تطبیق آراء صاحب جواهر الکلام و صاحب مفتاح الکرامه
چکیده
ربا در اصطلاح شرعی عبارت است از زیادی که در معاملات و معاوضات با شرایط خاص حاصل می شود . ربا بر دو قسم است : الف : ربای معاملی ب : ربای قرضی . موضوع ربا در فقه اسلام ، صرف نظر از مباحث نظری ، پیامدهای عملی دارد که جامعه ما ، امروزه سخت به این مسأله مبتلا گردیده است . لذا می طلبد که پیرامون آن بحث و تحقیق صورت گیرد ، تا شبهات و ابهامات آن بر طرف شود .
از آن جایی دو کتاب جواهر و مفتاح دو اثر ارزشمند و کامل و جامع فقه شیعه می باشند و فقهای ما پس از ایشان در مباحث فقهی خویش بطور گسترده از این دو منبع استفاده کرده و در ارائه آراء فقهی خود توجه خاصی به نظرات فقهی این دو فقیه داشته اند ، برای بررسی مسأله ربا ، این دو کتاب برگزیده شد . در این تحقیق با روش توصیفی -تحلیلی به بحث و بررسی و تطبیق آراء دو عالم بزرگ شیعه صاحب مفتاح الکرامه و صاحب جواهر الکلام پیرامون تعریف ربا و اقسام آن ، شرایط تحقق ربا ، حیله های ربا و استثنائات آن پرداخته شده ، و چنین نتیجه گرفته شده است که ایشان در این دو کتاب در مسائل اصلی و کلی مربوط به ربا ، از جمله این که برای تحقق ربای معاملی دو شرط همجنس بودن و مکیل یا موزون بودن عوضین ، لازم است و ربا در کل معاملات و معاوضات می تواند اثبات شود و همچنین در باره ی مسائل ربای قرضی ، بدون هیچ اختلاف نظری ، با هم وحدت نظر دارند . امّا در برخی مسائل، از جمله ، به کار گیری بیع محاباتی برای فرار از ربا ، بیع اشیاء معدود به صورت نقد و نسیه ؛ و عدم ربا بین جدّ و فرزند با هم اختلاف نظر دارند .
کلید واژه ها :
ربا ، مکیل، موزون، معدود، معاوضه .
مقدمه
حرمت ربا بوسیله كتاب خدا و سنت یعنى كلمات معصومین (علیهم السلام ) و اجماع مسلمین ثابت شده است، بلكه بعید نیست كه از ضروریات دین باشد، و در كتاب عزیز و اخبار بسیارى برحرمت آن به شدّت تأکید شده است . تا جایى كه از امام صادق علیه السلام خبر صحیح وارد شده كه فرمودند: «گناه یک درهم ربا ، از گناه هفتاد بار زنا با محارم مثل مادر و خواهر و… بزرگتر است » .[1]
ربا و رباخوارى در دین مبین اسلام از جمله گناهان كبیره است که هیچ گناهى بدتر و هلاك‌كننده‌تر از آن نیست، و مسلمین به شدت از آن نهى شده اند و مجازات هاى سنگینى نیز براى این کار در نظر گرفته شده است . شاید یکى از علل این مسأله ، ضربات شدیدى است که ربا بر پیکره اقتصادى جامعه وارد مى کند و از آنجا که طبق نص صریح قرآن کریم مسلمانان نباید تحت سیطره هیچ قوم و ملتى قرار گیرند ، اسلام با نهى عمل زشت ربا ، قصد شکوفایى اقتصادى مسلمین را دارد.
عکس مرتبط با اقتصاد
اما با این حال به علت مشکلات شدید اقتصادى و معیشتى مردم و سود بالایى که ربا براى رباخواران دارد ، نزول خوارى همچنان در سطح اجتماع در ابعاد مختلف وجود دارد.
پس بر هر یک از اهل دین و ایمان لازم و واجب است كه در معاملات خود بطور کامل احتیاط نمایند ، تا اینكه مبادا- نعوذ باللّه- مرتكب این صفت خبیثه كه باعث هلاكت دنیا و آخرت است ، بشوند . و به تجربه ، اثبات شده که هر رباخوارى سرانجام به فقر مبتلا مى‌شود .
شكّى نیست كه پرهیز از ربا متوقف بر دانستن مسائل رباست ، پس برای ارباب معامله لازم و ضروری است كه مسائل تجارت را کسب نمایند . خصوصاً مسائل ربا را چنان که حقّ مطلب است ، یاد بگیرند ، تا ازآن مصون بمانند.
در این تحقیق تلاش شده که ربا و مسائل آن از دیدگاه دو فقیه بزرگ شیعه سیّد محمّد جواد حسینی عاملی در کتاب مفتاح الکرامه فی شرح قواعدالعلامه و محمّدحسن نجفی در کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار گرفته ، سپس آراء این دو فقیه بزرگوار با هم تطبیق داده شده است . تحقیق در پنج فصل تدوین شده است . در فصل اول کلیات تحقیق، فصل دوم ربای معاملی، فصل سوم ربای قرضی، و فصل چهارم حیله های ربا و فصل پنجم استثنائات ربا پرداخته شده است .
از بررسی و تطبیق آراء صاحب مفتاح الکرامه و صاحب جواهر الکلام ، این نتیجه بدست آمد که این دو فقیه بزرگوار ، در اکثر مسائل ربا با هم وحدت نظر دارند ؛ امّا در بحث بیع اشیاء معدود و حیله های ربا و استثنائات ربا ، در برخی موارد جزیی با هم اختلاف نظر دارند .
فصـل اول :
کلیــــات تحـقیــق
و
مــفـاهیــــــم
1-1. بیان مسأله
حرمت ربا از مسائل مهمّ در فقه اسلام است و بازتاب گسترده‌اى در آیات و روایات دارد . بسیارى از
فقهاى بزرگ هنگامى كه وارد این مبحث شده‌اند ، تنها به بیان دلایل سه‌گانه ( قرآن و حدیث و اجماع ) بسنده كرده‌اند . در حالى که بدون ‌شك ، تحریم ربا با دلیل عقل نیز قابل اثبات است ، بنابراین ادلۀ اربعه (قرآن ، سنّت ، اجماع و دلیل عقل) بر تحریم رباخوارى و اهمیّت این گناه بزرگ گواهى مى‌دهد و حدّ اقل هفت آیۀ قرآن به وضوح تحریم ربا را ثابت مى‌كند.
ربا در اصطلاح شرع ، معامله‌ی دو همجنس همراه با زیادی در یکی از آن دو است ، كه در زمان شارع و یا در عرف، با كیل و وزن تقدیر می‌شوند . خواه این زیادی حقیقی باشد یا زیادی حکمی . یا وام گرفتن یكی از آنها همراه با زیادی است . هر چند با كیل و وزن اندازه‌گیری نشوند ، در صورتی كه زیادی دهنده حربی نباشد . و همچنین طرفین ، پدر و فرزندش یا زوج و زوجه اش نباشد .
ربا بر دو قسم است :
1- ربای معاملی( معاوضی ) : ض

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.
ابطه ی آن همجنس بودن است و اینکه هر دو مکیل یا موزون باشند . برای تحقق ربای معاملی ، دو شرط لازم است :
الف- همجنس بودن معوضین یعنی ثمن و مثمن باید از یک جنس باشند . ب- هردو عوض باید مکیل یا
موزون باشند ، به عبارتی هر دو باید با پیمانه یا وزن کردن اندازه گیری شوند .
2- ربای قرضی : ضابطه اش این است که بر قرض گیرنده زیادی عینی یا وصفی شرط شده باشد ، خواه ، کیلی یا وزنی باشد یا نه . پس ربای قرضی اعم از موضوع ربای معاملی است و آن خود همچنین دو قسم است :
الف- ربا به اعتبار زیادی عینی که همان ربای مفضل است . مانند یک درهم به دو درهم .
ب- ربا به اعتبار زیادی حکمی : مانند دادن درهم نقد به درهم مهلت دار و آن ربای نسیه است .
برای فرار از ربا راه ها و حیله های مختلفی مطرح گردیده که فقهاء با هم اختلاف نظر دارند که برخی مانند امام خمینی این حیله ها را قبول ندارند و برخی دیگر تعدادی از این حیله ها را جایز و مابقی را ممنوع می دانند .
چند دسته از افراد ، از ربا استثناء شده اند یعنی با وجود شرایط تحقق ربا ، اما بین آنها ربا اثبات نمی شود . که عبارتند از : الف- بین پدر و فرزند ب- بین زن و شوهر ج- بین مسلمان و کافر (در صورتی که مسلمان زیادی بگیرد د- بین مولی و عبد .
1-2. اهمیت و ضرورت تحقیق
با عنایت به این که مناسبات اقتصادی و داد و ستدهای مردم براساس احکام و قوانین شرع مقدس اسلام است و با التفات به ارتباط موضوع پایان نامه با حوزهای مختلف اقتصادی ، و این که تاکنون کاری در زمینه تطبیق آراء صاحب جواهر الکلام و صاحب مفتاح الکرامه صورت نگرفته است ، لذا تحقیق در این زمینه لازم ضروری به نظر می رسد .
1-3. پیشینه تاریخی موضوع تحقیق
با توجه به مطالعات و بررسی های انجام شده می توان دریافت که در زمینه تطبیق آراء این دو فقیه در باره ی ربا تحقیقی صورت نگرفته است اما در باره موضوع ربا کتب ، تألیفات و مقالات فراوانی در زمینه موضوع ربا نوشته شده است ، لذا در ذیل به ذکر چند بسنده می شود :
1- « الرَبا فقهیاً و اقتصادیاً ، تألیف محمدتقی جواهری » : در این کتاب به بحث و بررسی مسأله ربا از دیدگاه فقهی و اقتصادی پرداخته شده ، و مؤلف معتقد است که ربای قرضی عبارت است از این که کسی مالی از دیگری بگیرد و مقدار معینی اضافه بدهد . که این نوع ربا درعصرجاهلیت مرسوم بود . و اگر طرف در پرداخت تأخیر می کرد ، مقدار دیگری برآن افزوده می شد .
2- «کتاب پیشینه تاریخی ربا در قرآن و سنت ، انواع ربا و فرار از ربا توسط بخش فرهنگى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم » : به بررسی تاریخچه ربا از منظر قرآن کریم و سنت و انواع ربا و راه ها وحیله های فرار از ربا پرداخته اند .
3- « مفتاح الكرامه فی شرح قواعد العلامه » مؤلف‌این کتاب علامه سید محمد جواد بن محمد حسینى شقرائى عاملى نجفى( م 1226 ق)می باشد.
دراین كتاب تمام اقوال و نظریات فقهاى عظام ، اجماع اصحاب و حتى موارد مشهورترین آنان با دقتى كم‌نظیر و روشى بدیع گردآورى شده است .
با توجه به این كه كتاب در اواخر عمر مؤلف تألیف شده است و بنابراین چكیده و خلاصه افكار علمى بلند و فقهى این فقیه بزرگوار بوده و همین‌طور حلقه واسطه افكار بلند اساتید بزرگوارش همچون سید محمد مهدى طباطبایى مشهور به بحر العلوم و شیخ جعفر كاشف الغطاء و شاگردانى هم ‌چون شیخ محمد حسن نجفى، صاحب جواهر الكلام و شیخ حسن بن جعفر كاشف الغطاء مى‌باشد.
این کتاب در 23جلد نگارش یافته است . ایشان در جلد14 (چاپ جدید) فصل سوم مسأله ربا را تشریح کرده اند . و در باره ربا می گوید : کلمات و عبارات فقهاء نشان می دهد که ربا از لحاظ لغوی به معنای زیادی است . اما درمورد معنای شرعی و دینی آن اختلاف شده است . علت آن هم ثابت شدن حقیقت شرعی یا حقیقت متشرعه است .
4- « كنز العرفان فی فقه القرآن اثر مقداد بن عبدا… حلی » : ایشان درصفحه517 به بیان و تشریح موضوع ربا می پردازند و اظهار می دارند : « بنا بر اجماع علماء ربا در شش چیز كه رسول اکرم (ص) بر آنها تصریح كرده است ، وجود دارد و آنها عبارتند از : طلا ، نقره ، گندم ، جو، خرما و نمك . فقهاى اهل سنّت در آن عواملى كه مؤثّر در دیگر موارد شش‌گانه مى‌باشد ، اختلاف نموده‌اند » .
5- کتابی تحت عنوان « یک دوره فقه كامل فارسى توسط علامه محمد تقى مجلسی » نوشته شده ، ایشان گفته است که میان پدر و فرزند ، و میان مولی و عبد ، و میان زوج و زوجه و میان مسلمان و کافر حربی اگر مسلمان زیادی را بگیرد ، ربا نیست . و قول اقرب آنست كه ربا ثابت است میان مسلمان و ذمى .
6- پایان نامه ای با عنوان « نقد و تحلیل حیل ربا بر پایه آراء فقهای امامیه »توسط رضا عباس پور، نگارش یافته که در بخش نتیجه گیری چنین می گوید : حیله به کار بستن راه هایی است که اگر چه ظواهر قانون درآن رعایت شده است ، ولی چه بسا با روح آن مخالف است . در نتیجه حیله های شرعی ربا آن است که شخص برای فرار از حرمت ربا بکوشد ، تا از طریق بعضی از عقود و معاملات ، که ظاهری شرعی دارند . به هدف اصلی خود که دریافت سود است برسد . به دلیل وجود روایات دال بر حرمت ربا ، اصل بر عدم جواز حیله های شرعی ربا است .
7- کتاب « بررسی طرق فرار از ربا ، اثر آیت ا… ناصر مکارم شیرازی » است که در صفحه14 به بحث و بررسی حیله های فرار از ربا از منظر ادله اربعه و آراء فقهای اسلام و دلیل ناسازگاری روایات فرار از ربا با فلسفه حرمت ربا پرداخته شده است . ومعتقد است که : «حیله عبارت است ازحفظ ظاهر قوانین شرع ، اگرچه روح قانون موجود نباشد».
8- کتاب « ربا و
بانكدار ی اسلامی تألیف آیت ا… مکارم شیرازی » به توضیح و تبیین ادله حرمت ربا و
فلسفه تحریم آن و همچنین اقسام پرداخته است .
در خصوص تحریم ربا می فرمایند : « تحریم ربا ازمسائل مهمّ اسلامى است و بازتاب گسترده‌اى در آیات و روایات دارد . بسیارى از فقهاى بزرگ هنگامى كه وارد این مبحث شده‌اند . تنها به دلایل سه‌گانه بسنده كرده ‌اند در حالى كه تحریم ربا را بدون ‌شك ، مى‌توان با دلیل عقل اثبات كرد » .
9- کتاب « انیس التّجار اثر ملا محمد مهدی نراقی » است که در فصل دهم کتاب طی سی مسأله به تعریف ربا و شرایط تحقق آن و این که در معامله چه اجناس و کالاهایی ربا وجود دارد ، اقدام کرده است و گفته
است : « بر هر یک از اهل دین و ایمان لازم و واجب است كه در معاملات خود احتیاط تمام به عمل بیاورند تا اینكه مبادا مرتكب این صفت خبیثه كه باعث هلاكت در دنیا و آخرت است ، بشوند » .
10-کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام تألیف‌ شیخ الفقهاء و امام المحققین، محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبد الرحیم نجفى می باشد .
از مشهورترین و با ارزش‌ترین آثار فقهى قرن سیزدهم مى‌باشد . این كتاب از نظر وسعت تتبع و جمع‌آورى و احاطه به اقوال و دلایل نظریات فقهى علما بر تمام كتاب‌هاى فقهى برترى دارد . هم‌چنین از نظر توجه و روى آوردن اهل علم و بزرگان از فقهاى شیعه كمتر كتابى مانند جواهر الكلام توفیق داشته است . علت این توفیق بى‌نظیر وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهاى عظام و مناقشات آنان با دقتى كم‌نظیر و تحقیقى بى‌همتا بوده است .
ایشان در جلد 23 مسأله ربا را مورد بررسی قرار داده ، و در باره حرمت ربا چنین می گوید : ربا هم در کتاب و هم در سنت پیامبر (ص) و نیز اجماع مؤمنین (شیعه) و بلکه اجماع مسلمین حرام است ، بلکه بعید نیست که این قضیه از ضروریات دین باشد . و کسی که آن را حلال بشمارد در زمره کفار به شمارآید.
1-4. اهداف
از این تحقیق سه دسته اهداف مورد نظر است که عبارتند از :
1-4-1 .اهداف کلی :
تطبیق آراء صاحب جواهر الکلام و صاحب مفتاح الکرامه
1-4-2. هدف آرمانی :
جامعه اسلامی باید از پدیده زشت ربا ، پاك شود تا جامعه اسلامی اقتصادی سالم داشته باشد و برای دیگر جوامع بشری الگو باشد .
1-4-3. اهداف کاربردی :
جهت استفاده بانك ها ، بورس ، بنگاه های اقتصادی ، مراکز پژوهشی ، کتابخانه ها ، دانشجویان فقه و مبانی حقوق اسلامی و دانشجویان حقوق خصوصی .
5-1. روش شناسی تحقیق :
روش پژوهش بصورت تحلیلی وکتابخانه ای می باشد که به روش ذیل عمل شده است :
.1گردآوری اطلاعات : از طریق فیش برداری از کتب و منابع ،جمع آوری و بررسی آنها .
.2تحلیل اطلاعات : بصورت تحلیلی – توصیفی می باشد .
.1-6 . سؤالات تحقیق