاب-بلخ.
فصل چهارم:
یافته های تحقیق
اسم ورسم ومولد وحسب ونسب شاعر

کلمه ارتباط از لغت لاتینCommunicar مشتق شده است، این لغت خود در زبان لاتین Tomake common یا عمومی کردن و یا به عبارت دیگر در معرض عموم قرار دادن است ،یعنی ارتباطات برخی از مفاهیم و تفکرات و معانی و یا عبارت بهتر پیام را به دیگران و یا میان عموم گسترش می دهد.(رئیسی پور ،۱۳۹۱).
ارتباط فرآیندی است که توسط آن اطلاعات از طریق نظام (سیستم )مشترک علائم ،نشانه ها یا رفتار منتقل می شود (ابراهیمی،۱۳۷۱). ارتباط سراسر زندگی انسان را در بر گرفته است .انسان به کمک ارتباط زنده می ماند ،رشد و تکامل می بابد و سعادت و خوشبختی وی تا حد زیادی به چگونگی رابطه او با دیگران بستگی دارد .در این بین ارتباط زناشویی به عنوان طولانی ترین و عمیق ترین نوع ارتباط همواره مورد توجه بوده است . ارتباط توانایی خاصی است که به افراد کمک می کند ،به طور کارآمدی در پیام های نمادی که مبادله می کنند عمل کنند و احساسات مثبت و خوشایندی در طرف مقابل خود ایجاد نمایند (زمانی،۱۳۹۲). ارتباط بین فردی جزء بزرگترین پیشرفت های بشر به شمار می آید اما انسان های معمولی قادر به برقراری یک ارتباط خوب و موثر نیستند که یکی از جنبه های طنز آمیز شدن تمدن نوین آن است که اگرچه با توسعه س ابزارهای مکانیکی ارتباط از آخرین مرزهای دست یافتنی تخیل نیز گذشته است اما اغلب مردم برقراری ارتباط را کاری دشوار می بینند در عصر فن آوری ما می توانیم به ماه پیام بفرستیم اما برقراری رابطه با کسانی که دوستشان داریم را دشوار می یابیم (نیک بخش،۱۳۹۰). برقراری ارتباط معمولا به صورت پیوندی دوجانبه بین دو فرد تعریف می شود .برقراری ارتباط را همچنین به عنوان ارتباط متقابلی که به روشی خاص رخ می دهد و جنبه های گوناگون آن پیوندهای محکمی را بین افراد در طول عمر آن ها ایجاد می کنند ،درنظر می گیرند (سگرین و فلورا،۲۰۰۵؛ به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱). در چارچوب روان شناسانه ،برقرای ارتباط به عنوان عمل فرستادن یک پیام به یک گیرنده در نظر گرفته می شود که در آن احساسات ،افکار و نقطه نظرهای گیرنده در تعبیر پیام به کار گرفته می شود .(میلر،۲۰۰۵؛ به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱).
۲-۳-۲ انواع ارتباط :
ارتباط را از وجوه مختلفی می توان تقسیم بندی کرد اما یک تقسیم بندی که کلی تراز سایر تقسیم بندی هاست و به نوعی جامع اقسام مختلف باشد ،تقسیم بندی ارتباط به دو نوع کلامی و غیرکلامی است .
انسان همواره نیازمند بیان خویشتن است اونیاز دارد که به صورت کلامی و غیر کلامی و متناسب با فرهنگ ، سنت و ارزش های جامعه اش عقاید امیال ،خواسته ها و ترس هایش را مطرح نماید .بدیهی است برای این منظور باید قدرت برقراری روابط دوستانه و حفظ آن را داشته باشد (زمانی،۱۳۹۲). درفرایند یک کنش متقابل ،ارتباط کلامی^[۴۶] و غیر کلامی^[۴۷] می تواند در نحوه ی برقراری یک رابطه موفق نقش مهمی برعهده داشته باشد .این ارتباط هم در ایجاد یک رابطه موثر و هم در تنظیم و استمرار رابطه و میزان صمیمیت نقش بسزایی دارد (احمدی،۱۳۹۰).

۱-۲-۳-۲ ارتباط کلامی:
در زندگی انسان هیچ رفتار ارتباطی به اندازه ی ارتباط کلامی وسعت و تاثیر ندارد و هیچ پدیده ی ارتباطی این مقدار با زندگی انسان عجین نیست .ارتباط بزرگ ترین عاملی است که نوع رفتار او با دیگران و حوادثی را که در جهان اطراف او برایش اتفاق می افتد تعیین می کند ارتباط کلامی شامل رشته کامل راه های رد و بدل کردن اطلاعات بین افراد است و یا اطلاعاتی را که می دهند و می گیرند و نیز راه های استفاده از این اطلاعات را دربردارد .انسان ها از کلمات برای بیان خویش و معنا بخشیدن به زندگی و فعالیت هایشان استفاده می کنند.ارتباط کلامی به این دلیل مهم است که یکی از ابزارهای کارساز بشر برای کنترل و درک محیط خویش و تاثیر در آن است (بهرامی،۱۳۹۳).
۲-۲-۳-۲ ارتباط غیرکلامی:
درمانگران از مدتها پیش دریافته اند که ارتباط غیر کلامی به قدرتمندی کلمات بیان شده است .یکی از دلایل این نتیجه این است که ارتباط غیر کلامی ،حالت عاطفی ارتباط را منتقل می کند .محرابیان (۱۹۷۲)، دریافت که حدود ۷درصد کل عواطف توسط کلمات منتقل می شود ،۳۸ درصد شنوایی و ۵۵ درصد مربوط به صورت است (لانگ و یانگ،ترجمه نظری و همکاران،۱۳۹۲).
آهنگ صدا، سرعت صحبت کردن ،بلندی صدا ،مکث های کوتاه و بلند هرکدام می تواند پیامی بفرستد حتی فاصله ای که به هنگام حضور دو نفر تنظیم می شود می تواند پیام ارسال کند .(اسدی،۱۳۸۸،به نقل از بهرامی،۱۳۹۳). رفتارهای غیرکلامی زوج ها با همسرانشان به آسانی سوء تفاهم ایجاد می کند .تحقیقات نشان می دهد که زوج های مشکل دار اغلب همه ی انواع پیام ها را منفی تر از مقصود همسرشان ،تعبیر می کنند .این مساله در مورد رفتارها و پیام های غیرکلامی هم صدق می کند . زوجهای آشفته ،در زمان وجود مشکل کمتر ارتباط برقرار می کنند این مسئله در مورد ارتباط غیر کلامی نیز صدق می کند ،زوج های آشفته نسبت به زوج های بدون مشکل کمتر تماس چشمی برقرار می کنند .(لانگ و یانگ،ترجمه نظری و همکاران ۱۳۹۲).
۳-۳-۲ ارتباط در خانواده :
خانواده کوچکترین واحد اجتماعی است که اعضای آن از طریق ارتباط خونی و ازدواج با هم مرتبط می شوند و به گونه ای معین نیازهای انسانی یکدیگر را در چرخه زندگی برطرف می کنند سدویک (۱۹۸۱)، ارتباط خانواده را به عنوان سازمان تعریف می کند(نوعی ،۱۳۸۹).
وظیفه اولیه خانواده برقراری ارتباط است که به بهتر شدن عملکرد خانواده ،رشد و تکامل ،اعتماد به نفس ،اجتماعی شدن اعضای خانواده منجر می شود (رئیسی پور ،۱۳۹۱). خانواده همواره به عنوان مهمترین سیستم انسانی مورد توجه بوده است . واتزلادویک^[۴۸] ، بیوین و جکسون^[۴۹] (۱۹۶۷) خانواده را سیستمی قانوگذار تعریف می کنند که اعضای آن به طور مداوم درحال تعریف و تجدید نظر در تعریف و اهمیت روابط خود بر مبنای الگوی ارتباطاتشان هستند .شناخت این الگوها به شناخت بعضی از جنبه های عملکرد خانواده کمک می کند .در واقع شناخت انواع مختلف الگوها و سبک های ارتباطات خانوادگی علاوه بر توصیف ،به پیش بینی و توضییح عملکرد خانواده و توصیه ها و تجویزهای مربوط به آن هم کمک می کند .(نوعی، ۱۳۸۹ ). کوئرنر و فیتزپاتریک ^[۵۰](۲۰۰۲) ارتباط خانوادگی را به عنوان کانالی که در درون آن قواعد و نقش ها ،فرایندهای تشخیص و تفاوت گذاری ،مدیریت وظایف و امور ،تعارضات و تصمیم گیری های خانوادگی در عرصه زندگی انجام می پذیرد ،تعریف کرده اند (جهانی زنگیر،۱۳۹۱). آرگیل^[۵۱](۲۰۰۱) بر این باور است که خانواده یک از قوی ترین پیوند های ارتباطی اجتماعی است .رابطه اعضای خانوادگی رابطه عمیق و چند لایه است که عمدتا براساس تاریخچه ادراک ها و فرض های مشترک و درونی شده راجب جهان و اهداف مشترک اعضای خانواده بنا نهاده شده است (گلدنبرگ،۱۹۹۵،به نقل از احمدی ۱۳۹۲).
همانطور که می دانیم هر انسانی قبل از هرجا در سیستم خانواده شروع به رشد و نمو می نماید و از تعاملات درون خانواده خود تاثیر می پذیرد ،تا جائیکه از جزئی ترین تا کلی ترین مسائل فرزند ریشه در خانواده فرد دارد و رشد و نمو یافته از خانواده اصلی او می باشد (طاهری،۱۳۹۰). در واقع معنای ابتدایی ارتباط خانوادگی این است که بچه ها ارتباط با دیگران را یاد بگیرند (جهانی زنگیر،۱۳۹۱). هریک از ما گنجینه ای منحصر به فرد در روابط با دیگران داریم ،که به تجربیات خیلی قدیمی تر ما در روابط با مادر و دیگر مراقبان برمی گردد.برخی از این تجربیات زمانی کسب می شوند که ما در آن زان سعی در آسان کردن و گسترش روابطمان داشته ایم ولی برای کمک به ما یا دیگران در دسترس نبوده اند یا از آن مایوس شده ایم با این گنجینه خیلی قدیمی ،هریک از ما به طور ناخودآگاه روابطمان را در بزرگسالی گسترش می دهیم بدین صورت الگوی فردی ما شکل میگیرد و ما بطور غریزی و عمدتا بصورت ناخودآگاه و ناخواسته روابط تجربه شده مان را سروسامان می دهیم .(گرانت و کرولی،۲۰۰۲،به نقل از زمانی،۱۳۹۲). روابط بین فردی از الزامات جامعه انسانی است و در نهاد خانواده این ضرورت دو چندان است ،چرا که یک خانواده کارآمد براساس برقراری ارتباط صحیح و منطقی بین اعضای خانواده تحلیل می شود و رفتار حاکم بر روابط بین فردی نیز بر پایه اخلاق استوار می گردد.(احمدی،۱۳۹۲).
خانواده ها معمولا الگوهای تعاملی ^[۵۲]ثابت ،مشترک ،هدفمند و مکرری را به نمایش می گذارند چیزی که کانتوولر (۱۹۷۵)، به آن راهبردهای خانوادگی ^[۵۳]می گویند . راهبردهای خانوادگی که توسط همه ی اعضا اجرا می شوند ،الگوهای تبادلی پیش بینی پذیری هستند که به یک اشاره توسط تمامی اعضای خانواده تولید می گردند،به گونه ای که انگار هریک از اعضا احاسا می کند چه بخواهد چه نخواهد مجبور است نقشی را بازی کند که قبلا بخوبی جا افتاده است . الگوهای ارتباطی غیر کلامی میان اعضای خانواده معرف تبادل های ظریف و ضابطه داری است که می تواند قواعد و اصول خانوادگی حاکم بر گستره ی رفتارهای پذیرفته شده و قابل تحمل در خانواده را نشان دهد(گلدنبرگ و گلدنبرگ،۲۰۰۰،ترجمه ی حسین شاهی براواتی و همکاران،۱۳۹۲).
ارتباط موثر سنگ زیر بنای خانواده سالم و موفق است به عبارتی وقتی خانواده ای از الگوهای ارتباطی موثر استفاده می کند انتقال و درک واضحی از محتوا و قصد هر پیامی دارد و مسئولیت اجتماعی کردن فرزندان و دستیابی به نیازهای روحی و روانی اعضاء خانواده و ابقاء ارتباط زوج و شرکت در اجتماع را می تواند به خوبی انجام دهد نوع نظام خانواده و الگوهای ارتباطی آن اثر مهمی براعضاء خانواده دارد زیرا شخصیت و یادگیری و توسعه و ابقاء اعتماد بنفس و قدرت انتخاب و تصمیم گیری منطقی افراد خانواده همه به نوع اطلاعات و نحوه ی انتقال اطلاعات بین اعضاء خانواده وابسته است .(ابراهیمی ،۱۳۷۱). بنابراین می توان گفت که تعاملات درون خانواده ها یکی از مهم ترین عوامل اثر بخش در روابط زناشویی می باشد روابط درون خانواده چنانچه به نحوی باشد که منجر به اضطراب برای اعضاء گردد، امنیت روانی افراد را به خطر می اندازد و این خود می تواند سرمنشا بسیاری از مشکلات روانی و رفتاری برای آنها شود (نیک بخش،۱۳۹۰).
۴-۳-۲ ارتباط زناشویی :
ارتباط زناشویی ^[۵۴]عبارت است از فرایندی که در طی آن زن و شوهر چه به صورت کلامی و در قالب گفتار و چه به صورت غیرکلامی در قالب گوش دادن ،مکث،حالت چهره و ژست های مختلف با یکدیگر به تبادل احساسات و افکار می پردازند (ترنهلم ،یانسن ۱۹۹۶،به نقل از نیک بخش،۱۳۹۰).
ستیر(۱۹۸۳^[۵۵]) معتقد است که ارتباط زناشویی ،محوری است که دیگر روابط خانوادگی حول آن شکل می گیرند و زن و شوهر در مواقع معماران خانواده هستند (ستیر،۱۹۸۳،ترجمه بیرشک،۱۳۸۴). ارتباط زناشویی ،یکی از طولانی ترین و عمیق ترین نوع ارتباط است ارتباطی که اغلب انتظار داریم در سایه آن هر نوع نیازی را درحد رضایت ارضا کنیم و به آرمان خود جامه ی عمل بپوشانیم.(رئیسی پور،۱۳۹۱). ارتباط و رابطه بین فردی سازگارانه پایه ای اساسی برای موفقیت زناشویی است و فرایندی تسهیل کننده برای ازدواجی پایدار و رضایتمندانه محسوب می شود .(موریس و کارتر،۲۰۰۰،به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱). رابطه زوجی ،رابطه ای منحصر به فرد است که در آن فرد از یک سو عمیق ترین دوستی و صمیمیت را تجربه می کند و از سوی دیگر ممکن است شدیدترین آسیب ها که التیام آنها ممکن است سالها به طول بینجامد ،مواجه شود .
بابنزر و وست ^[۵۶](۱۹۹۲) برای نشان دادن تفاوت رابطه زناشویی از دیگر روابط، ویژگی های رابطه زوجی را این گونه بیان می کند :
رابطه زوجی رابطه ای داوطلبانه است .
رابطه زوجی مستلزم برقرار کردن تعادل بین ثبات و رشد است .
رابطه زوجی دارای گذشته و حال و آینده ای است .
زوج شدن به معنای ترکیب دوآینده و دو گذشته است که تفاوت در ارزش ها و جهان بینی را شامل می شود .
رابطه زوجی مستلزم این است که هر عضو فردیت و هویت جداگانه خود را حفظ کند (لانگ و یانگ،ترجمه ی نظری و همکاران ،۱۳۹۲)
یکی از عوامل موفقیت آمیز در زندگی زناشویی شیوه های مناسب ارتباطی بین زوجین می باشد برقراری روابط مطلوب و مناسب نقش بسیار مهمی در سلامت روحی و روانی افراد و در نهایت در احساس رضایت از زندگی و کار ایفا می نماید همچنین باید دانست که چنانچه فرد از برقراری روابط مطلوب و مناسب و یا حتی از روابط عادی با دیگران عاجز و ناتوان باشد این امر سلامت روانی فرد و رضایت خاطر وی از شغل و زندگی را به خطر می اندازد (زمانی ،۱۳۹۲). موفقیت در رابطه زناشویی می تواند زمینه ساز رشد شخصی و خود شکوفایی شود و در عین حال شکست در آن سرشکستگی و بی حاصلی را دنبال دارد (لانگ و یانگ،ترجمه ی نظری و همکاران ،۱۳۹۲). در واقع ارتباط زناشویی می تواند دست مایه ی شادی یا منبع بزرگ رنج و تالم باشد . ارتباط زن و شوهر این امکان را می هد که بایکدیگر به بحث و تبادل نظر بپردازد و مشکلاتشان را حل کند .زوج هایی که نتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند در یک وضعیت نامشخص قرار می گیرند(زمانی ،۱۳۹۲). ارتباط خوب همسران با یکدیگر آنها قادر می سازد تا نیازها؛خواسته ها و علایق خود را با هم در میان گذارند عشق، دوستی و محبتشان را نسبت به یکدیگر ابراز کنند و به خوبی از عهده ی حل مشکلات و مسائل اجتناب ناپذیر در خانواده برآیند اما فقدان مهارتهای ارتباطی لازم امکان چنین عملکردی را از خانواده و زوجین سلب نموده و رابطه صمیمانه متوقف می شود انرژی عشق به آزردگی و خشم تبدیل می شود و در نتیجه منازعات فراوان ، انتظارهای مکرر ،پناه بردن به سکوت، عدم همراهی عاطفی و لاینحل ماندن مشکلات را پدید می آورد (بولتون،۱۹۹۶؛ به نقل از زمانی،۱۳۹۲). کانون توجه جدیدترین نظریه روان تحلیلی ،روابط با محبوب یا تجربیات درونی شده است و بر این باور است که تعارضات حل نشده درون روانی فرد که از خانواده اصلی او مشتق شده است ، در روابط صمیمی بعدی فرد با افرادی مانند همسر برون ریزی می شود که منجر به شکل گیری الگوهای ارتباطی ناسالم و غیر واقع بینانه بین زوجین می شود ، که این الگوها حالت تکرار شونده ای به خود می گیرند ،مگر اینکه یکی از دو همسر (یا دربعضی موارد بچه هایشان ) وقوف و آگاهی بیشتری پیدا کنند،اقداماتی را برای متمایز سازی خود از تجربیات درونی شده ی قبلی به عمل آورند ، و در این فرایند یادبگیرند که به شیوه ی جدید و مثمر ثمری عمل کنند(گلادینگ، ترجمه بهاری و همکاران،۱۳۸۶). درواقع تجربیات والد – فرزندی منفی می توانند به روابط بزرگسالی انتقال یافته و باعث شوند که افراد باور داشته باشند که سزاوار محبت نیستند و یا به همسر صمیمی نمی تواند اعتماد کرد (صدر جهانی،۱۳۸۹). حال با توجه به این که توانایی فرد در ایجاد پیوند رضایت بخش با خانواده ی پدری و مادری خود، به زندگی بعدی منقل می شود و نظام خانوادگی تازه ی او را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و از طرفی ،ذهن ناخودآگاه خواهان تکمیل مسائل ناتمام عاطفی دوران کودکی است و ذهن فرد را وا می دارد که افرادی را برگزیند که دربازسازی عواطف دوران کودکی اشت ،به او یاری رساند و نیز قرار داشتن در یک رابطه عاشقانه ،مستلزم آن است که تمامی مباحث فیصله نیافته ی دوران کودکی را حل و فصل کرد و بالاخره این که برنامه های پنهان ذهن ، علت مشکلات و مانعی در برقراری ارتباط می شوند (نوعی ،۱۳۸۹). راه و روشی که هر زوج به وسیله آن نزدیکی خود را بیان می کند،به میزان زیادی از نیازها و انتظاراتی که آنها را از خانواده های اصلی کسب کرده اند اثر می پذیرد، سبکهای ارتباطی زوجین با یکدیگر و مرحله تکامل رابطه آنهاست (صدر جهانی،۱۳۸۹).
۵-۳-۲ تفاوت های جنسیتی^[۵۷] در ارتباط:
بسیاری از مشکلات ارتباطی نتیجه تفاوت های زن و مرد در برقراری ارتباط است . مردان به منظور تبادل وقایع ( گفتگوی گزارشی) و زنان برای حفظ رابطه ( گفتگوی توافقی و یا سازشی ) ارتباط برقرار می کند . این دو موضوع متفاوت موجب آشفتگی رابطه می گردد . زنان یک موضوع را بطور عمیق بحث می کنند ، درحالی که مردان به موضوعات زیادی تمایل دارند . ( لانگ و یانگ ،ترجمه نظری و همکاران ۱۳۹۲). احساسات و نزدیکی عاطفی، برای زنان و مردان ارزش متفاوتی دارد . به عنوان مثال زنان در دوران رشد اینگونه آموخته اند که به هنگام دلسردی و درد، فریاد بزنند و یا احساساتشان را بیان کنند، برعکس جامعه از مردان می خواهد که زمان درد و ناامیدی ساکت و خویشتن دار باشد .بطور کلی زنان به راحتی در مورد مسائل خود حرف می زنند در حالی که مردان به راحتی این کار را نمی کنند (اسدی ،۱۳۸۸،به نقل از بهرامی ،۱۳۹۳). وود (۲۰۰۱) توضییح می دهد که چگونه اختلاف بین مردان و زنان بیشتر بر مضامین پیام ها تاکیید دارد مضامین فردی در برابر مضامین مربوط به مقام افراد .معمولا زنان انتظار دارند روابط بر مبنای وابستگی بین افراد و همکاری باشد ، این بدان معناست که زنان اغلب بر شباهت های بین خود و دیگران تاکید دارند و درصددند تصمیماتی بگیرند که همه را خرسند نگه دارد .در مقابل ، مردان معمولا انتظار دارند روابط برمبنای استقلال و رقابت باشد .(رئیسی پور،۱۳۹۱). در مجموع زنان، مردان را به عنوان کسانی می بینند که به آنها گوش نمی دهند ، درحالی که خودشان گوش دهنده ی خوبی هستند . مردان لزوما گوش دادن خود را نشان نمی دهند . فرهنگ رایج گفتگو بین مردان چنین است . آنچه را که زنان در گفتگو با هم جنس های خود منفی درک می کنند مردان خیلی کمتر منفی تلقی می کنند . وقتی زنان با یکدیدگر با یکدیگر صحبت می کنند، از همدیگر انتظار حمایت و توافق دارند .اما وقتی مردان با زنان صحبت می کنند ، یک دیدگاه رقابت آمیز را نشان می دهند که برای زنان آزار دهنده است . تانن (^[۵۸]۲۰۰۱) نتیجه می گیرد که گفتگو های مونث / مذکر ارتباط بین فرهنگی محسوب می شود . گاتمن ^[۵۹]معتقد است که مردان در مقایسه با زنان راجب تعاملات منفی تازه رخ داده مشغول فکر می شوند و آسیب می بینند . مردان هیجانات منفی شان را تعدیل می کنند ، درحالی که زنان شکایت می کنند .طی تعارض ها زنان بیشتر احتمال دارد انتقاد کنند و مردان زمانی که جو هیجانی داغ می شود ، کناره گیری هیجانی می کنند . این مسئله مفهوم انتقاد زنانه / سرسختی مردانه نامیده می شود ( لانگ و یانگ ،ترجمه نظری و همکاران ۱۳۹۲). زنان ممکن است در روابط زناشویی خود انتظار بیشتری برای باز بودن در ارتباط و مشارکت در ارتباط داشته باشند و همچنین نگرش های متفاوتی در مورد صمیمیت و خود افشایی داشته باشند . تحقیقات نشان داده است که در تمام ازدواجها مواردی که از عدم توافق مداوم بین مردان و زنان در مورد الگوهای ارتباطی وجود دارد و روش برخورد کردن با این عدم توافق ها بوسیله زوجها حائز اهمیت است . زنان و شوهران در رفتارهای متنوع و متفاوت ارتباطی مرتبط با جنسیت شرکت دارند . همسران نه تنها در چگونگی رفتار متفاوتند ، بلکه در آنچه از دیگری به عنوان یک طرف ارتباط انتظار دارند ، نیز متفاوت اند.( گاتمن،۱۹۹۴،به نقل از اسدی ،۱۳۸۸، به نقل از بهرامی ۱۳۹۳).
۶-۳-۲ نظریه های ارتباط:
۱-۶-۳-۲ نظریه دیالکتیک رابطه^[۶۰]:
دیالکتیک رابطه ای بیان می دارد که زندگی رابطه ای همواره در یک فرایند قرار دارد افراد درگیر در روابط پیوسته نیروهای جلو و عقب ناشی از نیازها و تمایلات متضاد را احساس می کند در این نظریه بیان می شود که چگونه افراد مایلند استقلال و در عین حال ارتباط داشته و آزاد باشند و در عین حال محافظت شوند تازه و در عین حال قابل پیش بینی باشند . اساسا افرادی که در یک رابطه برقراری ارتباط می کنند ،تلاش دارند این تمایلات در تعارض با یکدیگر را با هم آشتی دهند اما هرگز نیاز خود به هر دو عامل در تضاد را از قلم نمی اندازند .(باکستر ،۲۰۰۴).
۲-۶-۳-۲ نظریه تبادل اجتماعی^[۶۱] :
در نظریه تبادل اجتماعی فرض می شود که منافع شخصی لزوما چیز بدی نیست و درواقع می تواند رابطه را تقویت نماید . در این نظریه بیان می شود که نیروی اصلی در روابط بین فردی ، برآوردن منافع شخصی هر دو طرف است . در رویکرد تبادل اجتماعی ،تبادلات بین فردی با تبادلات اقتصادی قیاس شده اند که در آنها افراد هنگامی راضی هستند که بازگشتی منصفانه را از هزینه های خود به دست آورند (لالر و تای ۱۹۹۹). پارسونز(۱۹۹۱) ،توجه به الگوی نقش ها ، دونقش متفاوت را در خانواده مطرح می کند.به نظر او نقش مرد دادن پایگاه اجتماعی به خانواده از طریق شغل و ایجاد و امنیت برای خانواده از طریق درآمد شغلی اوست و نقش زن ایجاد و حفظ روابط عاطفی در درون خانواده است .
پارسونز در نظریه ی تفکیک نقش ها با این تصور که اشتغال زنان ، نظام خانواده را در معرض خطر قرار می دهد اشتغال زنان را نکوهش می کند به اعتقاد وی تغییر در فرصت های شغلی و ایجاد برابری با مردان موجب از هم پاشده شدن ساخت خانواده می شود و کارکرد خانواده را برهم می زند .
وایلی^[۶۲]( ۲۰۰۰) براین باور است که همسران مجموعه ای از الگوهای ارتباطی را میان خود برقرار می کند و رفتارهای مشکل آفرین ، صرفا اجرا ی همان الگو ها هستند. الگوهای ارتباطی مورد نظر وایل عباتنداز انزوا گزینی متقابل ، سرزنش متقابل و توقع / انزوا گزینی .طی سالها پژوهش در زمینه ارتباط میان فردی الگوهای متعددی ارائه شده اند که نشانگر ماهیت و شیوه کار ارتباطات است .(رئیسی پور،۱۳۹۱).
۳-۶-۳-۲ نظریه ستیر^[۶۳] :
رویکرد ستیر یک رویکرد ارتباطی است .او به زوج ها کمک می کند تا، با بهره گرفتن از برنامه های رفتاری ویژه به کاهش اختلافات و تعارضات زناشویی خود بپردازند .(بنمن ،۲۰۰۸؛به نقل از سودانی و همکاران ،۱۳۹۲). ستیر به بهترین نحو موضوع ارتباط را در خانواده مطرح می کند . ستیر ، رابطه را بزرگترین عاملی می داند که نوع رفتار انسان را با دیگران و حوادثی را که در جهان اطراف برایش اتفاق می افتد تعیین می کند .بطور کلی ستیر ، ارتباط مختل را عامل اصلی تعارضات زناشویی می داند و حتی معتقد است که تنها عامل منحصر به فرد طلاق همین ارتباط ناکارآمد زوج ها می باشد . ستیر سعی می کند به زوج ها کمک کند تا عزت نفس خود را تقویت کند و معتقد است ، زوج های دارای عزت نفس پایین از الگو های ارتباطی مختل و ناسالمی مانند سازشگر ، سرزنشگر ، حسابگر ، بیربط گو استفاده می کنند.او کوشش می کند تا زوج ها الگوهای ارتباطی متعادل و هم تراز با یکدیگر داشته باشند .(ستیر، ۱۹۸۳؛ به نقل از سودانی و همکاران ،۱۳۹۲).
برجستگی کار ویرجینیا ستیر، افزایش عزت نفس افراد در خانواده به منظور ایجاد و تغییر در نظام میان فردی آنهاست. او بین عزت نفس و ارتباط، یک همبستگی مستقیم یافته است و عزت نفس پایین را با ارتباط ضعیف همخوان و هم پیوند می داند. او خانواده را یک نظام کل نگر می داند. نقشها اثرهای عمده ای بر کارایی موثر خانواده از طریق نفوذ قواعد، فرایندهای ارتباطی و پاسخ به فشارهای روانی دارند. هنگامی که اعضای خانواده از همۀ رویدادهایی که در زمان حال تجربه می کنند، آگاه شوند. می توانند هم به عنوان فرد و هم به عنوان خانواده رشد کنند. هدف اصلی، یکی سازی رشد هریک از اعضای خانواده با یک پارچگی و سلامت نظام خانواده است (کارلسون و همکاران، ترجمه نوابی نژاد، ۱۳۸۴).
۷-۳-۲ الگوهای ارتباطی ^[۶۴]:
یکی از مدل های مطرح در خانواده که به تعاملات در خانواده و نقش آن بر سازگاری موثر با محیط پرداخته اس، مدل الگوی ارتباطی خانواده است اصولا مفهوم الگوی ارتباطی خانواده یا طرحواره های ارتباطی خانواده، ساختار علمی از دنیای ظاهری خانواده است که بر اساس ارتباط اعضای خانواده یا یکدیگر و اینکه اعضاء چه چیز به یکدیگر می گویند و چه کار انجام می دهند و اینکه چه معنایی از این ارتباط دارند ، تعریف می شود(فیتزپاتریک و کوئرنر ،۲۰۰۴؛ به نقل از حیدری نژاد ،۱۳۹۲).
الگوی ارتباطی زوجین یکی از راه های ارزیابی ساختار خانواده می باشد که از طریق آن تعامل زن و شوهر با یکدیگر مشخص می شود الگوی ارتباطی زوجین کارایی خانواده را تحت تاثیر قرار می دهد (مانفردینی،پرسچی و مازونی،۲۰۱۰؛ به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱).
به بیان دیگر یکی از راه های نگریستن به ساختار این است که به کانال های ارتباطی که از طریق آنها باهم دیگر به تعامل می پردازند ،پرداخته شود و به آن دسته از کانال های ارتباطی که به وفور در یک خانواده اتفاق می افتد ،الگوهای ارتباطی گفته می شود(رسولی،۱۳۸۰). در واقع الگوهای ارتباطی اشاره به الگوهایی از ارتباط دارد که افراد عموما از آن برای سروکار داشتن با مسائل در ارتباط استفاده می کنند(کریستنسن و سالاوی،۱۹۸۴ ؛به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱). در خانواده ها الگوهای ارتباط کاملا سالم و یا کاملا غیر سالم وجود ندارد اگر الگوهای ارتباطی خانواده را به صورت یک خط پیوسته از موثر تا غیر موثر در نظر بگیریم درصد کمی از خانواده ها هستند که کاملا در دو قطب این خط قرار می گیرند و بقیه ی خانواده ها بین ارتباط کاملا موثر و ارتباط کاملا غیر موثر قرار دارند (ابراهیمی ،۱۳۷۱).
با توجه به نوع ارتباط و الگوهای ارتباطی بین زوجین تقسیم بندی های گوناگونی از سوی صاحب نظران از زوجین انجام شده . فاورز^[۶۵] و السون (۱۹۹۲)، در گونه شناسی معروف خود زوجین را به چهار دسته : زوجین سرزنده ،سازگار،سنتی و متعارض تقسیم کرده اند .گاتمن (۱۹۹۳)، در بین زوجین آشفته هفت الگوی ارتباطی مشکل زا را که وجه تمایز آنها از زوجین سالم است را شناسایی نموده است، ازجمله : عواطف منفی متقابل،نسبت پایین رفتارهای مثبت و منفی ،نسبت بالای انتظار ،تدافعی رفتار نموده ،تحقیر و عیب جویی و اسناد دهی های منفی و ثابت به همسر ،در تئوری روانکاوی نیز به الگوهای جالبی بر می خوریم . استرین^[۶۶](۱۹۸۵)، شش الگوی زوجین : والد – کودک، همسر در نقش خود بی ارزش شده ، همسر در نقش خود ایده ال ، مطیع، سلطه گر ،توقع- کناره گیری و رومانتیک – منطقی را بر طبق دیدگاه روان پویایی معرفی کرده است (زمانی، ۱۳۹۲).
اما پراستفاده ترین تقسیم بندی ،دسته بندی کرستنسن ^[۶۷]و سالاوی^[۶۸] (۱۹۹۱) است که الگوهای ارتباطی زوجین را به سه دسته تقسیم می کنند ، الگوی سازنده متقابل، الگوی اجتناب متقابل ، الگوی توقع /کناره گیرتقسیم می کند .
۱-۷-۳-۲ الگوی ارتباطی سازنده متقابل :
الگوی ارتباطی سازنده متقابل دارای نقش کلیدی در عملکرد خانواده موفق است . پترسون و گرین ^[۶۹](۱۹۹۹)، اظهار می دارند افرادی که راه های صحیحی را به هنگام برقراری ارتباط بکار می گیرند بهتر قادر به حل مسائل و مشکلات خود می باشند و رضایت بیشتری از رابطه خود دارند . ( رئیسی پور ،۱۳۹۱). مهمترین ویژگی این الگو این است که که الگوی ارتباطی زوجین از نوع برنده- برنده است(صدر جهانی،۱۳۸۹). در طی آن هرکدام از زوجین سعی می کنند در مورد مشکل ارتباطی خود بحث و گفتگو کنند ، احساساتشان را نسبت به هم ابراز نماید و برای مشکل ارتباطی ، پیشنهاد راه حل و مذاکره بدهند( اعتمادی و همکاران ،۱۳۹۳). در واقع الگوی ارتباطی سازنده متقابل در ارتباطات زوجین نوعی الگوی ارتباطی است که در آن زن و شوهر سعی می کنند در مورد مشکل و مسئله ای که در حین ارتباط برای آنها بوجود می آید بحث کنند و احساساتشان را نسبت به هم ابراز نمایند. زمانی که زوجین این الگو را در روابط خود بکار می برند هر دو احساس می کنند که همدیگر را درک می کنند ، این نوع زوجین میزان بشتری از مشارکت را گذارش می دهند ، رضایت و خوشنودی بشتری از زندگی را ابراز می نمایند (هیوی و همکاران ،۱۹۹۶، به نقل از رئیسی پور ،۱۳۹۱). در این الگو هر دو نفر زوجین رشد شخص دارند. مزیت الگوی سازنده درآن است که زوجها هنگامی که از این الگو استفاده می کنند انتقال و درک واضحی از محتوا و قصد هر پیام دارند بطوری که می توانند افکار ، احساسات ، تمایلات و نیازهای خود را هم به هم انتقال دهند.( بهرامی ،۱۳۹۳). ستیر معتقد است که ادراکات زوجها از ارتباط زناشویی خود و ارتباط زناشویی همسرشان برای پیشت یا تخریب روابطشان حائز اهمیت فراوانی است و بیان داشت هرچه تفاوت بین آنچه که زن و شوهر از اعمال هم ادراک می کنند بیشتر باشد احتمال اینکه رابطه آنها غیر رضایت بخش باشد بیشتر است (گاتمن،۱۹۹۴،به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱).
۲-۷-۳-۲ الگوی ارتباط اجتناب متقابل :
در این الگو تعارض بین زوجین شدید و بگونه ای است که بحث و جدال تبدیل به یک الگوی دائمی در این خانواده ها شده است و این الگو تنها مکانیزم انطباقی در بین زوجین است . در این الگو زوجین از برقراری ارتباط با هم خودداری می کنند و زندگی آنها به شکل موازی بایکدیگر بوده و ارتباط بین آنها در حداقل میزان است (صدر جهانی ،۱۳۸۹). فیتزپاتریک و بادزنیسکی (۱۹۹۴)، بیان داشته اند که زوجین اجتناب کننده در رابطه زناشویی وابستگی زیادی به یکدیگر نداشته و دید آنها درمورد زندگی زناشویی و خانوادگی دوسو گرا بوده و افشاگری بسیار پایین در ارتباط زناشویی گزارش می دهند (شرفی،۱۳۸۲). به عقیده لورنتز (۲۰۰۲)، توافق و مصالحه بین زن و شوهر بدون صحبت کردن درباره ی مسائل و نظرات و عقاید ایجاد نمی شود . بنابراین اگر زوجین هردو به نقطه کناره گیری به عنوان راه اصلی برای خودداری از تعارض برسند ، رفتارهای ارتباطی مثبت در این زندگی زناشویی پیدا نخواهد شد . رفتارهای ارتباطی منفی همچون اجتناب از نزدیکی ، کناره گیری همراه با عصبانیت ، مشارکت در تعارض و اجتنابی و تدافعی بودن در ارتباط ، فرصت درک متقابل و احترام بین زوجین را از بین خواهد برد و استرس و پریشانی و درماندگی و در نهایت طلاق را به همراه خواهد داشت (به نقل از رئیسی پور،۱۳۹۱). راش و همکاران (۱۹۷۴) ، در تحقیقی دریافتند که که استفاده همسران از طرد و اجبار دررابطه زناشویی به طور قابل ملاحظه ای با حل ضعیف تعارض ارتباط داشت، از طرف دیگر ارتباطاتی که با اجتناب مشخص می شوند کیفیتی ایستا دارند که در آن حل مساله به میزان کمی صورت می گیرد .آنها خاطر نشان کردند که همسرانی که از مواجهه بالقوه احساس تهدید می کنند ف درنشان دادن رابطه ..ارتباط مستقیم کناره گیری می کنند و بر پیام های طعنه آمیز مثل انکار توجیه خود و سلب صلاحیت بیشتر از عقاید و احساسات به روشنی تکیه می کنند .از طرف دیگر ممکن است تعارض به طور مستقیم از طریق تعمیم موضوع و حملات شخصی دیگر دامن زده شود(مهدویان،۱۳۷۶).
۳-۷-۳-۲ الگوی ارتباط توقع/کناره گیری :

فلپ^[۹۶] (۲۰۰۲)

حجم شبکه یعنی تعداد افراد موجود در شبکه، منابع موجود در شبکه، میزان دسترسی به­این منابع.

اداره آمار استرالیا
(۲۰۰۴)

الف) کیفیت شبکه­ ها شامل ۱) هنجارها یعنی اعتماد و معامله به مثل، احساس اثربخشی، همکاری و پذیرش تنوع. ۲) هدف مشترک یعنی مشارکت اجتماعی، مشارکت مدنی، حمایت از اجتماع، دوستی و مشارکت اقتصادی.
ب) ساختار شبکه­ ها شامل سایز شبکه، فراوانی شبکه، تراکم و انعطاف، جا به جایی و عدم ثبات و روابط قدرت.
ج) مبادله­های شبکه­ ای شامل ۱) حمایت مشترک یعنی حمایت مالی، عاطفی و تشویق، انسجام در اجتماع و کنش مشترک. ۲) دانش و اطلاعات مشترک. ۳) مذاکره. ۴) استفاده از ضمانت اجرا.
د) انواع شبکه­ ها شامل ۱) پیوند دهنده ۲) متصل کننده ۳) ربط دهنده ۴) انزوا.

نوریس^[۹۷] (۲۰۰۵)

مشارکت اجتماعی، شبکه ­های اجتماعی و حمایت، مشارکت مدنی، اعتماد و عمل متقابل.

با نظر به مطالب یاد شده، در مجموع می­توان گفت، سرمایه اجتماعی دارای سه بُعد کلی شبکه­ اجتماعی، هنجار اجتماعی و اعتماد اجتماعی است که هر کدام از این ابعاد نیز مشتمل بر عوامل و شاخص­ های زیرمجموعه­ی خود می­باشند. به نحوی که در تعامل سیستمی با یکدیگر، منظومه­ای را تشکیل می­ دهند که ضمن اثرگذاری بر کیفیت سرمایه اجتماعی، متأثر از آن نیز می­باشند (ترک­زاده و محترم، زیرچاپ). با این وجود، نگاه به سرمایه اجتماعی و ابعاد و عناصر سازنده­ی آن و همچنین توسعه آن در سیستم، بر حسب دیدگاه ­ها و رویکردهای صاحبنظران و مدیران و مسئولان آموزشی متفاوت خواهد بود. لذا در ادامه با بیان دیدگاه ­ها و رویکردهای موجود پیرامون سرمایه اجتماعی، به اساتید، مدیران و مسئولان آموزشی کمک خواهد شد تا با شناخت این دیدگاه ­ها و رویکردها، علاوه بر پی بردن به دیدگاه خود پیرامون سرمایه­ اجتماعی، در صورت لزوم به تغییر و توسعه رویکرد یا دیگاه خود نیز بپردازند.
۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۳ ـ دیدگاه­ هایی پیرامون سرمایه اجتماعی
فولی و ادواردز^[۹۸] (۱۹۹۹)، با معرفی بوردیو، کلمن و پوتنام به عنوان سه شاخه­ به نسبت متمایز در پژوهش­های مربوط به سرمایه اجتماعی ضمن این­که از آنها به عنوان نظریه­پردازان کلاسیک سرمایه اجتماعی یاد می‌کنند (فیلد^[۹۹]، ۲۰۰۳). با تأکید بر دیدگاه آنها، عمده­ترین تعاریف پیرامون سرمایه اجتماعی را به آنها نسبت می­ دهند و اظهار می­دارند در حالی­که بوردیو به سرمایه اجتماعی به عنوان ابزار تمایز اجتماعی نگاه می­ کند، کلمن و پوتنام از آن به عنوان ابزار پیوند اجتماعی یاد­ می­ کنند. البته با وجود تمایز در دیدگاه آنها، هر سه نفر سرمایه‏ی اجتماعی را مشتمل بر ارتباط­های فردی و کنش­های متقابل بین­فردی، همراه با مجموعه‌های مشترکی از ارزش­ها می­دانند که در رابطه با تعاملات بین افراد می­باشد (نوغانی و اصغرپور، ۱۳۸۷). لازم به ذکر است که در ادامه به منظور بیان تفاوت­های موجود بین رویکردهای کلاسیک سرمایه اجتماعی، توضیح مختصری از آنها ارائه می­ شود.
بوردیو (۱۹۸۷) با تعریف سرمایه اجتماعی به عنوان “مجموعه ­ای از منابع واقعی و مجازی که از طریق برخورداری از شبکه ­های پایا و کم و بیش نهادینه­ شده روابط دو جانبه، برای یک فرد یا گروه انباشته می­ شود” آن را مشتمل بر دو بُعد شبکه­ اجتماعی و جامعه­پذیری می­داند و اظهار می­دارد که بهره ­برداری از منافع شخصی حاصل از این روابط ـ به عنوان پایه­ انسجام گروهی ـ منوط به آگاهی، شناخت و عمل به هنجارها و الگوهای روابط بین­فردی می­باشد (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ پوپ^[۱۰۰]، ۲۰۰۳).

کلمن (۱۹۸۸) نیز با عطف به تعریف بوردیو، سرمایه اجتماعی را بخشی از ساختار اجتماعی می­داند که به کنش­گر اجازه می­دهد تا با بهره گرفتن از آن به منافع خود دست یابد. بنابراین، به نظر او سرمایه اجتماعی با کارکردش تعریف می­ شود (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ سلطانی و جمالی، ۱۳۸۷؛ آگراوال^[۱۰۱]، ۲۰۰۶). یعنی سرمایه اجتماعی علاوه ­بر اینکه به عنوان یک دارایی منحصر به فرد از یک ساخت اجتماعی به تسهیل فعالیت­های شخصی و گروهی افراد کمک می­نماید؛ دستیابی به اهداف و منافع مُعیّنی ـ مانند انتظارات و تعهدات دو جانبه، اعتماد و بده­بستان و تثبیت هنجارها و ارزش­ها در روابط اجتماعی ـ که در نبود آن قابل دستیابی نمی­باشند را امکان پذیر می­سازد (سلطانی و جمالی، ۱۳۸۷؛ آگراوال، ۲۰۰۶).
کلمن (۱۹۹۰) با بیان ویژگی­هایی برای سرمایه اجتماعی، ضمن بیان اهمیت آن در کنار سایر سرمایه­ها در پیشرفت و بهبود زندگی، به تمایز آن با سایر سرمایه­ها نیز اشاره می­ کند:
سرمایه اجتماعی به راحتی مبادله نمی­ شود.
سرمایه اجتماعی دارایی شخصی هیچ فردی نیست.
سرمایه اجتماعی نتیجه­ فرعی سایر فعالیت­هاست.
سرمایه اجتماعی در صورت استفاده­ی بیشتر نه تنها مستهلک نمی­ شود، بلکه افزایش نیز می­یابد و به توسعه زیستی و بهبود زندگی روحی و روانی انسان­ها کمک می­ کند.
علاوه بر تعاریف فوق، پوتنام (۱۹۹۳) نیز با به­ کارگیری مفهوم سرمایه اجتماعی در سطحی فراتر از سطح فردی، آن را شامل خصوصیاتی از سازمان­های اجتماعی همچون شبکه­ ها، هنجارها و اعتماد می­داند که باعث تسهیل همکاری و هماهنگی دو جانبه بین افراد می­گردد. لذا از منظر وی سرمایه اجتماعی یک دارایی جمعی و یک کالای عمومی در گروه ­های اجتماعی محسوب می­ شود که از طریق ایجاد منافعی همچون اعتماد، بده‌بستان و تعهدات ناشی از آن به تسهیل تعاملات و مشارکت بین افراد و گروه­ ها منجر می­ شود (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ پوتنام، ۲۰۰۰).
در بسیاری از تحقیقات بر این نکته تأکید شده است که گرچه هر سه نظریه­پرداز مذکور، تعاریف متنوعی از سرمایه اجتماعی ارائه کرده ­اند اما تحقیقات زیادی به این نتیجه رسیده ­اند که این دیدگاه­ های متغیر پیرامون سرمایه اجتماعی جدای از هم نیستند. بلکه به دلیل برخی تفاوت­ها مکمل یکدیگرند (بانک­جهانی، ۱۹۹۸؛ وال، فراز و چِریِر^[۱۰۲]، ۱۹۹۸؛ استن، ۲۰۰۱). لذا در ادامه شباهت­ها و تفاوت­های دیدگاه هر سه نظریه­پرداز ذکر شده است (جدول شماره­ ۳).
جدول شماره­ ۳: شباهت­ها و تفاوت­های میان دیدگاه بوردیو، کلمن و پوتنام پیرامون سرمایه اجتماعی

نظریه پردازان

تفاوت

شباهت

بوردیو

سرمایه اجتماعی یک دارایی­ فرهنگی و اجتماعی است.

سرمایه اجتماعی منبعی برای فعالیت­های جمعی است.

• تسهیل فرایند جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی و سرمایه گذاری مشترک با هدف انتقال فناوری های نوین و استفاده ازشبکه فروش/ صادراتی آنها

• بسترسازی مناسب در جهت اجرای برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، باتأکید بر حفظ

• هویت بنگاهها به عنوان بنگاه اقتصادی و رقابت پذیرکردن آنها

• سرعت بخشیدن به اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی

• بهبود شاخص های فضای پیش برنده محیط کسب و کار ، ارتقای بهره وری و شناسایی و اصلاح عوامل بازدارنده

• ثبات در قوانین و ضوابط، مبتنی بر اصول شفاف و متکی بر موازین شناخته شده جهانی

• اصلاح قوانین و تثبیت سیاستهای پولی

• اصلاح قوانین مادر، مانند مالکیت معنوی ضد دمپینگ، کار، تامین اجتماعی، تجارت و…

• • اصلاح قوانین و ضوابط درارتباط با تسهیل و روا نسازی امور برای دستیابی به مقیاس اقتصادی، تجمیع، ادغام، انحلال شرکت ها، تشکیل شرکتهای مادر/هولدینگ، ایجاد خوشه های صنعتی و …

از دیدگاه صندوق بین المللی پول، سرمایه گذاری مستقیم خارجی سرمایه گذاری است که به هدف کسب منافع پایدار در کشوری به جز موطن فرد سرمایه گذار انجام می شود و هدف سرمایه گذار از این سرمایه گذاری آن است که در مدیریت بنگاه مربوط نقش موثر داشته باشد.
استفاده از سرمایه گذاری مستقیم خارجی، مزایای استفاده از نظر کاهش هزینه های نیروی کار، دسترسی مواد اولیه ارزانتر، دسترسی به منابع طبیعی ودبالقوه برای بازارهای نوظهور برای محصولات را به دنبال دارد و نیز از طریق کاهش بیکاری، آموزش فرصت های بیشتر، و دستیابی به دولت از هنر، فن آوری اهمیت جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی را افزایش می دهد. سرمایه گذاری مستقیم خارجی، آن دسته از سرمایه گذاری هایی است که کشور سرمایه گذار به طور مستقیم در دارایی ها و منابع کشور سرمایه پذیر انجام می دهد. در این نوع از سرمایه گذاری، سرمایه گذار خارجی با حضور فیزیکی در محل سرمایه گذاری و قبول مسئولیت های مالی، به طور مستقیم کنترل و اداره واحد را در کشور میزبان در دست دارد( دهیات^[۶] و همکاران، ۲۰۱۲: ۴).
آنکتاد^[۷] سرمایه گذاری مستقیم خارجی را عبارت از سرمایه گذاری می داند که متضمن مناسبات بلندمدت بوده و منعکس کننده کنترل و نفع مستمر شخصیت حقیقی یا حقوقی مقیم یک کشور در شرکتی خارج از موطن سرمایه گذار باشد. در دائره المعارف پالگریو^[۸] سرمایه گذاری مستقیم خارجی به تملک دارایی ها توسط سرمایه گذار در خارج موطن خود تعریف شده است. این نوع سرمایه گذاری از درجه پایداری بالایی برخوردار است و در صورت بروز رکود در کشور میزبان، نه تنها به سهولت از کشور خارج نمی شود، بلکه به خروج کشور از حالت بحران نیز کمک می کند.سرمایه گذاری مستقیم خارجی مستلزم ریسک بالایی بوده و درآمد حاصل از آن نیز تضمین شده نیست. همچنین طول دوره سرمایه گذاری مستقیم خارجی طولانی است و این ویژگی ها آنرا از سرمایه گذاری غیر مستقیم خارجی متمایز می سازد. خرید اوراق قرضه و سهام شرکت ها در معاملات بورس و گواهی سپرده در بانک ها از انواع سرمایه گذاری غیر مستقیم خارجی است. ویژگی این نوع از سرمایه گذاریها پایین بودن درجه ی ریسک، درآمد بالا، کوتاه بودن دوره ی سرمایه گذاری و بالاتر بودن قدرت نقدشوندگی است.
استفاده از سرمایه گذاری مستقیم خارجی در زمینه ارتقای کالاهای دارای مزیت باعث ورود به بازارهای بین المللی و رقابت در سطح گسترده تر و بالاتری می گردد(سالهیمه و ماشال^[۹]، ۲۰۱۱: ۳)
تئوری‌های اقتصاددانان در خصوص سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و عوامل مؤثر بر آن به دو شکل می‌باشد، نخست: بررسی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به‌عنوان بخشی از سرمایه‌گذاری، همچنان‌که تئوری‌های اقتصاد کلاسیک، سرمایه‌گذاری را یکی از عوامل رشد اقتصادی می‌دانند. امّا تئوری‌های جدید اقتصادی افزون بر محفوظ نگهداشتن نقش تاریخی برای سرمایه‌گذاری، دانش، تکنولوژی و شیوه‌های جدید مدیریتی را نیز که بخشی از آن را از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌توان به‌دست آورد، در رشد اقتصادی مؤثر می‌دانند. جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی افزون بر رفع کمبود سرمایه در کشور میزبان، با داشتن دو عامل جدید رشد، اهمیت زیادی در تئوری‌های اخیر دارد (فراوسن و … ^[۱۰] ، ۲۰۰۴ ، ص ۳ ).
بعضی از اقتصاد دانان نیز سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را به‌عنوان بخشی از تجارت بین‌الملل مورد کنکاش قرار داده‌اند. در این رویکرد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تابع مقررات بین‌المللی است و طبق تئوری OLI که به تئوری تولید بین‌الملل Dunning شناخته می‌شود، جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تابع موقعیتهای مکانی می‌باشد (فراوسن و… ، ۲۰۰۴ ، ص ۲۰ ).
چنانچه سرمایه‌گذاری به‌منظور دسترسی به بازار کشور میزبان و تولید برای همان بازار باشد، دارای جهت بازاری و اگر به‌منظور تولید با هزینه کمتر جهت صدور به بازارهای هدف باشد، دارای جهت صادراتی است. براساس مدل جاذبه تعدیل شده Chunlai که خواستگاه آن همان تئوری OLI مزیتهای مکانیDunninig است، عوامل تعیین‌کننده سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تابع موقعیتهای مکانی ـ مزیتهای مبدأ، مقصد و عوامل ارتباطی ـ می‌باشد. شایان ذکر است که در گذشته نظرات و عقاید متفاوتی در خصوص پیامدهای ورود سرمایه مستقیم خارجی به کشور میزبان وجود داشته است و برخی کشورها، به‌دلیل در خطر افتادن استقلال اقتصادی، تعدیلات سیاسی مورد نیاز و تبعات فرهنگی، در جذب این سرمایه با عدم اطمینان و شک مواجه بوده‌اند؛ اما امروزه اکثر کشورهای جهان معتقدند که جذب سرمایه خارجی با رفع کمبود سرمایه، دانش، تکنولوژی و تکنیکهای جدید مدیریتی را نیز به‌همراه می‌آورد. بنابراین بیشتر کشورهای جهان حتی کشورهای پیشرفته، برای مناسب نمودن بستر ورود سرمایه خارجی سعی در شناسایی عوامل مؤثر بر آن و انطباق آن با وضعیت خود هستند. براین اساس شناسایی عوامل مؤثر بر جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی مهم است و شاید تنها راه برخورداری از مزیتهای این جریان بین‌المللی سرمایه می‌باشد (فراوسن و …. ۲۰۰۴ ، ص ۱۱ ).
۲-۲-۲- اهمیت فزاینده سرمایه گذاری مستقیم خارجی
سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به عنوان یک عامل موثر بر جهانی شدن از ویژگی‌های اقتصاد مدرن جهانی است. جریان روز افزون سرمایه گذاری مستقیم خارجی که همراه با افزایش سرمایه گذاری سهام پرتفولیو خارجی است، نشان دهنده نقش و سهم بنگاه‌های فراملیتی در اقتصاد هر دو دسته کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه می باشد . آزاد سازی رژیم سرمایه گذاری مستقیم خارجی مخصوصا توسط کشور های در حال توسعه و اقتصادهای در حال گذار که در گذشته باعث محدودیت جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می شد، همراه با سایر گام‌های مهمی که برای جذب بیشتر سرمایه‌های خارجی توسط کشورهای مختلف اتخاذ شده، جریان سرمایه‌های خارجی را در سطح جهان در خلال دهه ۱۹۹۰ بیش از دو برابر کرده است.
۲-۲-۳- اشکال سرمایه گذاری مستقیم خارجی
سرمایه گذاری مستقیم خارجی معمولاً به دو شکل انجام می شود:
الف- سرمایه گذاری بکر^[۱۱] یا سرمایه گذاری در تجهیزات تولیدی جدید.
ب – ادغام‌ها و تملک‌های مرزی^[۱۲]
ادغام‌های تملک‌های مرزی در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته است. در سال ۲۰۰۴ این نوع سرمایه گذاری نسبت به سال قبل از آن ۲۸% افزایش یافت و به ۳۸۱ میلیارد دلار رسید. اگرچه این نوع سرمایه گذاری اکثراً بین بنگاه‌های موجود در آمریکا و اروپا انجام میگیرد، ولی این پدیده در برخی کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای در حال گذار مخصوصاً بین بنگاه‌های دولتی که خصوصی می شوند نیز اتفاق می افتد. با این حال، آمار نشان می دهد که کشورهای در حال توسعه بیشتر تمایل دارند سرمایه گذاری مستقیم خارجی را به شکل سرمایه گذاری بکر جذب کنند. تعداد پروژه‌های سرمایه گذاری مستقیم خارجی بکر از ۹۳۰۰ مورد در سال ۲۰۰۳ به ۹۸۰۰ مورد در سال ۲۰۰۴ افزایش یافت که کشورهای در حال توسعه و در حال گذار در مقایسه با کشورهای توسعه یافته تعداد بیشتری از این پروژه‌ها را جذب کردند. با وجود این، سهم کشورهاردر حال توسعه از کل تعداد پروژه‌های سرمایه گذاری بکر جذب شده متفاوت است و تمرکز آن به سمت برخی کشورهای در حال توسعه مثل چین و هند بوده است^[۱۳]. ۱۱ کشور در حال توسعه هر کدام به تنهایی بیش از ۱۰۰ پروژه سرمایه گذاری بکر را در سال ۲۰۰۴ جذب کرده اند. چین و هند در سال ۲۰۰۴ از لحاظ جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی از طریق ادغام‌ها و تملک‌های مرزی نیز عملکرد بهتری در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه داشته اند، به طوری که تقریباً نیمی از کل تعداد این گونه سرمایه گذاری‌ها در کشورهای در حال توسعه به این دو کشور اختصاص داشته است. اقدامات آزاد سازی اخیر در هند و همچنین در چین در پی عضویت این کشورها در سازمان جهانی تجارت همراه با رشد اقتصادی بالای آنها مهمترین عوامل موفقیت این کشورها در این مسیر بوده است. نکته دیگر اینکه ۶۰% کل پروژه‌های سرمایه گذاری بکر انجام شده در دنیا در سال ۲۰۰۴ در بخش خدمات بوده است.
۲-۲-۴- انواع سرمایه گذاری مستقیم خارجی
۱- سرمایه گذاری مستقل خارجی
در این نوع سرمایه گذاری، سرمایه گذار رسماً سرمایه مورد نیاز خود را تامین می نماید. در سرمایه گذاری مستقل خارجی مالکیت یک شرکت ۱۰۰ درصد خارجی است.
۲-۲-۵- سرمایه گذاری مشترک خارجی^[۱۴] (شرکت های مختلط)
در این نوع سرمایه گذاری، هزینه ها و منافع سرمایه گذاری به تناسب بین سرمایه گذاران داخلی و خارجی تقسیم می شود. مزایای عمده این نوع سرمایه گذاری برای کشورهای درحال توسعه عبارتند از:
الف: امکان ادغام سرمایه گذاری داخلی و خارجی در نظام اقتصادی – اجتماعی کشور میزبان و فراهم کردن زمینه تولید و اشتغال و بهره مند شدن سرمایه گذار داخلی از تخصص شرکت سرمایه گذار در فعالیت های صنعتی و مدرن.
ب- برخورداری سرمایه گذاران داخلی از مدیریت کارا و تجربیات سایر کشورها در زمینه مدیریت.
ج- امکان سرمایه گذاری مجدد از سود حاصله شرکت در کشور میزبان.
د- سهیم بودن سرمایه گذار خارجی در سود و زیان شرکت (ورهوون^[۱۵]،۱۹۹۷: ۲).
سرمایه گذاری مشترک خارجی دو نوع است:
۱) سرمایه گذاری مشترک قراردادی: این نوع سرمایه گذاری در کشورهایی که قوانین آنها مالکیت خصوصی را به رسمیت نمی شناسند، متداول است. سرمایه گذاری خارجی در این کشورها بر اساس قرارداد مابین پذیرنده وسرمایه گذار صورت می پذیرد و این قراردادها دارای مدت محدودی بوده و با پایان یافتن دوره قرارداد، ختم دوره سرمایه گذاری نیز فرا می رسد.
۲) سرمایه گذاری مشترک سهامی: این نوع سرمایه گذاری از طریق تقسیم مالکیت سهام و سرمایه بین سهامداران داخلی و خارجی صورت می گیرد و قوانین وروابط حاکم بین آنها از قوانین تجاری کشور میزبان تبعیت می نماید (گروسمن و هارت^[۱۶]،۱۹۸۶: ۵).
۲-۲-۶- سرمایه گذاری مستقیم خارجی از بعد اجرایی
تامین بودجه مورد نیاز برای طرح های سرمایه گذاری مستقیم خارجی به اشکال مختلفی صورت
می گیرد که عبارتند از:
۱) خصوصی سازی: سرمایه گذار خارجی می تواند از طریق خصوصی سازی درکشور میزبان، سهام و یا دارایی یک واحد دولتی را کسب نماید. به عنوان مثال بانک مسکن ۸۳% سهام از شرکت های تولیدکننده خود را که تولید کننده صفحات گچی بوده است را به یک شرکت آلمانی فروخته است.
۲) ساخت، بهره برداری و واگذاری (BOT) ^[۱۷]
این روش یکی از روش های پذیرفته شده جهت مشارکت بخش خصوصی (داخلی یا خارجی )، در توسعه پروژه های زیربنایی در سطح جهان می باشد . دولتهای مختلف از این روش بعنوان یک روش مناسب برای سرمایه گذاری و ساخت سریع پروژه های زیربنایی که بشدت مورد نیاز جامعه می باشد استفاده می کنند .
اصطلاح BOT اولین بار در دهه ۱۹۸۰ میلادی و هنگامی که دولت وقت ترکیه اعطای امتیاز چند نیروگاه را به مناقصه گذاشت، رایج گردید. در این روش ساخت و بهره برداری پروژه به مدت معینی توسط شرکتی تحت عنوان “شرکت پروژه” انجام شده و انتقال طرح به کارفرما پس از طی مدت معینی و بعد از تحصیل درآمد لازم محقق می گردد. انجام این روش مانند سایر روش های اجرای طرحهای بزرگ با تهیه اسناد مناقصه و پس از مرحله مطالعات اولیه توسط کارفرما آغاز می گردد. سپس سرمایه گذاران با بررسی اسناد مناقصه و حصول اطمینان از مثبت بودن نتایج امکان سنجی با ارائه پیشنهاد در مناقصه شرکت می کنند. در مرحله بعدی و با تعیین برنده مناقصه و انجام مذاکرات اولیه یک شرکت با مسئولیت محدود بعنوان “شرکت پروژه” توسط سرمایه گذاران برگزیده تأسیس میشود. این شرکت صاحب امتیاز پروژه BOT محسوب می گردد. سرمایه متولیان جهت تأسیس شرکت معمولاً ۲۰ تا ۳۰% سرمایه گذاری لازم برای اجراء پروژه است. مابقی سرمایه مورد نیاز از طریق انعقاد موافقت نامه های مالی با بانکها و موسسات مالی معتبر تأمین میگردد. در این روش کشور میزبان بازپرداخت هیچ وامی را از طرف سرمایه گذاران یا متولیان پروژه تضمین نکرده و در نتیجه فشار ناشی از استقراض مطرح نیست. به علاوه ریسکهای مربوط به ساخت و تکنولوژی های جدید نیز به طرف مقابل (سرمایه گذار) منتقل می گردد (ناوارو^[۱۸]،۲۰۰۵).
بر اساس این نوع قرارداد، سرمایه گذار خارجی پس از اخذ امتیاز واحد صنعتی، مسئولیت تامین مالی، ساخت و بهره برداری از واحد صنعتی را برای مدت مشخصی (حدود ۱۰ الی ۳۰ سال) به عهده گرفته و پس از اتمام قرارداد، مالکیت آن را به کشور میزبان انتقال می دهد. طولانی بودن مدت اداره پروژه توسط سرمایه گذار به دلیل هزینه های بالای انجام چنین پروژه هایی است که ممکن است توسط چند گروه سرمایه گذار انجام شود. این گروه ها در ارتباط متقابل با یکدیگر بوده وعملکرد آنها به عملکرد تک تک آنها وابسته است. این روش با توجه به جنبه های مالکیتی و حقوقی ناشی از آن به هنگام بهره برداری یا واگذاری پروژه دارای انواع مختلفی می باشد. BOT بیشتر در طرح های زیر بنایی و عمومی (نیروگاهها، جاده ها، تونل ها و پل ها) کاربرد دارد و به همین علت طرف داخلی قرار داد لزوماً بایستی واحدهای دولتی و یا شهرداری ها و موسسات عمومی باشند. در این روش کلیه منابع مالی مورد نیاز برای اجرای یک طرح از سوی تامین کننده منابع مالی تامین می شود و به وی اجازه داده می شود برای مدت معلوم با شرایط از پیش تعیین شده از طرح بهره برداری نماید و پس از آن کلیه تاسیسات و حقوق ناشی از آن را به طرف داخلی واگذار نماید (ماسکین و تیرول^[۱۹]،۱۹۹۹). مشکل اصلی بعضی از طرح هایی که به این نحوه تامین مالی می شوند مثل طرح های نیروگاهی، صادراتی نبودن محصول یا خدمات نهایی است که تامین ارز مورد انتظار طرف خارجی را با مشکل مواجه می سازد. این از جمله موارد استثنائی است که دولت ناگزیر است تعهد تامین ارز مربوطه را تقبل نماید. علاوه بر این، در مواردی که کالا یا خدمات تولیدی براساس انحصار قانونی یا طبیعی، صرفاً توسط دستگاه های دولتی خریداری شود یا محصول (کالا یا خدمات) تولیدی ناشی از سرمایه گذاری با قیمت های یارانه ای عرضه می شود، دولت باید خرید محصول یا خدمات تولیدی را با قیمت های توافقی تضمین نماید.
سایر روش های مشابه (به غیر از BOT) عبارتند از :
ساخت، بهره برداری و مالکیت (BOO)^[20]
این روش نیز مشابه روش ساخت، بهره برداری و واگذاری است، با این تفاوت که مالکیت طرح مذکور به کشور میزبان انتقال نمی یابد، اگر چه امتیاز عملیات به طور معمول مبتنی بر یک دوره ثابت بوده و بعد از آن حقوق عملیات می تواند در صورت تمایل سرمایه گذار به غیر انتقال یابد.
ساخت، اجاره و انتقال (BLT) ^[۲۱]
در این روش یک تسهیلات جدید با سرمایه خصوصی ایجاد و بعد از انقضای مدت اجاره تحت موافقتنامه اجاره، مالکیت و مسئولیت عملیاتی آن به دولت میزبان انتقال می یابد.
ساخت، اجاره و بهره برداری (BLO) ^[۲۲]
این روش مانند قرارداد ساخت، اجاره و انتقال است، بدون آنکه نیاز به انتقال مالکیت به دولت میزبان در پایان قرارداد اجاره وجود داشته باشد.
طراحی، ساخت، بهره برداری و نگهداری (DBOM) ^[۲۳]

• کارایی بازر سرمایه: شامل گسترش بازار سرمایه و تقویت کارایی آن.

• نظارت سهام داران عمده:احترام به حقوق اقلیت و مجاز بودن نظارت اقلیت بر فعالیت شرکت

• نظارت سهام داران نهادی: تشویق و گسترش سرمایهگذاران نهادی

• نظارت سهام داران اقلیت: احترام به حقوق اقلیت و مجازبودن نظارت اقلیت بر فعالیتهای شرکت.

• الزامی کردن حسابرسی مستقل: با توجه به نقش بر جسته نظارتی آنها.

• • فعالیت موسسات رتبه بندی: ایجاد تسهیلات برای فعالیت موسسات رتبه بندی.

۲-۴-۲ سازوکارهای درون سازمانی
این سازوکارها نیز عمدتاً شامل موارد زیر هستند:

• هیات مدیره: انتخاب و استقرار هیات مدیره توانمند، خوشنام و بی طرف

• مدیریت اجرایی: تقسیم مسئولیت ها بین مدیریت اجرایی

• مدیریت غیر اجرایی: ایجاد کمیتههای هیات مدیره از مدیران مستقل و غیر اجرایی (کمیته حسابرسی، حقوق و غیره).

• کنترلهای داخلی: طراحی، تدوین و استقرار کنترلهای داخلی مناسب (مالی، حقوقی، ریسک، حسابرسی داخلی و غیره).

• اخلاق سازمانی: تدوین و گسترش آیین رفتار حرفه ای و اخلاق سازمانی

در بالا توضیحاتی در خصوص حاکمیت شرکتی بیان گردید، در ادامه به بیان یکی از عوامل موثر بر حاکمیت شرکتی که موضوع مورد بحث در این پایان نامه میباشد تحت عنوان هیات مدیره خواهیم پرداخت:
قبل از ورود به مبحث هیات مدیره لازم است تعاریف ذیل ارائه گردد:

• مدیر مستقل: به مدیری گفته می شود که:

الف)منصوب سهامدار عمده یا نماینده او در مجمع نباشد.
ب) منصوب گروهی از سهامداران نباشد که از طریق ائتلاف آنها در مجمع، اکثریت اعضای هیات مدیره تعیین میشود.
ج) بیش از سه دوره عضو هیات مدیره ی شرکت نبوده باشد.
ه) در استخدام شرکت اصلی یا شرکت فرعی و وابسته آن نباشد.

• مدیر غیر موظف: عضو پاره وقت هیات مدیره است که فاقد مسئولیت اجرایی در شرکت میباشد.

• سهامدار جزء: سهامداری است که مستقلاً نتواند یک عضو هیات مدیره را منصوب کند.

• کنترل: عبارت است از توان هدایت سیاستهای مالی و عملیاتی واحد تجاری به منظور کسب منافع اقتصادی از آن.

• مدیران اصلی: اشخاصی که اختیار و مسئولیت برنامه ریزی، رهبری و کنترل فعالیتهای واحد تجاری را بطور مستقیم یا غیر مستقیم برعهده دارند و شامل مدیران موظف و غیر موظف داحد تجاری میباشند.

۲-۵- هیات مدیره و وظایف آن
هیات مدیره از جمله سازو کارهای داخلی راهبری شرکتی است که تاثیر زیادی بر عملکرد شرکت و رعایت حقوق ذینفعان بنگاه اقتصادی دارد. نقش هیات مدیره شرکتها در نظارت بر نحوه اداره شرکت در جهت دستیابی به اهداف تعیین شده و هدایت مدیریت اجرایی بسیار تعیین کننده است. تا جایی که در مواردی، راهبری شرکتی مناسب به واسطه ترکیب و عملکرد هیات مدیره سنجیده میشود.
هیات مدیره علاوه بر هدایت استراتژیک شرکت، مسئولیت مهمی در نظارت بر عملکرد مدیریتی و دستیابی به بازده مناسب برای سهامداران، رعایت قوانین و مقررات و در عین حال جلوگیری از بروز تضاد منافع و ایجاد توازن بین انتظارات از شرکت بر عهده دارد.
اصل ششم راهبری شرکتی سازمان همکاری اقتصادی و توسعه تا جایی که در مواردی، راهبری شرکتی مناسب به واسطه ترکیب و عملکرد هیات مدیره سنجیده می شود.
هیات مدیره علاوه بر هدایت استراتژیک شرکت، مسئولیت مهمی در نظارت بر عملکرد مدیریتی و دستیابی به بازده مناسب برای سهامداران، رعایت قوانین و مقررات و در عین حال جلوگیری از بروز تضاد منافع و ایجاد توازن بین انتظارات از شرکت بر عهده دارد.
اصل ششم راهبری شرکتی سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (۲۰۰۴)، هیات مدیره را ملزم به ایفای وظیفه امانت داری^[۳] میداند که شامل دو عنصر اصلی وظیفه مراقبت^[۴] ووفاداری^[۵] است .
وظیفه مراقبت حرفهای ایجاب میکند اعضای هیات مدیره بر اساس اظلاعات کامل، با حسن نیت و مراقبت و پشتکار کافی به ایفای تعهداتشان بپردازند.
وظیفه وفاداری نیز اهمیت ویژهای به سبب تاکید بر اجرای موثر دیگر اصول راهبری شرکتی این سازمان درمورد رفتار یکسان با سهامداران، نظارت بر معاملات با اشخاص وابسته و تدوین سیایت تعیین دستمزد مدیران اجرایی اصلی و اعضای هیات مدیره دارد (رهبری خرازی ۱۳۸۷، ۳۸ ).
شرکت باید دارای هیات مدیره ای کارامد، منطبق با ویژگیهای مطرح شده در موارد ذیل باشد و مسئولیت های هیات مدیره و مدیران اجرایی باید به گونه ای شفاف تفکیک و مشخص شود: (پیش نویس آیین نامه حاکمیت شرکتی ۱۳۸۶، ۴و۵).

• رییس هیات مدیره و مدیرعامل شرکت نباید شخص واحدی باشد . وظایف اختیارات و مسئولیت های رییس هیات مدیره و مدیرعامل باید بطور صریح و روشن مشخص شود و هیچگونه تداخلی با یکدیگر نداشته باشند.

• تعداد و ترکیب اعضای هیات مدیره باید به گونه ای باشد که تحلیل و بررسی وجوه مختلف موضوع شرکت را برای تصمیم گیری منطقی امکان پذیر می سازد. در شرکت های بزرگ تعداد اعضای هیات مدیره باید حداقل ۷ نفر باشد.

• اکثریت اعضای هیات مدیره باید از مدیران غیرموظف باشند. موظف شدن اعضای هیات مدیره با تصویب هیات مدیره می باشد و مدیر ذینفع در این مورد حق رای ندارد. در ترکیب هیات مدیره باید حداقل یک عضو مالی غیر موظف و مسلط به گزارشگری مالی عضویت داشته باشد.

• در شرکتهای بزرگ حداقل ۲ نفر و در سایر شرکتها حداقل ۱ نفر از اعضای هیات مدیره باید اط مدیران مستقل باشند.

• اعضای موظف هیات مدیره نمی توانند در شرکت دیگر، مدیرعامل یا عضو موظف هیات مدیره باشند، اما می توانند حداکثر در هیات مدیره ۳ شرکت ، عضو غیرموظف باشند. اعضای غیرموظف هیات مدیره می توانند حداکثر در هیات مدیره ۴ شرکت دیگر عضو غیرموظف باشند.

• هیات مدیره باید دبیرخانه ای داشته باشد که مسئولیت اجرایی تشکیل جلسات هیات مدیره، جمع آوری اطلاعات، انجام امور کارشناسی مورد درخواست اعضای هیات مدیره و حصول اطمینان از انجام تکالیف قانونی هیات مدیره را بر عهده گیرد.

طبق تحقیقاتی، لفرت^[۶] (۲۰۰۷) با بهره گرفتن از اطلاعات ۴ سال برای تعداد ۱۶۰ شرکت به این نتیجه رسید که افزایش در تعداد اعضای غیرموظف هیات مدیره باعث افزایش ارزش شرکت می شود. زمانی که نسبت اعضای غیرموظف و اعضای حرفه ای بطور جداگانه مورد بررسی قرار میگیرند فقط نسبت اعضای غیرموظف هیات مدیره است که ارزش شرکت را تحت تاثیر قرار میدهد (ایزدی نیا و رسائیان ۱۳۸۹، ۵۵).
دو راهکار برای ارتقای کارآیی هیات مدیره می توان بیان کرد: