• شخصیتها و انتظارات زیر دستان

در ارزشیابی وضعیت رهبری، توجه به شخصیتهای زیر دستان برای رهبر بسیار اهمیت دارد.در واقع چنانکه فیلمورد سنفورد اشاره می کند، دلایل قانع کننده ای وجود دارد که زیر دستان را باید بعنوان مهمترین عامل هر وضعیت رهبری مورد توجه قرار داد. زیر دستان در هر وضعیتی نقش حیاتی دارند، نه فقط بدلیل اینکه بطور فردی رهبر را قبول یا رد می کنند بلکه چون بصورت یک گروه عملا تعیین کننده میزان قدرت شخصی او هستند.

بنابراین، حتی اگر مدیری ترجیح می دهد که سبکهای زیر دستان خود را تغییر دهد باید متوجه باشد که لازم است حداقل بطور موقت رفتار خود را با رفتار فعلی آنها تطبیق دهد. مثلا، سرپرستی که می خواهد زیردستانش مسئولیت بیشتری تقبل نمایند و بجای نظارت مستقیم تحت نظارت کلی عمل کنند، نباید انتظار فعلی گروه همخوانی داشته باشد ضمن اینکه تغییر مطابق برنامه بمرور طی یک دوره درازمدت انجام می گیرد.
یک رهبر باید از انتظارات زیردستان خود راجع به نحوه رفتارش در وضعیتهای معین آگاه باشد. این موضوع مخصوصا” هنگامی اهمیت دارد که رهبر بتازگی مقام خود را احراز کرده باشد. در این وضعیت، سبک رفتار رهبر پیشین هنوز نفوذ زیادی دارد. اگر این سبک رفتار از سبکی که رهبر تازه در نظر دارد بکار برد متفاوت باشد در این صورت ممکن است بفوریت مشکلی بروز کند. این رهبر یا باید سبک خود را مطابق انتظارات زیر دستان تغییر دهد یا انتظارات آنان را دگرگون نماید. چون سبک رهبر غالبا طی یک مدت زمان طولانی بوجود آمده است وی مشکل بتواند که در کوتاه مدت تغییری چشمگیر در آن ایجاد کند.بنابر این اگر وی به تغییر دادن انتظارات زیر دستانش توجه نماید ممکن است موثر واقع شود.بعبارت دیگر، در برخی موارد وی ممکن است بتواند زیر دستانش را قانع کند که سبک او، با اینکه سبکی نیست که آنها معمولا انتظار دارند ولی اگر پذیرفته شود مناسب خواهد بود.(پال هرسی و کنث بلانچارد، ترجمه علاقه بند،۱۳۸۵، :۱۱۳ )

• شخصیتها و انتظارات فرادستان

عنصر دیگر محیط رهبری، شخصیت رهبری رئیس فرد است. هر کس به نوعی، رئیسی دارد با اینکه اغلب مدیران نسبت به سرپرستی زیر دستان توجه قابل ملاحظه ای معطوف می کنند ولی برخی نسبت به زیر دست بودن خود توجه کافی ندارند و با این حال برآوردن انتظارات مافوق غالبا عامل مهمی است که بر سبک فرد تاثیر می گذارد. مثلا اگر رئیسی خیلی وظیفه مدار باشد ممکن است از زیردست خود انتطار داشته باشد که او هم به همان طریق عمل کند. از لحاظ وی، رفتار روابط مدار حتی بدون توجه به نتایج آن ممکن نامناسب و غیر مقتضی ارزشیابی شود.
برای یک مدیر دانستن انتظارات یک مافوق، مخصوصا اگر خواهان ترقی و پیشرفت در سازمان باشد، اهمیت دارد. اگر وی تمایل به ارتقا داشته باشد ممکن است بجای تبعیت از گروه همکاران، از آداب و رسوم (سبکها و انتظارات) گروهی که مایل به پیوستن به آن است پیروی کند. در نتیجه، برای او انتظارات مافوقها از انتظارات همکاران یا زیر دستانی که با آنها کنش و واکنش متقابل دارد، مهمتر است. (پال هرسی و کنث بلانچارد، ترجمه علاقه بند،۱۳۸۵، :۱۱۴ ).
برخی از مدیران، کم تر به اهمیت شغل و مسؤولیتشان واقف اند و اهمیت آن را به خوبی درک نمی کنند. فرصت هایی در اختیارشان است که قدرش را نمی دانند. مسئولیت هایی را بر دوش گرفته اند که سنگینی آن را لمس نمی کنند. آنان بیش از آن که در مقابل زیردستان وظیفه دارند، در مقابل فرادستان نیز تکالیفی دارند که کم تر به آن توجه می کنند، آن « نقادی و تذکر » و یا به عبارتی « روشنگری » و به اصطلاح « امربه معروف و نهی از منکر » است. (حیدر تورانی،۱۳۸۶ :۳۳ ).
نحوه استفاده رهبر از قدرت و نفوذ را «سبک رهبری» گویند.اکنون این سوال مطرح می شود که: «چگونه می توان رفتار دیگران را تحت نفوذ قرار داد؟»(رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۶)
شیوه های رهبری بشدت تحت تاثیر محیط فرهنگی جوامع قرار دارد،به طوری که می توان گفت «شیوه های رهبری مدیریت» در هر تمدن، جلوه ای از ساخت فرهنگی آن تمدن است که ساختار فرهنگی هر جامعه نیز تحت تاثیر محیط اجتماعی، سیاسی، اعتقادی و هنری هر جامعه قرار دارد، بنابراین رفتار فردی مدیر تاحدی تابع ساخت فرهنگی محیط است.
بنابراین هنگام کاربرد نظریه های راهبردی باید دقت کرد که این نظریه ها با توجه به چه محیطی ارائه شده اند و به کارگیری آنها مستلزم وجود چه مقتضیاتی است. (رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۶).
لیکرت در سراسر نوشته هایش این سؤال را مطرح می کند که آیا می توان برای رفتار رهبری یک سبک ایده آل یا یک سبک هنجاری معتبر پیدا کرد که در همه موقعیتهای رهبری قابل اعمال باشد؟!(پال هرسی و کنث بلانچارد، ترجمه علاقه بند،۱۳۸۵، :۸۲).
آرزوی داشتن یک رفتار رهبری نوع آرمانی، یک آرزوی معمولی است. چنین بنظر می رسد که اغلب مدیران می خواهند به آنان گفته شود که چگونه مدیریت کنند. همچنین، در بحث پیشین روشن شد که بسیاری از صاحبنظران رشته رهبری، سبک هنجاری خاصی پیشنهاد می کنند.اغلب آنان یا یک سبک رهبری ترکیب (توجه زیاد به هر دو مورد وظیفه و روابط ) یا یک شیوه ملاحظه گرانه دموکراتیک مبتنی بر روابط انسانی را تاکید می کنند. این سبکها ممکن است برای برخی مؤسسات محدود شود. رفتار رهبری مؤثر ممکن است در سایر مؤسسات نظیر ارتش، بیمارستانها، زندان ها، و مؤسسات دینی کاملا متفاوت باشد.بنابراین هر اندازه که مدیر سبک رفتار خود را متناسب وضعیت خاص و نیازهای زیر دستانش انطباق پذیر سازد به همان اندازه در رسیدن به هدفهای شخصی و سازمانی،اثربخش (مؤثر) خواهد بود. (پال هرسی و کنث بلانچارد، ترجمه علاقه بند،۱۳۸۵، :۸۳ ).
۱۱ – ۱- ۲ سبک رهبری
در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ نقش مدیر مدرسه از مدیر آموزشی به رهبر آموزشی تغییر یافت و تجدید ساختار آموزش موضوع گسترده تحقیقات شد (کلارک و کیف، ۱۹۹۳) سبک های مدیریت نماد بیرونی تفکرات، خواسته ها و شخصیت مدیران است که به صورت الگوی پایدار در صحنه عمل مورد مشاهده و امتحان همه افرادی که با سازمان سر وکار دارند قرار می گیرند. مدیر کارمدار که صرفاً بر وظایف قانونی خود تکیه می کند، مانع بزرگی بر سرراه نیازهای کارکنان است . در سبک مدیریت دیوان سالارانه یا بوروکراتیک به شدت بر قوانین و مقررات، سلسله مراتب و روابط رسمی تأکید می شود، نوعی بیگانگی از خود، بی احساسی و بی عاطفگی، به کارکنان دست می دهد که در یک دور ه بلند مدت، سبب افسردگی، اضطراب و ناکامی افراد می شود. سبک مدیریت نامطلوب بر دانش آموزان، سبب به هم خوردن تعادل آنها می شود و نوعی احساس ترس ظاهری و سرکشی باطنی در آنها به وجود می آورد که احساس بی پناهی و بی اعتنایی می کنند و از مدیر و مدرسه گریزان و متوجه موقعیت ها و جاذبه های دیگر می شوند.(میرکمالی، ۱۳۸۴ ص ۲۶۹)
تحقیقات بسیار در زمینه سبکهای گوناگون رهبری صورت گرفته است . اما تحقیقات و مطالعاتی که از سال ۱۹۴۰ انجام گرفته نشان داده اند که نقشهای مدیریت دو گونه اند .

• رابطه مدار

• وظیفه مدار

رفتارهای رابطه مدار به علایق، احساسات و رضایت اعضای گروه توجه دارند و رفتارهای وظیفه مدار به اهداف سازمان بیشتر از نیاز اعضای گروه اهمیت می دهند.
سبک رابطه مدار حد و مرزی است که یک رهبر به وسیله گشودن مجاری ارتباط، تفویض مسئولیت و دادن فرصت به زیردستان برای بهره گیری از توانایی های بالقوه، میان خود و اعضای گروه رابطه شخصی برقرار می کند. این رفتار با حمایت اجتماعی، عاطفی، دوستی و اعتماد مشخص می شود(هرسی و بلانچارد، ترجمه علاقه بند، ۱۳۸۴ ، ص ۸۵)
سبک وظیفه مدار حد و مرزی است که یک رهبر، اعضای گروه خود را سازمان می دهد و تشریح می کند که هر یک قرار است چه فعالیتی را، چه وقت و چگونه انجام دهند(هرسی و بلانچارد، ترجمه علاقه بند، ۱۳۸۴ ، ص ۸۵).
ادموند ۱۹۷۹ ویژگیهای یک مدرسه اثربخش را مشخص کرده است که شامل رهبر اداری قوی، جوی که تأکید بسیار بر آموزش دارد، انتظارات بالای معلمان برای موفقیت دانش آموز و نظارت منظم بر کارایی دانش آموز است . تحقیقات انجام شده درباره ویژگیهای مدارس اثربخش نشان می دهند که اغلب این مدارس از ویژگیهای یکسان برخوردارند که همه آنها به طورمستقیم یا غیرمستقیم با کارایی مدیر مدرسه ارتباط داشتند (فیولان، ۱۹۸۲ و چنس، ۱۹۹۲)(به نقل از سیدقراعینی، ۱۳۸۶، ص ۱۱۳)
۱۲ – ۱- ۲ تفاوت بین سبک رهبری وظیفه مدار و سبک رهبری رابطه مدار
در سبک رهبری وظیفه مدار، اختیارات و تصمیم گیری ها در دست رهبر متمرکز می شود. این کنترل مرکزی، در نتیجه ی به کارگیری مطلق عواملی مانند پاداش و تمجید یا ترس از انتقاد و تنبیه توسط رهبری، بدست می آید. بر اساس این نگرش مدیر مختار است با توجه به سلیقه و میل خود خط مشی تعیین کند، ساختار سازمان را مشخص نماید و در آن اصلاحات و تغییراتی به عمل آورد و همچنین وظایف و مسئولیتها را تفسیر و دگرگون کند.
یکی از امتیازات سبک رهبری وظیفه مدار سرعت تصمیم گیری است: زیرا در این سبک تنها مدیر است که تصمیم می گیرد که چه باید کرد. که در شکل (۱ – ۲) آورده شده است.(حقیقی، ۱۳۸۲)
رهبر
شکل (۱ – ۲) وضعیت سبک رهبری وظیفه مدار
سبک رهبری رابطه مدار و مبتنی بر مشارکت و مردم سالاری، همراه با آغاز دوران مدیریت کلاسیک نو، عمومیت یافته است. این نگرش به دنبال ایجاد هماهنگی در میان کارکنان در جهت دستیابی به اهداف سازمانی، از طریق فراهم آوردن زمینه های مشارکت در تصمیم گیری، مورد توجه قرار گرفت. ارتباطات در وضعیت مشارکتی به صورت چند جانبه یا چند سویه است. همانگونه که بین کارکنان، تبادل نظر انجام می گیرد بین رهبر و کارکنان نیز صورت می پذیرد. مشارکت در فرایند تصمیم گیری می تواند به مزایایی منجر شود که از آنها به عنوان تحکیم روابط مدیر با کارکنان، ارتقای روحیه و رضایتمندی شغلی و کاهش وابستگی به رهبر، یاد می شود. این رویه گاهی اوقات علیرغم خشنودی افراد به زیانهایی مانند: کارایی پایین و تصمیمات سطحی را نیز به دنبال دارد که باعث اتلاف وقت می شوند. که در شکل (۲ – ۲) آورده شده است. (حقیقی، ۱۳۸۲)
رهبر
شکل (۲ – ۲) وضعیت سبک رهبری رابطه مدار
۱۳ – ۱- ۲ نظریه ها و سیستم های مدیریت
لیکرت وهمکارانش،نتیجه مطالعات خود در مورد رهبری را در قالب سیستمهای چهارگانه ذیل ارائه داده اند:
سیستم یک
در این سیستم رفتاری،مدیر به کارکنان اعتماد ندارد هدفگذاری و تصمیم گیری،به طور عمده در سطوح بالای سازمان انجام می شود واز طریق سلسله مراتب ابلاغ می گردد.کارکنان از طریق تهدید و تنبیه به انجام کار وادار می شوند.روش های تشویق نیز مبتنی برارضاء نیازهای حیاتی اولیه و نیازهای ایمنی است.مراوده با فرادستان همراه با ترس و عدم اعتماد است.کنترل از سطوح بالا به صورت متمرکز اعمال می گردد و سازمانهای غیر رسمی مورد مخالفت شدید قرار می گیرند و وجود آنها نوعی تعارض با اهداف سازمان محسوب می شود. رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۸).
سیستم دو
در این سیستم رفتاری،مدیردر حد مطلوبی به کارکنان خود اعتماد و اطمینان دارد.بسیاری از تصمیمها در قالب چهارچوبی از پیش تعریف شده،در سطوح پایین سازمان اتخاذ می گردد.برای ایجاد انگیزه از ساز و کارهای تنبیه و تشویق استفاده می شود و رابطه مافوق و کارمند یا کارگر،از جانب مافوق همراه با ترحم و دلسوزی و از جانب کارمند یا کارگر همراه ترس و احتیاط است. (رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۸ -۲۹).
سیستم سه
در این سیستم رفتاری مدیریت به میزان قابل ملاحظه ای به کارکنان خود اعتماد و اطمینان دارد.خط مشی ها و تصمیمهای عمده در سطح بالا اتخاذ می شوند، ولی میان مدیران و کارکنان ارتباطات دوطرفه بر قرار است.این ارتباطات نسبتا متقابل و با اعتماد و اطمینان همراه است.هر چند گاهی از شیوه های متداول تشویق و تنبیه نیز استفاده می شود، ولی برای ایجاد انگیزه در کاکنان آنان را تا حدی در جریان قرار می دهندو برای آنان احترام قایل می شوند.قسمت عمده فراگرد کنترل به سطوح پایین سلسله مراتب سازمانی تفویض می گردد و احساس مسئولیت در برابر تحقق اهداف سازمان در همه سطوح سازمان وجود دارد.به همین دلایل،سازمانهای غیر رسمی(در صورت تشکیل)معمولا از اهداف و مقاصد سازمان رسمی حمایت می کنند یا گاهی مقاومتی جزئی در برابر آن ایجاد می کنند.( رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۹).
سیستم چهار
در این سیستم رفتاری،مدیران به کارکنان خود اعتماد و اطمینان دارند.ارتباطات در مجاری افقی و عمودی و مورب جریان دارد وقدرت تصمیم گیری به طور وسیعی درسراسر سازمان توزیع می شود.در فراگرد کنترل نیز عملا رده های سازمانی مشارکت دارند و سازمانهای رسمی و غیر رسمی تقریبا در هم ادغام می شوند. بنابر این همه نیروها برای تحقق اهداف تعیین شده، تلاش می کنند.
( رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۹).
خلاصه اینکه در سیستم یک، سبک مدیریت بسیار آمرانه و دستوری است. در سیستم دو، سبک مدیریت دلسوزانه است، در سیستم سه سبک مدیریت مشاوره ای است، در سیستم چهار مدیریت مشارکتی یا حمایتی است، هر چه سبک مدیریت بسوی سیستم رفتاری چهار متمایل می شود، میزان اعتماد و اطمینان مدیر و کارکنان به یکدیگر افزایش می یابد، ارتباطات دو طرفه می شود.( رضاییان ، ۱۳۸۳ :۴۲۶).

نصوص ضد تکاثر و کنز- کسی که ثروت ها را ذخیره کند نه به هدف اینکه آنها را افزایش دهد تا از آنها در راه صحیح استفاده کند بلکه جمع آوری مال و ذخیره سازی آن به صورت یک بیماری در جان برخی اشخاص رسوخ کرده است.
قرآن می فرماید: والذین یکنزون الذهب والفضه ولاینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذاب ألیم.^[۱۰۹] کسانی که زر و سیم می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند، آنان را به عذابی دردناک مژده ده.
در آیه دیگر آمده است: الهاکم التکاثر.^[۱۱۰]
در فرمایشات امام علی (ع) هست که:
اِعلَموا أنّ کثره المال مَفسَدَهً للدین، مَقساهً للقُلوب.^[۱۱۱]
بدانید که فراوانی مال تباه کننده دین و سخت کننده دلها است.
آن حضرت در جای دیگر می فرماید:
ثروه المال تُرددی و تُطغی و تُفنی.^[۱۱۲]
بسیاری مال انسان را به سقوط می کشاند و سرکشی می آورد و نابود می سازد.
مذمت فقر: همان گونه که انبوهی مال و دارایی و فزونداری و فزون خواهی، فرد و جامعه را از سیر کمال باز می دارد، فقر مفرط و ناداری و پیوسته گرفتار معاش بودن و اسیر تنگدستی شدن نیز مانع حرکت تکاملی است. فقر انسان را به تباهی و رذایل اخلاقی سوق می دهد، ایمان و یقین آدمی را متزلزل می سازد. به همین دلیل رسول خدا می فرماید:
کاد الفقر ان یکون کفراً؛^[۱۱۳] نزدیک است کار فقر به کفر کشیده شود.
اینگونه تعابیر در نصوص دینی ما فراوان است و فقر را به شدت مذمت می نماید و مدیران جامعه را توصیه می کند که زمینه های رفع فقر را فراهم سازند و اغنیا را وا می دارد تا به ضعیفان کمک کنند. بنابراین در جامعه مطلوب باید فقرزدایی همواره یک خط مشی ثابت تلقی گردد. امّا در حدیثی از رسول خدا آمده است که ایشان در آخرین خطبه ای که برای مردم خواند، رفع فقر و تأمین معیشت و رحم بر مردم را مهم دانست. سدیر صیرفی گوید: شنیدم امام صادق (ع) فرمود: به پیامبر (ص) خبر رحلتش توسط جبرییل داده شد در حالی که آن حضرت تندرست بود. پیامبر (ص) مردم را برای نماز همگانی دعوت کرد و به مهاجران و انصار فرمان داد سلاح برگیرند. مردم جمع شدند و پیامبر (ص) بر منبر رفت و خبر رحلت خود را به ایشان داد، آن گاه فرمود:

اُذکُر الله الوالی من بعدی علی امتی الاّ یَرحَمَ علی جماعه المسلمین فاجّل کبیرهم و رحم ضعیفهم وَقَرَ عالمهم و لم یضرَّ بهم فیذلَّهم و لم یُفقِرهم فیُکفِِرهم و لم یُغلق بابه دونهم فیأکل قویّهم ضَعیفَهم.^[۱۱۴]
خدا را به زمامدار پس از خود یادآور می شوم که مبادا بر جماعت مسلمانان رحم نکند. باید بزرگشان را احترام کند و به ناتوانشان رحم کند و عالمشان را بزرگ شمارد و به آنان زیان نرساند تا خوارشان کند؛ و نیازمندشان نسازد تا به کفر بکشاندشان و در خانه خود را به روی ایشان نبندد تا توانای آنان ناتوانشان را بخورد.
بدین ترتیب رسول خدا (ص) مهم ترین اموری را که زمامداران پس از آن حضرت باید پاس دارند برشمرد و خطر به فقر کشیده شدن مردمان و در نتیجه بیرون رفتن آنان از دین را گوشزد فرمود.
اینکه حضرت علی (ع) در نهج البلاغه صریحاً فرموده: الفقر موت الاکبر^[۱۱۵]، نشانگر نقش و کارکرد بسیار پردامنۀ فقر در مجموعۀ چرخه های اقتصاد است. برعکس وقف می تواند فقر را از میان برداشته و حیات را به جامعه بازگرداند.
یکی از محققان آثار منفی فقر را اینگونه فهرست کرده و برعکس آثار مثبت وقف را در فقرزدایی آورده است:
- به خطر افتادن ثبات وحدت و امنیت ملی؛
- به خطر افتادن استقلال مملکت (به لحاظ وابستگی پیدا کردن به قدرت های اقتصادی و سیاسی بیگانه از قِبَل دریافت وام های کلان و…)؛
- عدم استفادۀ مطلوب از توانمندی های موجود در کشور؛
- شکوفا نشدن استعدادها و عدم بروز توانایی های افراد؛
- فرار مغزها و استعدادهای درخشان؛
- کند شدن آهنگ رشد و توسعه ملی؛
- گسترش بیسوادی، بیکاری و…؛
- پایین آمدن متوسط عمر افراد؛
- رشد سرطانی روستاگریزی و شهرنشینی.
حال که نمونه هایی از تأثیرات سوء فقر و تنگدستی را برشمردیم، ذکر این نکته ضروری است که راهکار حسنۀ وقف می تواند با فراهم آوردن فرصت های شغلی، دستگیری از نیازمندان و کمک به خوداتکایی ایشان، رواج اندیشۀ خیرخواهی، تقویت مؤسسات حمایتی، بسیج امکانات اندک و مانند آن راه بر فقر و تنگدستی تنگ کند و رفاه و غنای ممدوح جامعه انسانی را موجب شود.^[۱۱۶]
ب ـ تجمیع مال
در تعریف وقف گفته شده تحبیس المال (الاصل) و تسبیل المنفعه، لازمۀ تحبیس، تجمیع است. نظریه مهمی در اقتصاد مطرح است که بدون تجمیع، امکان پیشرفت و توسعه وجود دارد. جامعه هایی که نتوانسته اند، به هر دلیل، به انباشت و تجمع ثروت برسند، در عرصۀ توسعه، عقب مانده اند و نتوانسته اند در زمینه های اجتماعی و اقتصادی به جلو بروند.
شاید کسانی تصور کنند در تعریف وقف، تحبیس نه تجمیع آمده و تحبیس با تجمیع متفاوت است. در پاسخ می توان گفت وقتی اموال حبس شود؛ و اصل یا عین آنها بدون دخل و تصرف نگهداری شود، لازمه اش تجمیع است. زیرا خرید و فروش و امثال این روش ها منجر به تبدیل ثروت و عدم تجمیع اموال می گردد.
اینکه دلایل عدم تجمیع چیست؟ و چه نهادهای اجتماعی و سیاسی در آن مشارکت دارند، موضوعی مورد بحث در جامعه شناسی است. نظریه مهم و مقبول در این باره اینست که در اروپا پس از اینکه حکومت های استبدادی کنار رفتند و دمکراسی نیم بند حاکم شد، در نظام جدید یک طبقه ای به نام بورژوا شکل گرفت که کارکرد اقتصادی آنها تجمیع ثروت و سرمایه و کارکرد اجتماعی آن، دفاع از حقوق مردم به ویژه دفاع از آزادی مدنی بود.^[۱۱۷]
اما در ایران چنین طبقه ای رشد نکرد و اساساً متولد نشد. زیرا دولت های حاکم اجازه شکل گیری چنین طبقه ای را نمی دادند و آن را با منافع خود در تعارض می دیدند. از سوی دیگر ثروت ها را در دست خود نگه می داشتند. ولی بورژوازی، تجمیع ثروت را مقدمه برای سرمایه گذاری و راه اندازی طرح های اقتصادی می دانست ولی دولت های استبدادی انباشت ثروت ها را مقدمۀ حیف و میل بیشتر و خوشگذرانی می دانستند. همچنین چون جامعه مدنی مدافع نداشت و کسی از آزادیها و برابری دفاع نمی کرد. از این رو قشرها و کسانی که می خواستند سرمایه گذاری کنند به دیواره های دولت برمی خوردند و کسی نبود تا از آنها دفاع نماید.
به نظر می رسد اگر وقف به عنوان یک نهاد در جامعۀ ایران به وظایفش به خوبی عمل می کرد می توان همان نقش بورژوازی غرب را بر عهده گیرد و دو کارکرد را در کنار هم به انجام رساند.
اولاً تجمیع ثروت ها را سامان دهی نماید.
ثانیاً در برابر حاکمان مستبد ایستادگی نماید و نگذارد، اموال در دست آنها جمع شود.
نمونه هایی هم در تاریخ وجود دارد. دکتر محمود افشار زمین بزرگی داشت که در مدخل کاخ رضاشاه در منطقه سعدآباد قرار داشت و رضاشاه می خواست این قطعه زمین را تصرف کند. امّا مرحوم افشار آنجا را وقف کرد و از تصرف عدوانی آن ممانعت به عمل آورد. از این نمونه ها زیاد است.
در این زمینه مباحث و تحلیل های بسیار وجود دارد که نمی توان همۀ آنها را در اینجا مطرح ساخت؛ ولی به اختصار می توان اشاره کرد:
گسترش رفاه جذب مازاد اقتصادی برای تولید
↓ ↓
تأمین اجتماعی شکل گیری واحدهای تولیدی/ انباشت
↓ ↓

ملامحمّدتقی مجلسی دررساله تشویق‌السالکین که بطوراجمال به اشکالات مخالفان تصوف جواب داده، وی اقرب طریق به معرفت الهی را طریقه حقّه رضویه ذهبیه معروفیه می‌داند.
وی درمقابل مخالفین تصوف همچون میرلوحی سبزواری ومحمّدطاهرقمی، به عدم وقوف وقلت تدبّر درآیات واخبارائمه (علیهم‌السلام) را علّت مخالفت آنها می‌داند ومی‌گوید: «اکنون جمعی پیدا شده‌اند که ایشان را ازشریعت خبری وازطریقت اثری نه، و انکار این طریقه حقّه می‌نمایند.بنابرعدم وقوف وقلّت تدبر درآیات واخبار ائمه اطهار وبه متابعت نفسِ غدّار که ثمره او حسد وعناد وتعصّب است.اگرچه مشهوراست:
شب پره گر وصل آفتاب نخواهد رونـق بــاز ارآفـتـاب نـکـاهـد».^[۳۰۴]
مجلسی اول از اکابرعلمای شیعه از متقدمین ومتاخرینی که به طریقه اهل بیت واقف بوده‌اند نام برده ومی‌گوید: «ازعلمای این زمان همه این مسلک را داشته‌اند وحتی‌تصنیفاتی هم داشته اند.چنانچه استاد البشر وقدوه المحققین نصیر‌المله والدین در این علم چند تصنیف دارد».^[۳۰۵]وهمچنین از ورّام کندی نام می‌برد که ازاکابر علمای شیعه است،کتابی تالیف نموده دربیان مجاهده نفس وزهد وریاضت وبیان خصال حمیده.همچنین از نقیب نقبای آل ابی‌طالب سیدرضی علی بن‌طاووس(قدس سرّه)که مسلک زهدوریاضت داشته است نام می‌برد.چنانچه شیخ شهید مکی (رحمه‌الله) درکتاب اربعین‌حدیث اوصاف او را می‌شمارد ومی‌گوید: أزهد زمان خود وصاحب کرامات وکمالات بود. ^[۳۰۶]
مجلسی اول از سیدحیدرآملی صاحب تفسیر بحر‌الابحارنام می‌برد ومی‌گوید: «سیدحیدربیان کرده که اگر شیعه‌ای صوفی نباشد، شیعه نیست وصوفی که شیعه نباشد، صوفی نیست.وتصوف را طریقه مرتضویه می‌داندوتصوف وتشیع یک معنی دارد واین مخالفت ها به دلیل نادانی ونقصان عقل است».^[۳۰۷]
مجلسی اول مراد ازخرقه را نه همین ظاهر بلکه ملبس وپوشیده وپوشانده شدن؛ بلکه به معنی فراگرفتن معانی واسرار به قدراستعداد ازصاحب مقام خرقه است.^[۳۰۸]وی نقد واشکال مستشکلین را ازباب نادانی می‌داند ومی‌گویدکه عاقل نبایدفریب شیاطین انس بخورد و ازاین سعادت عظمی که مقصد أقصی وطریقه انبیا وائمه هدی وشیوه اولیا ومردان راه خداست محروم شود.
ملامحمدتقی مجلسی اصل تصوف راصاف نمودن باطن ازرنگ ماسوی ومتخلق شدن باخلاق‌الله وتحصیل کمالات روحانی ورسیدن به مقام قرب ومعرفت عیانی می‌داند.وی ازعلمایی نام می‌برد وبه عنوان مشایخ این طایفه معرفی می‌کندکه معرکه آرا مخالفان تصوف‌است.مشایخی چون؛ «مولانای رومی»، «شیخ علاءالدوله سمنانی»، «شیخ شهاب الدین‌سهروردی»صاحب حکمه‌الاشراق، «ابن عربی»صاحب فتوحات،«شیخ عبد‌الرزاق‌کاشی» صاحب‌تأویلات،«شیخ روزبهان» صاحب تفسیر عرایس و«شیخ عطار»که همه اینها اتفاق دارند که علم شریعت به قدر واجب شرط اول راه است وکمال در علم شریعت، شرط کاملان این راه است.کسانی که مکروهات را بلکه بعضی از مباحات را برخود حرام می‌کردند.وی درمقام دفاع ازخانقاه می‌گوید: اگر کسی درخانقاه نشست بدعت باشد، کسی درعالم نخواهد بودکه بدعت نکرده باشد.زیرا وضع مدرسه وعمارت وجام‌ها وطعام‌ها که دراین زمان شایع است، حتی بعضی ازعلوم متعارف نیز درزمان ائمه هدی نبوده وحال آنکه فرقی بین مسجد وخانقاه نیست الا به تسمیه.
مجلسی اول چله نشینی را تاکید کرده و در مقام دفاع می‌گوید چله گرفتن در روایات ما دارای فضیلت‌های بسیاری است.ازجمله‌حدیث مشهورابن فهد(رحمه‌الله) درعده‌الداعی از رسول اکرم (صلی ‌الله‌علیه‌وآله)که فرموده: «کسی که عبادت کند خدای تعالی را با اخلاص چهل صباح، چشمه‌های حکمت بردل او جاری می‌شود»^[۳۰۹].وی اعتراض ناقدین را نسبت به غنا را نیز باطل می‌داند؛ زیرا اگر غرض از بلندکردن آواز سرایت خلق نباشد این عین عبادت است، چنانچه درکتاب ثواب الاعمال منقول است که هرچند آواز را در ذکر بکشی به همان اندازه گناهان پاک می‌شود.وهمچنین حدیثی ازامام صادق علیه‌السلام که شخصی از خریدن کنیزی خوش آواز سوال کردکه آیا جایز است یانه؟امام (علیه‌السلام) فرمود: «ما علیک لوِاشتر‌یتها تُذَکِّرُکَ الجنه».^[۳۱۰]
ملامحمّدتقی درجواب عنوان کردن خلاف شرع بودن وجد، می‌گوید: «این اشکال باطل است؛ زیراکه وجد عبارت است از غشیت وبی‌تابیی که به سالک دست می‌دهد به خاطر استیلای فیض الهی بردل آنها، و گاه در این حالت گریه برآنها غلبه پیدا می‌کند»^[۳۱۱]، چنانچه درقرآن می‌فرماید: «واذا سمعوا ما انزل الی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع مماعرفوا من الحق»^[۳۱۲] که چشم آنها اشکبارمی‌شد به خاطر معرفتی که دارند نسبت به پروردگار.وی در ادامه بحث وجدبه یکی دیگر ازصفات مؤمن اشاره می‌کندکه امیر‌المؤمنین علی (علیه‌السلام) به آن اشاره دارد، که چون ذکرخدا نزدآنها شودبه حرکت درمی‌آیند، همانطورکه درخت به خاطر باد به حرکت درمی‌آید.همچنین روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) ذکرمی‌کندکه می‌فرماید: «لیس بکریم من لم یهتز بذکرالحبیب»؛ کریم نیست کسی که نام دوستش را بشنود وبه اهتزاز درنیاید.^[۳۱۳]چنانکه از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) نقل شده که ابودردا آن حضرت را دید، طوری افتاده که مثل اینکه از دنیا رحلت کرده، آمد واهل خانه حضرت راخبردارکرد حضرت فاطمه (علیها‌سلام) فرمود: ای ابودردا اوشبانه‌روز چندین بار از هوش می‌رود وغشیت آن حضرت زیاده ازآن است که محتاج به بیان باشد.
ملامحمّد تقی با این بیانات افعال واعمال این طایفه را موافق باشریعت و مستحسن می‌داند.نکته مهمی که به آن اشاره دارد، این است که اگر کسی از بعضی صوفیه، رفتار بدی ببیند، دلیلی بربدی همه صوفیان نمی‌باشد.همانطور که اگر یکی ازعلما بد باشد نمی‌شود همه آنها را انکارکرد، چون درمیان همه طوایف وطرق، افراد ناقص وکامل وجود دارند، چنانچه خواجه حافظ می‌فرماید:
نقدصوفی نه همه صافی بیغش باشد ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد
وافراد ناقص وبدان را باید از باب خوبی نیکان نگاه کرد، کما که صد خار را برای گلی آب می‌دهند، کما که مولوی درمثنوی می‌گوید:

از هـــزاران تــن یکـی تن صوفی دیگـــران از دولـــت او می زیــند.^[۳۱۴]
آنچه اجمالادراینجا مطرح شدنظرات مجلسی اول بودکه مخالفین تصوف امثال میرلوحی ومحمّد طاهرقمی مترصد چنین نظراتی بودند تا قلم به تکفیر و بدعت آنها بگردانند.
ملامحمّدتقی مجلسی^[۳۱۵]اولین کسی است که به میدان نقد ملامحمّدطاهر قمی وارد شده است.گرچه بعضی، این نقدها را ازوی نمی‌دانند و او را ازمیدان تصوف خارج می‌دانند، اما علامه محمّدباقر مجلسی در آخر کتاب العقائد چند جمله‌ای درباره والدش سخن به میان می‌آورد که مأنوس بودن والد را با اهل زمان رد نمی‌کند، ومی‌گوید که مسلک ملامحمّدتقی، مسلک زهد و ورع بوده و در ابتدای امرش به اسم صوفی و متصوف معروف بوده وهمراهی والد با این طایفه را به جهت ترغیب این طایفه و میل آنها به اخبار اهل بیت علیهم‌السلام بوده، تا بتواند اقوال فاسده و اعمال بدعت گونه آنها را اصلاح کند، ولی درآخر عمرش وقتی دیدکه این طایفه به این صراط، مستقیم نیستند، آنها را رها کرد.علامه مجلسی درباره والدش می‌گوید: «وقد کتب والدی العلامه (قدس‌الله‌روحه) علیها [خطبه همام] شرحاً جامعاً فعلیک بمطالعه. ثم اعلم یا اخی ان ما القیتُ الیک کلها من معادن النبوه… و ایاک و ان تظن بالوالد العلامه نوّر الله ضریحه انه کان من الصوفیه او یعتقد مسالکهم و مذاهبهم حاشاه عن ذلک و کیف یکون کذلک و هو کان أنس اهل زمانه بأخبار اهل البیت و اعلمهم بها بل کان مسلکه الزهد والورع و کان فی بدو امره یسمی باسم التصوف لیرغب الیه هذه الطایفه ولا یستوحشوا منه فیردَهُم عن تلکَ الاقاویل الفاسده و الاعمال المبتدعه و قد هدی کثیراً منهم الی الحق بهذه المجادله الحسنه و لما رأی فی آخر عمره ان تلک المصلحه قد ضاعت و رفعت اعلام الضلال و الطغیان و غلبت احزاب الشیطان و عَلِم أنَّهم اعداء الله صریحاً تبرا منهم و کان یکفّرهم فی عقایدهم الباطله وأنا اعرف بطریقته و عندی خطوطه فی ذلک…».^[۳۱۶]
بیان علامه مجلسی ازسلوک والدش روشن کننده این است که همراه بودن ملا محمّدتقی با صوفیه و معیت و اُنس با اهل زمان نیز برای اصلاح آنهابوده.وبرای اینکه والدش را از نسبت‌های ناروایی که از سوی مخالفین تصوف مطرح می‌شد دفع وتبرئه کند، زیرا پایبندی مجلسی اول به مبانی تصوف غیر قابل انکاراست.تعلقات عرفانی ملامحمّدتقی مجلسی را در لوامع صاحبقرانی می‌توان یافت که دفاع تام وی از اصول ومبانی تصوف، مثال زدنی است.
مجلسی اول در لوامع و روضه المتقین به احادیثی عرفانی اشاره دارد ومفصل به شرح آنها می‌پردازد.مثل حدیث: «لی مع الله حالات لایسعنی فیه ملک مقرب ولانبی مرسل»^[۳۱۷]، وحدیث «ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها» .مجلسی ذیل در ذیل این حدیث می‌گوید: «به درستی که پروردگار شما را در ایام زمان‌های شما نسیمها هست خود را در معرض آن نسیمها درآورید وآن به ریاضات ومجاهدات وکثرت ذکر وفکر حاصل شود».^[۳۱۸]ودیگر احادیثی که مورد اقبال عرفا بوده، مجلسی اول نیز با تأویلات عرفانی به آنها در آثار مختلف خود به آنها پرداخته است.
مجلسی اول در طرح مباحث عرفانی تلاش دارد تا از اصطلاحات رایج بهره ببرد اصطلاحاتی مثل «پیر» که به نظر مجلسی باید بعداز تحصیل علم، متوجه تصفیه نفس به سبب ریاضت‌ها ومجاهدت‌ها شده و در خدمت پیر کامل باشد.^[۳۱۹] وهمچنین در دفاع ازخانقاه، ذکرجلی‌‌، خرقه ودیگر مباحث تصوف درفصول دوم از اصول الفصول التوضیح به روشنی، پذیرش تصوف واقعی را در کلام و رفتار وی هویدا می‌کند.
مناظره مکتوب ملامحمّدطاهر و ملامحمّدتقی مجلسی بنابرآنچه که درتوضیح المشربین وفصول دوم از ابواب بیست وسه‌گانه اصول‌الفصول‌التوضیح که به وی نسبت داده شده درجواب به ملا محمّد طاهر، متذکر اموری شده که به جهت اهمیت آن مفصلا بیان می‌کنیم.
۹-۱-۱.مجلسی اول درفصل دوم ازباب اول ودوم از اصول‌الفصول‌التوضیح، اعمالی ازصوفیه که مورد نقد محمّدطاهر و امثال او قرار گرفته را اعمال جهله صوفیه دانسته وآنها را قادح به اصل این مسلک و«طریقه محموده اولیاء‌الله» نمی‌‌داند.مجلسی استنادات محمدطاهررا مردود دانسته ومی‌گوید نمی‌شود اقوال غیر معلومی‌که جمعی ازجهله به بعضی نسبت می‌دهند، اینها را حجّت مذمومیت ساخت.^[۳۲۰]
۹-۱-۲.از آنجا که محمّدطاهرافکار و رفتار صوفیه رامسلک حلاج و بایزید و تابعان آنها معرفی می‌کند.مجلسی در جواب، این طریقه را طریقه اهل بیت رسول خدا معرفی می‌کند، ومی‌گوید: چون راهی در غایت صعوبت می‌باشد، همه را تکلیف به این راه ننموده‌اند.بلکه افرادی مثل رُشید هَجَری، کمیل، قنبر، سلمان و جابرجعفی که ازخواص بودند تحمل این مشقت‌ها نموده‌اند که بر خبیرِ بصیر مخفی نیست.^[۳۲۱]
۹-۱-۳.شیخ الاسلام قم درعمده دلیلش براینکه این طریقه دربین اهل سنت بوده وشیعیان ازاین انتقادات مبری هستند، می‌گوید: «در شهرهای قدیمی شیعه مثل؛ قم و استرآباد و سبزوار و جبل عامل و حله اثری از خانقاه نبوده است.مجلسی اول درجواب استدلال می‌گوید: «اینکه درشهرهای شیعه قدیم خانقاه نبوده، مدرسه هم نبوده، واگر اینها بدعت باشد، یا بدعت مستحبه خواهد بود یا جایز، چنانکه شیخ شهید در قواعد ذکرکرده که عزلت و انزوا به سبب اصلاح نفس اماره مطلوب است.^[۳۲۲]
۹-۱-۴.ملامحمّدطاهرنسبت به مسأله پیر به صوفیه اشکال کرده و می‌گوید: صوفیه به جای امام از شخصی به نام پیرو ولیّ پیروی می‌کنند درحالی که درشهرهای شیعه کسی به این نام نمی‌یابید. مگر پیغمبرنفرمود من درمیان امت دوچیز گرانبها می‌گذارم؛ یکی قرآن و دیگری عترتم، که مرادش دوازده امام است.با تمسک به ایندو هرگزگمراه نخواهید شد.وطریق غیرائمه ضلالت گمراهی وغرق شدن در دریای شقاوت [است]» .^[۳۲۳]مجلسی در جواب به مسأله ظاهری بودن ناقدین اشاره دارد و می‌گوید: «مولانا امام خود را نشناخته وبه همین طریقه ظاهر اعتقاد دارد وازمراتب عشق ومحبت الهی وسایرمراتب کمالیه بی‌بهره بوده، یا اگربهره‌ای داشته‌اند بخل وخفت کرده وشیعیان خود را ازآن خبرنکرده‌اند.حاشاوکلّا.زیراقرآن واحادیث اهل بیت مشحون است ازاین طریقه، واگرکسی بخواهدکه هدایت یابد، باید که خالی‌الطبع شود و در احوال مبدأومعاد خود کند و بعد ازآن البته حق سبحانه او را هدایت خواهد نمود «والذین جاهدوا فینا لنهدینّهم»^[۳۲۴]» .^[۳۲۵]
ملامحمّدتقی مجلسی درادامه حکایتی ازشیخ بهائی نقل می‌کند مبنی براینکه یکی از اولیاءالله می‌فرمود طریقه ما بسیار نزدیک است و راه مابه حق سبحانه درچهل روزحاصل می‌شود که موافق حدیث نبوی است که می‌فرماید: «من اخلص لله اربعین صباحاً فجّرالله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه»^[۳۲۶].مجلسی اول درادامه می‌گوید: «یکی ازعلمای ظاهرحاضربود، رفت وچهل روز عزلت کرد بعد ازآن به نزد شیخ آمدوگفت من اربعین داشتم وبرمن هیچ مکشوف نشده، شیخ درجوابش گفت تو اربعین را به خاطر آزمایش‌گرفتی، نه از برای خدا به همین خاطر برتومکشوف نشده وقتی آداب ریاضت نفس دانست و اربعین نشست ابواب حکمت براومفتوح شد»^[۳۲۷].ملامحمّدتقی مجلسی درادامه می‌گوید اینکه ملا محمّد طاهراربعین نشسته وچیزی براو مفتوح نشده ظاهرا بواسطه عدم پیروی بوده است.^[۳۲۸]
۹-۱-۵.شیخ الاسلام قم معقد بود که تصوف درمیان سنی‌ها بوده واما اینکه اگراین طریقه حق بوده و ازاسرار مذهب می‌بود، پس نباید سنیان ازآن اسرار، خبرداشته باشند.زیراکه اهل‌بیت این اسرار را به غیرشیعه تعلیم نمی‌کنند، وحال آنکه می‌بینیم که این طریقه درمیان سنیان وبیگانگان اهل‌بیت مشهور است ودوستان اهل بیت وعلمای شیعه ازآن بی‌خبرند.مجلسی اول در جواب می‌گوید: اعتقاد حق این است که سنیان از این طریقه بهره‌ای نداشته‌اند و صاحبان بهره همه شیعه بوده‌اند، مثل ابراهیم ادهم و بایزید بسطامی وسنایی ومولانا وعطار ودیگران که اینها متصوفه سنی را مذمت کرده‌اند.^[۳۲۹] مجلسی دردفاع از تشیع ملاعبدالرزاق کاشی می‌گوید: «تشیع اواظهرمن الشمس است، ودرکتیبه خانقاه او که قدمتی نزدیک سیصدسال دارد اسامی ائمه اثنی عشری مکتوب شده».^[۳۳۰]
۹-۱-۶.علم را باید از کسی طلب کرد که حدیث پیامبر را می‌داند واین چنین عالمانی افضل از هزار عابدهستند.مجلسی در جواب این سخن ملامحمّد طاهر می‌گوید: چنانچه احادیث در مدح علما واقع شده در مذمت عالمانی که تابع نفس و هوا هستند نیز وارد شده ونباید علم را از عالمی که فریفته دنیاست کسب کرد.زیرا عالمِ مفتون به دنیا انسان را ازطریق حق باز می‌دارد.وی به کلام امام صادق (علیه‌السلام)استناد کرده که می‌فرماید: «أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلى‏ دَاوُدَ (علیه السلام): لَاتَجْعَلْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْیَا؛ فَیَصُدَّکَ عَنْ طَرِیقِ مَحَبَّتِی؛فَإِنَّ أُولئِکَ قُطَّاعُ طَرِیقِ عِبَادِیَ الْمُرِیدِینَ إِنَّ أَدْنى‏ مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِ عَ حَلَاوَه مُنَاجَاتِی مِنْ قُلُوبِهِم‏».^[۳۳۱]
۹-۱-۷.ملای قمی اشکال دیگراین طریقه را ترک حیوانی در چهل روز دانسته که مایه کمال می‌دانند.وی می‌گوید: گوشت سید طعام‌ها بوده و روایات این روش صوفیان را رد می‌کند.ملامحمّد تقی در جواب این قول ملامحمّدطاهر می‌گوید: «تعجب است ازمولانا که اصلا خبر ازطریقه این طایفه ندارند، که هیچ یک ازاینها درهیچ کتابی نقل نکرده اند که چهل روزحیوانی نباید خورد.گرچه اربعین موافق احادیث بسیار است و در اربعین صمت وجوع و ذکر علی الدوام به جا می‌آورند، این افعال همگی موافق است با احادیث برای جاری شدن چشمه‌های حکمت از قلب».^[۳۳۲]
۹-۱-۸.ملامحمّدطاهربه استناد قول بعضی ازبزرگان این طایفه مثل علاء‌الدوله سمنانی مطلبی متذکر می‌شود که شیطان این طایفه را اعانت می‌کند.ملامحمّدتقی درجواب می‌گوید: اگراین واقعه حق باشد موافق قرآن است که می‌فرماید: «إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوین‏»^[۳۳۳] وچه استبعادی می‌تواند داشته باشدکه بعد ازمجاهده، خداوند تسلط شیطان را ازبنده خود بر داردوبلکه شیطان رامسخر بنده خود کند، به استناد سخن رسول خدا که فرمود «ولکن شیطانی اسلم» ».^[۳۳۴] مجلسی اول درادامه به نکته ای اشاره می‌کندکه قابل توجه است.وی می‌گوید: «آنکه هرگاه شخصی را به واسطه اغراض نفسانی بغض جمعی بهم می‌رسد محاسن اورا درلباس قبایح می‌بیند».^[۳۳۵]ملامحمّد تقی مجلسی با ذکراین نکته، ما را به امری رهنمون می‌کند که در نزد مخالفین تصوف، اغراضی نفسانی وجود داشته که چشم دیدن و شنیدن کرامات بزرگان را نداشته اند.
۹-۱-۹.ملامحمّدطاهر می‌گوید: پیران این طایفه، کسوت‌ها برای خود تعیین نموده‌اند و مریدان را امر به تغییر لباس می‌دهند، درحالی که ائمه می‌فرمایند؛ بهترین لباس، لباس اهل زمان تواست.و ائمه خود واصحاب را ازکارهای دنی اجتناب می‌دادند، درحالی که دربین این طایفه ملامت را کمال می‌شمارند.شیخ الاسلام قم می‌گوید: از عبدالرزاق کاشی نقل شده که طایفه ملامتیه را افضل اولیا شمرده‌اند.ملامحمّدتقی مجلسی درجواب این اعتراض‌هامی‌گوید: «تعجب از ملا و تابعان او که افعال عوام راحجت می‌دانند، وخواصی که مدح ملامتیه کرد‌ه‌اند، آیه «یجا هدون فی سبیل‌الله ولا یخافون لومه لائم».^[۳۳۶]را مستمسک خودکرده‌اند^[۳۳۷]
۹-۱-۱۰.ملامحمّدطاهر پیران این طایفه را مثل؛ ملای روم نقدکرده ومی‌گوید: تا این زمان در مولوی خانه بغداد این صحبت درکاراست درحالی که درمذهب امامان ما اینها حرام است.ملامحمّدطاهرمی‌گوید که بعضی ازشیعیان کمال اعتقادبه ملای روم دارند با وجود اینکه او ازبک بوده وهمانطورکه نقل است که قاضی سنّیان بوده و سنایی نهایت اعتقاد به او داشته ومقتدای خود می‌دانند، وهمینطور دیوان اورا به غایت احترام می‌گذارند، واین بنابرآن است که اورا سنی می‌دانند و در دیوانش چیزی نمی‌بینند که دلیل برشیعگی او باشد.مجلسی اول درجواب این انتقادات می‌نویسدکه شهرت های عوام اعتباری ندارد واگرسنّی‌ها بنابر اعتقاد خود شیعه‌ای راسنی بدانند موجب تسنن آن شیعه نمی‌شود.چنانچه محمّدبن یعقوب کلینی که از اعاظم محدثان شیعه است سنیان اورا سنی می‌دانند وقبر اورا زیارت می‌کنند، بلکه همه امامان ماراسنی می‌دانند.مجلسی اول درادامه می‌گویدکه مولانا دربسیاری ازغزل‌ها اظهارموالات به ائمه معصومین (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) کرده ومذهب خود رابیان کرده واگربواسطه تقیه مدح اشقیا کرده درادامه آن مدح گفته:
یک فسانه راست گویم یا دروغ تا دهـد مـر راستـیهـا را فـروغ
علامه مجلسی عمل به تقیه را دستور ائمه دانسته ومی‌گوید والله که جای رحم است براین بی‌جان که به تقلید وتعصب گرفتاراست ونظر نمی‌کند به حال بعضی که احوال ایشان درخوبی اظهرمن الشمس است.وهربیتی ازمثنوی مرشدی است کامل ومشتمل است بربدایع حکمت که«روّحوانفوسکم فانها تکل کما تکلّ الابدان ..»^[۳۳۸].ملامحمّدتقی مجلسی درادامه نصیحتی می‌کند ومی‌گوید: «حیف است که شخصی علم ودانش کند و از این معنی بی بهره باشد وازاین قسم مزخرفات به کتابت آورد، که مولانا ازبک بوده.مگرنمی‌دانید که همیشه بلخ وسمرقند شیعه بوده وابن بابویه «من لایحضره‌الفقیه» [را]دربلخ تصنیف کرده وعلمای بلخ نزد اوتلمذ نموده‌اند، وقطع نظرازآنکه شهرت دلیل مذهب نمی‌شود.
محمّدطاهرقمی درجواب این سخنان می‌گوید: «حضرت آخوند بسیارعام سلیقه بوده ومست محبّتِ این طایفه ودعوی بی دلیل کرده واینکه گفته هر بیتی ازمثنوی مرشدکاملی است وتأسف خورده که ما از ادراک معانی آن بی بهره هستیم.خدا به فضل ورحمتش مارا ازپیروان اهل بیت قرارداده وبه برکت احادیث ازهرکس دیگر بی نیاز ساخته».^[۳۳۹]
از دیگر اشکالاتی که ملامحمّدطاهر نسبت به ملای روم دارد این است که او از مریدان ابن عربی است، و شعرها در اظهاراشتیاق این شیخ شیطان صفت بسیار گفته.^[۳۴۰]درمثنوی گفته وقتی حقیقت حاصل شد، شریعت باطل می‌شود.شکی نیست که این کفرمحض است.همچنین این جماعت قائل به جبر بوده، به استناد اشعار شبستری درگلشن راز که می‌گوید:
هرآن کس را که مذهب غیر جبر است نبــیّ گفتا کـــه او مانند گـبر است.
ملامحمّدتقی مجلسی درمقام دفاع از ابن‌عربی می‌گوید اظهرمن الشمس می‌باشد که این عبارات ازملای روم نبوده، وسلمنا که این حرفهاصادرشده باشدمراد اواین است که چون عشق ومحبت الهی زورآورد آدمی ‌بی‌شعور می‌شود وقلم تکلیف برمی‌خیزد.مجلسی درتوجیه رفتن ملای روم به دمشق برای زیارت ابن عربی می‌گوید: شاید درارض مقدسه انبیا و‌اولیاالله مدفون بوده غرضش زیارت آنها بوده باشد.محمّدتقی مجلسی‌دفاعش رامحکم ترکرده ومی‌گوید: آثارتشیع، ازفتوحات ظاهراست و در رساله انشاءالدوایر تصریح دارد برحقیقت مذهب شیعه وحدیث «ستفرق امتی» را شرح کرده ومذهب حق را مذهب ائمه اثنی عشری دانسته، ومکاشفه‌ای نقل می‌کند که درعالم مکاشفه دیدم که اسامی ائمه معصومین (علیهم‌السلام) مفصلابرهریک ازحضایرقدس مکتوب بوده.
ملامحمّدتقی درادامه ازکسانی نام می‌برد که خوشه چین خرمن ابن‌عربی بوده ازجمله؛ شیخ بهائی، مولاناصدرالدین محمّد شیرازی وجمیع محققین ومدققین.همچنین ازمولاناجلال[دوانی]درشرح زورا نقل کرده که تا محی الدین ظاهرنشده بود جمیع علوم ظاهرنشد واکثر شبهات علوم و ربط حادث به قدیم ودیگرمسائل، باکلام محی الدین حل شد.مجلسی اول در ادامه دفاعش از ابن عربی به این نکته اشاره دارد که: «الحکمه ضاله المؤمن وانظرالی ماقال ولاتنظرالی من قال که هیچ احدی از کلمات حکمت آمیز بی‌بهره نبوده واگرعقول مخالفین به این کلمات نمی‌رسد، باید حمل برقصور ادراک خود کنند، ومخاطب این کلمات عوام نبوده واین طایفه جایز نمی‌دانند نگاه کردن درامثال این کتاب ها. والمرءعدو ماجهل».^[۳۴۱]
۹-۱-۱۱.درد دین یا درد حب‌جاه وریاست
ملامحمّدتقی مجلسی درفصل دوم ازباب هجدهم اصول الفصول التوضیح می‌گوید: «اگرحضرت مولانا ازاحوال خودمطلع شود، به یقین شکم خود را چاک خواهد‌کرد به جای گریبان.والله که من تعصب به محی الدین وغیراونداشته، لکن مولانا[محمّدطاهر]درد دین را بادرد نفس جدا نکرده واگربه احوال خود به خوبی بنگرد به اصلاح آن می‌پردازد.وهیچ استبعادی نداشته که شخصی به سبب کثرت مجاهدت و ریاضت براحوال خود یابعضی دیگراطلاع یابد، همانطور که ازاحوال کفار هند متواتر است». مجلسی اول قسم می‌خورد ومی‌گوید: «والله اگرمؤمنی صالح بواسطه ریاضت نفس ومجاهده مکاشفات علوی یا سفلی روی دهد، این معنی حق بوده واین فقیروجمعی کثیر ازفقیران که با این فقیرمی‌بودند، ایشان را مکاشفات عظیمه حاصل شد، واگرشما درد دین دارید‌ بایدمدتی به ریاضت مشغول شده اگر شمارا این مکاشفات روی نداد، ده کتاب دیگردررد این طایفه تصنیف نمایید، لکن حب جاه و ریاست مانع شما شده، خصوصاًکه این امراض مزمن شده باشد نیاز به ریاضت بیشتری می‌باشد، تا این مهلکات ازبین رفته وانوارتجلیات جمالی وجلالی جلوه گرشود».مجلسی اول درتقیه کردن محی الدین می‌گوید: «محی‌الدین در زمانی بوده که خلفای بنی عباس براسماعیلیه غلبه نمودند وبیش ازصدهزارشیعه رابه قتل رسانده، درچنین زمانی‌اگرما وشما می‌بودیم بیشتر‌از اوتقیه می‌کردیم».^[۳۴۲]
۹-۱-۱۲.لزوم تصفیه وریاضت بعدازتحصیل علم
ملامحمّدطاهرقمی درآخرین باب ازاصول الفصول التوضیح می‌گوید: «شما‌ تا کی می‌خواهید کلام این طایفه را با تأویلات تصحیح کرده. شرم کنید وازپیران خانقاهی که غولان راه دین هستندگریزان باشید:
روبه صفتی چـندکه پیران تواند چشمی بگشاکه جمله شیطان تواند
پرهیزکن ازچله نشینان کین قوم پنهان شـده درکمیـن ایـمان تـواند »^[۳۴۳]
مجلسی درجواب ملامحمّدطاهرگفته که دراینکه جمع کثیری غولان راه هستندحرفی نیست، و همیشه غولان راه ازطرفین بوده وهستند.و برمرید راه حق لازم است که پیروی شخصی کندکه ظاهرش به انوار شرع آراسته باشد وباطنش از کدورات نفسانی پیراسته باشد، وطریقه اهل بیت راشعار و دثّارخود و ازمکاید نفس ایمن نباشد.مجلسی اول درادامه می‌گوید: «امروزه این معنی کم یاب است که اولیائی تحت قبائی لایعرفهم غیری، برهمه لازم است که طلب علوم دینیه ازعلوم علمای فی الله کرده و بعد ازتحصیل علوم متوجه تصفیه به ریاضت ها و مجاهدت ها شده ودرخدمت پیرکامل باشد».مجلسی اول با اشاره به این سخنان می‌رساندکه گرچه ملامحمّدطاهرازعلوم ظاهربهره برده اما ازعلوم باطن خبری ‌نداشته، کما ‌اینکه در ادامه بیان می‌کند که این سخنان به حسب ظاهر کفر است وزندقه، اما دارای معانی بسیاردقیق بوده وفوق عقل که تا نورکشف بعد از ریاضات بسیار و مجاهدات بی‌شمار نباشد بویی ازآن نمی‌توان برد.^[۳۴۴]
۹-۲.ملاخلیل قزوینی
شروع اختلاف ایندو عالم دوره صفویه در بحث فقهی نماز جمعه است. ملامحمّدطاهردر رساله‌ جاء الحق بطور مبسوط واستدلالی به رد اشکالات ملاخلیل می‌پردازد.نماز جمعه به دلیل جنبه های سیاسی، عبادی مورد توجه فقها و اخباریون بوده و با وجود نگاه اهل سنت که اگر حاکم کسی را به امامت منصوب کرد برمردم نیز فرض است که پشت سراو نماز بگذارند؛ چه عادل و چه غیر عادل.اما در مقابل، شیعیان نمی‌توانستند پشت سر این غاصبان نماز بخوانند، چون در روایت آمده که عدالت امام شرط اساسی برای برپایی نماز جمعه است.مثل؛ «لاجمعه الا مع امامٍ عدلٍ تقی».^[۳۴۵]شیعه نیز حکّام آن روزگاررا غاصب خلافت و ناعادل می‌دانستند.ازاین جا اختلاف میان این دو گروه شروع‌شد ومطاعنی از سوی اهل سنت نسبت به شیعیان روا داشته شد.ازجمله این بیت:
به مذهب که درست و به ملت که تمام جماع متعه حلال و نماز جمعه حرام.
در دوران صفویه با شکل گرفتن یک دولت شیعی تا اندازه ای این مشکل برای شیعیان بر طرف شده و در تکاپوی اقامه آن بر آمدند.
ملامحمّدطاهرازجمله کسانی است که فتوا به وجوب عینی نماز جمعه درزمان غیبت می‌دهد. همانطورکه دررساله صلاه الجمعه می‌گوید: «امامذهب حق این است که نماز جمعه درزمان غیبت امام، واجب عینی است و وجود مجتهدین جامع الشرائط درآن شرط نیست، دلیل بر این مطلب، کتاب خداست …یاایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله…».^[۳۴۶]ملامحمّدطاهرشانزده حدیث ازاحادیث متواتره نقل می‌کند که دلالت دارند بروجوب عینی نماز جمعه ازجمله این روایت که ازامام صادق (علیه‌السلام)که می‌فرماید: «یجمع القوم یوم الجمعه اذا کانوا خمسه فصاعداً فان کانوا أقل من خمسه فلاجمعه علیهم».^[۳۴۷]
ملاخلیل در ردّ نظرفقهی ملامحمّدطاهرمی‌گوید منظوراز «صلوه» نماز رسول خداست واقامه نماز جمعه مشروط به حضور آن حضرت می‌باشدوتقدم فرد دیگری به جای ایشان برای امامت جمعه را قبول ندارد.ملاخلیل امام معصوم را نیزدرحکم رسول خدا دانسته، وهمچنین نائب خاص امام معصوم، اما در زمان غیبت این شرط مفقود بوده وانتفا شرط، انتفا ‌مشروط را به‌دنبال داشته ونمازجمعه واجب نخواهد بود.ملاخلیل در برابراین سوال که درزمان غیبت، مجتهد جامع الشرائط نائب عام امام است، پس نماز جمعه واجب می‌شود،دفع دخل می‌کند ومی‌گوید این مسأله ازصدراسلام تا به حال معرکه آرا بوده، نمی‌شود با این قاطعیت حکم به وجوب داد.
صاحب روضات الجنات درباره به این جریان می‌گوید^[۳۴۸]: «نقل شده دربعضی ازمجالس ملا خلیل، سخن از وجه تسمیه شهرقم به قم، به میان آمده واینکه رسول خدا درشب معراج وقتی مشاهده کرد اقوامی که مردی دربین آنها برمنبر رفته وکلاه سرخی برسردارد و قصد فریب آنها را داشته. پیامبر ازجبرئیل درباره آنچه مشاهده کرده بودسؤال کرد.جبرئیل گفت : اینجاجایگاه شیعیان شما ومحبین به ذریه شما است، واین شخص شیطان است که می‌خواهدآنها راگمراه کند.چهره رسول خداتغییرکرده وفرمود: «قم یا ملعون» به همین جهت این مکان به قم نامگذاری شده.وقتی صحبت به اینجارسیده ملاخلیل گفت شیطانی که رسول خدا دید، الان هم درقم برمنبر بوده ومردم را ازصراط مستقیم منع می‌کند.(منظورش ملامحمّدطاهرقمی بوده، چون درآن زمان محمّدطاهرشیخ الاسلام قم بوده) بعضی ازکسانی که درحضور ملاخلیل بوده گفتند: پس چرا او را ازاین منصب رفیع دفع نمی‌کنی؟ ملاخلیل گفت: چطور باکلام من منع شود کسی که باکلام رسول خدا ازمنبر پایین نیامد!
۹-۳.محمّدمؤمن طبیب تنکابنی

بر خسرو و آورد بارای و هوش که بر یاد کی خسرو و کی قباد
بیت ۸۸، صفحه ۱۰۷۸
چو در جام کی خسروآبی نماند به جای آبگینش نباید فشاند
بیت ۱۱۲،صفحه ی ۱۰۷۹
بیا ساقی آن جام کی خسروی که نورش دهد دیدگان رانوی
لبالب کن از باده ی خوش گوار بنه پیش کی خسرو روزگار
بیت ۱و۲ ،صفحه ی ۱۰۷۹
چو کی خسرو هفت کشور تویی ولایت ستان سکندر تویی
بیت ۱۲، صفحه ی ۱۰۷۹
برون آمد از دیدن و تخت و جام سوی غار کی خسرو و آوردگارم
بیت ۴۰، صفحه ی ۱۰۸۰
به چنگ و دندان رهش رفته گیر چو کی خسرو آن جا فرو خفته گیر
بیت ۴۷، صفحه ی ۱۰۸۱
مرا تخت کی خسرو این جا به زیر به تخت من آن جا دگر کس دلیر
بیت ۴۷،صفحه ۱۰۸۴
اگر حرب سازیم مخالف قویست به تارک برش تاج کی خسرویست
بیت ۱۰۰، صفحه ی ۱۱۰۳
چو کی خسرو از می وشد جام گیر چرا جام خالی بود بر سریر
بیت ۵۸، صفحه ی ۱۱۵۳
۴-۳-۱۶-کی قباد :
((کی قباد (قباد ) نخستین پادشاه کیانی است که برخی او را پسر زاب (زو ) و برخی از خاندان نوذر دانسته اند در اوستا بارها از کی قباد نام برده شده است اما در روایات مذهبی زردشتی ، پدر کی قباد مشخص نیست مورخین اسلامی ،با چند نسل ،نژاد او را به منوچهر رسانده اند به وجب روایت بندهشن، کی قباد نوزاد را در پارچه ای پیچیدند و در داخل صندوقی به آب انداختند :زاب ، پسر طهماسب ، آن کودک در حال مرگ را از آب گرفت کی قباد مردی نیکو خصال بود که سلطنتش مایه ی رفاه و سعادت خلق شد . بنا به روایت فردوسی چون تخت ایران از گرشاسپ خالی ماند ،زال از موبدان نشان فردی شایسته گرفت و ایشان کی قباد را که از تخمه ی فریدون و در البرز کوه بود نشان دادند .پس از زال رستم را به سراغ کی قباد فرستاد و او را به پادشاهی ایران شهر برگزیدند وی به خواهش پهلوانان به جنگ افراسیاب رفت در این نبرد افراسیاب شکست خورد و قرار نهادند جیحوت مرز ایران و توران باشد کی قباد استخر را به پیتختی برگزید .کی قباد از شاهانی است که در ادبیات فارسی نسبتاً خوش نام است )) . ( یا حقی ، ۱۳۸۶، صفحه ی ۶۸۴-۶۸۵)
به کی خسروی نامش افتاده چست نسبت کرده بر کس قبادی درست
بیت ۴۳، صفحه ی ۹۶۰
مسب نامه ی دولت کی قباد ورق بر ورق هر سویی برده باد
بیت ۱۱۰، صفحه ی ۱۰۲۳
از این روی کی خسرو و کی قباد به پیری ز شاهی نکردند یاد
بیت ۱۰۳،صفحه ی ۱۰۳۰
به اصطخر شد تاج بر سر نهاد به جای کیومرث و کی قباد
بیت ۱۶،صفحه ی ۱۰۴۳
دگر نغز گویی زبان برگشاد که تا چند کی خسرو و کی قباد
بیت ۲۶، صفحه ی ۱۱۵۲
بیا تا نشینیم و شادی کنیم شبی در جهان کی قبادی کنیم
بیت ۲۶،صفحه ی ۱۱۵۲
شه از کی قباد بلند افسرست مرا افسر از مشک و از عنبرست
بیت ۶۱، صفحه ی ۱۱۵۳
۴-۳-۱۷-کیومرث :
((کیومرث از اصل اوستایی گیومرتن (زنده میرا) ، در پهلوی (گیوک مرث ) و درمتون مختلف فارسی و عربی به صورت های : گیومرث ،گیومرد ، کیومرث، کیومرس، کیومرز، کهو مرث ، گرشاه ، گل شاه (شاه کوه ) ، کوشاه ، کرشاه ، ملک الجبل و ملک الطین آمده است گیومرث بنا بر روایات اساطیری کهن ، نخستین انسانی است که از عالم مینو بر زمین فرستاده شد تا اهورا مزدا را یار باشد و اهورا مزدا از او نژاد آریا را به وجود آورد .وی هنگامی که در جهان مینوی بود ، نامیرا بود ، و هنگامی که باز به سوی خانه ی پدران باز گررد نا میرا می شود .کیومرث سی سال به آرامش زندگی کرد اما در اثر گزند اهریمن (دچار مرگ شد و از جهان در گذشت .از تن او فلزات سودمند و از تخمه ی او زر آفریده شد و در دل زمین جای گرفت . پس از چهل سال ،از این تخمه ، دو ساقه ی گیاه ریواس به هم پیچیدند و از زمین روییدند و اندک اندک شکل آدمی به خود گرفتند و مشی و مشیانه از آنها پدید آمدند .در اساطیر گیومرث نخستین بشر است ، چنان که سوشیانت آخرین بشر خواهد بود و رد رستاخیز کیومرث از او زودتر بر خواهد خواست .در اوستا اغلب با صفت (نیکوکار و پاک ) از کیومرث یاد می شود .در روایات اساطیری هم چنین آمده است که روح او سه هزار سال ،در دورانی که آفرینش جنبه ی معنوی داشت با روح گاو و نخستین یک جا می زیست و بعد به روح او کالبد بخشیده شد . کیومرث توانست اهریمنان را که بر جهان چیره شده بودند عقب براند اما اهریمن به توطئه ی جهی ((یومؤنث )مرگ و بیماری و رنج فرستاد و گیومرث از جهار رخت بر بست )) . ( یاحقی ، ۱۳۸۶، ۷۱۴-۷۱۳)
کلاه از کیومرث تخت گیر زجمشید تیغ از فریدون سریر
بیت ۶۰، صفحه ی ۹۶۰
۴-۳-۱۸-جمشید ، جام جم :
((جمشید یا جم ،نام نخستین پادشاه اساطیری ایران است .صفت ((شید ))یا ((خشئت )) که صفت ((خور ))نیز هست ، به این دلیل به جمشید نسبت داده شده که او در آغاز رب النوع آفتاب بوده است و به همین دلیل ستارگاه هم به طور طبیعی ،رمه ی او به حساب می آیند محل ظهور دوباره ی جمشید نیز خاور دور (محل طلوع خورشید ) است .جمشید در اوستا ، پسر ویونگهان (ویو نجهان ،ویجهان) خوانده شد و نخستین کسی است که گیاه مقدس هوم را به اهورا مزدا عرضه داشت و پیش از زردشت ،با او سخن گفت و اهورا مزدا ، پیامبری را به او پیشنهاد کرد که او نپذیرفت .در شاهنامه کیومرث نخستین بشر و جمشید نخستین پادشاه است و اهورا مزدا ، با دادن دو ابزار (نگین و عصای زرنشان )او را صاحب اقتدار گردانید سیصد سال که از سلطنت جمشید گذشت ، زمین بر موجودات تنگ شد و جمشید به سوی فروغ روی نمود و با نگین زرین خود زمین را سبود .پس زمین دامن بگشود و یک ثلث فراخ گردید .جمشید این کار را سه بار انجام داد و زمین را فراخ کرد .جمشید پس از پدر و به روایت بلعی بعد از برادرش تهمورث ، در سلسله ی پیشدادیان ، به جای او نشست ؛ برای نخستین بار ، سلاح و شمشیر و کرباس و ابریشم و رنگ های الوان را به کار گرفت ؛ دیوان را به اطاعت خود در آورد و آنها را به قطع اشجار و ساختن آجر و بنای خانه و گرمابه واداشت ؛ مردمان را به چهار گروه (لشکریان ،دانایان ، و دبیران ، کشاورزان و پیشه وران )تقسیم کرد و نخستین روز که به مظالم نشست ، اورمزدروز بود از ماه فروردین .از آن پس ،آن روز را نوروز نام کردند و این جشن از جمشید یادگار ماند.

به جشن فریدون و نوروز جم که شادی سترد از جهان نام غم
بیت ۳،صفحه ی ۱۰۶۴
رشتن و جامه دوختن را او به مردمان آموخت .مطابق روایات باستانی ، جمشید مربی مادی و معنوی جهانیان بود اما زردشتیان مربی معنوی را زردشت می دانند .در مدت سیصد سال پادشاهی جمشید هیچ بدی در جهان نبود و کسی از مرگ رنجه نمی شد .مرغان ، در برابر تخت افسانه ای او صف زده و آدمیان و یوان ، به اطاعت او در آمده بودند .ولی ناگهان ، به وسوسه ی ابلیس ،ادعای خدایی کرد و به همین دلیل ،فر کیانی از او جدا شد . در مورد لغزش جمشید ، روایت بسیار است اما مشهور همان است که در ضمیر وی دروغ و پیمان شکنی جای گرفت و دروغ گویی آغاز کرد آن گاه ، فر، به صورت مرغی از او جدا گشت و به مهد رسید .از چگونگی لغزش جمشید و جدا شد او در بسیاری از منابع تفصیل سخن رفته است .
جام جم: بنا بر برخی روایات ،پیدایش می (شراب) به زمان جمشید مربوط می شود .همین مسأله موجب ملازمه ی جام با جمشید و پیدایش ترکیب ((جام جم)) در معنی ظاهری و عرفانی آن در ادب فارسی شده است )) .( یاحقی ، ۱۳۸۶، صفحه ی ۲۹۳-۲۹۱)
کلاه از کیومرث تخت گیر ز جمشید تیغ از فریدون سریر
بیت ۶۰،صفحه ی ۹۶۰

داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۰-۲ میزان قرمزی
تمامی سوسیس‏های ماهی نگهداری شده در یخچال، کاهش مقادیر قرمزی را طی دوره نشان دادند (۰۵/۰>p). کاهش میزان قرمزی در تیمار مینس طی زمان، شدیدتر بوده و از ۵۸/۷ در ابتدای دوره به ۱۷/۵ در انتهای دوره رسید. قرمزی سوسیس‏های تهیه شده از مینس شسته و سوریمی تفاوت آماری باهم نداشتند (۰۵/۰>p) درحالیکه تیمار مینس تا ۱۲ روز پس از تولیدِ سوسیس‏ها، قرمزی بالاتر نسبت به سایر تیمارها داشته و از روز ۱۲ به بعد مقادیر قرمزی کلیه تیمارها بهم نزدیک گردید (۰۵/۰<p) (شکل ۴-۲۳).

شکل ۴-۲۳ تغییرات میزان قرمزی در سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش در تیمارها طی زمان، می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۰-۳ میزان زردی
مقادیر زردی بدست آمده از سوسیس‏های ماهی مورد آزمایش در شکل ۴-۲۴ نمایش داده شده است. تغییرات میزان زردی طی دوره نگهداری در یخچال، در تیمارهای مینس شسته و سوریمی کند بود اما سوسیس‏های تیمار مینس شسته کاهش شدید این شاخص را در طول زمان نشان دادند (۰۵/۰>p). میزان زردی سوسیس‏های تیمار مینس شسته و سوریمی اختلاف معنی‏داری باهم نداشتند (۰۵/۰<p) اما سوسیس‏های تهیه شده از تیمار مینس به استثنای زمان ۶ و ۱۵ در دیگر زمان‏های نمونه‏برداری زردی کمتری را نسبت به سایر تیمارهای آزمایشی نشان دادند (۰۵/۰<p).

شکل ۴-۲۴ تغییرات میزان زردی در سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش در تیمارها طی زمان، می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۰-۴ میزان ته‏رنگ
تغییرات میزان ته‏رنگ سوسیس‏های تهیه شده از مینس، مینس شسته و سوریمی در شکل ۴-۲۵ نشان داده شده است. علی‏رغم روند نامنظم تغییرات میزان ته‏رنگ، سوسیس‏های تیمار مینس مقادیر کمتری از این شاخص را طی دوره نگهداری در یخچال به نمایش گذاشتند (۰۵/۰>p). میانگین میزان ته‏رنگ در طول دوره برای تیمار مینس، مینس شسته و سوریمی به ترتیب ۷۷/۳۶، ۹۶/۴۳ و ۹۹/۴۴ بود.

شکل ۴-۲۵ تغییرات میزان ته‏رنگ در سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش در تیمارها طی زمان، می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۰-۵ میزان فام
بررسی‏های رنگ‏سنجی سوسیس‏های ماهی، بیانگر کاهش مقادیر فام تمامی تیمارهای آزمایشی بود (۰۵/۰>p). تغییرات کاهش فام در سوسیس‏های تهیه شده از مینس، شدیدتر از سایر تیمارها بود. این تغییرات از ابتدا تا پایان دوره در تیمار مینس از ۱۵/۹ به ۳۸/۶، در تیمار مینس شسته از ۳۴/۸ به ۳۲/۷ و در تیمار سوریمی از ۰۸/۸ به ۳۲/۷ کاهش یافتند (شکل ۴-۲۶).

شکل ۴-۲۶ تغییرات میزان فام در سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش در تیمارها طی زمان، می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۰-۶ میزان سفیدی
میزان سفیدی سوسیس‏های ماهی نگهداری شده در فریزر در طول مدت ۴۰ روز ذخیره‏سازی، افزایش معنی‏دار یافت (۰۵/۰>p). میانگین میزان سفیدی سوسیس‏های تهیه شده از مینس کمتر و میانگین میزان سفیدی سوسیس‏های تیمار سوریمی بیشتر از سایر تیمارها بود (۰۵/۰>p). سفیدی سوسیس‏های ماهی تیمار مینس شسته وضعیت بینابینی را دارا بود (شکل ۴-۲۷).

شکل ۴-۲۷ تغییرات میزان سفیدی در سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش در تیمارها طی زمان، می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۰-۷ شاخص قرمزی
شاخص قرمزی در سوسیس‏های نگهداری شده در یخچال با مرور زمان در سوسیس‏های تیمار مینس شسته و سوریمی کاهش یافت (۰۵/۰>p). هرچند روند تغییرات شاخص قرمزی فاقد نظم مشخصی بود اما در تمام طول دوره نگهداری مقدار این شاخص در تیمار مینس بیشتر از دیگر تیمارها بود (۰۵/۰>p). قابل ذکر است که در زمان ۱۵ نگهداری سوسیس‏ها در یخچال، اختلاف آماری در شاخص قرمزی سوسیس‏ها مشاهده نگردید (۰۵/۰<p) (شکل ۴-۲۸).

شکل ۴-۲۸ تغییرات شاخص قرمزی در سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش در تیمارها طی زمان، می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
۴-۲-۱۱ شمارش و بررسی‏های میکروبی و کپک و مخمر
آزمایشات میکروبی به‏منظور شمارش تعداد باکتری‏های موجود در سوسیس‏ها، در تمامی زمان‏های نمونه‏برداری و نگهداری سوسیس‏ها در یخچال و فریزر صورت پذیرفت. نتایج آزمایشات میکروبی در کلیه سطوح و دوره آزمایش بیانگر فقدان هرگونه میکروارگانیسم، کپک و مخمر در تمامی تیمارهای سوسیس‏های تولید شده بود. قابل ذکر می‏باشد که آزمایشات میکروبی تا پایان دوره در یخچال و فریزر همچنان ادامه یافت و تعداد میکروب‏ها در کلیه زمان‏های نمونه‏برداری صفر بود.
۴-۲-۱۲ ارزیابی حسی
۴-۲-۱۲-۱ ارزیابی حسی طی مدت نگهداری سوسیس‏ها در یخچال
بررسی مقایسه‏ای نتایج ارزیابی حسی سوسیس‏های ماهی کاهش کیفیت ظاهری سوسیس‏های تولید شده را طی زمان نشان داد (۰۵/۰>p) (شکل ۴-۲۹). در زمان صفر و ۳ روز پس از تولید سوسیس‏ها، تیمار مینس بالاترین امتیازات حسی مربوط به ظاهر را کسب نمود که با گذشت زمان از اختلافات بین تیمارها کاسته شد. میانگین امتیازات ظاهر در پایان دوره برای تیمار مینس ۳/۵ بود.

شکل ۴-۲۹ نتایج ارزیابی حسی ظاهر سوسیس‏های ماهی کپور نقره‏ای تیمارهای مینس، مینس شسته و سوریمی در یخچال ۴ درجه سانتیگراد
(a-c) حروف متفاوت در شکل نشان دهندهی تفاوت معنی‏دار شاخص‏های مورد سنجش، بین تیمارها در هر زمان نمونه‏برداری می‏باشد.
داده‏ها به‏صورت میانگین ± انحراف معیار بیان شده‏اند.
رنگ حسی تمامی سوسیس‏های تولید شده از ماهی در طول دوره نگهداری در یخچال تغییر مشخصی نداشت (شکل ۴-۳۰). به‏علاوه هیچ تفاوتی بین سوسیس‏های تیمارهای مختلف مشاهده نشد (۰۵/۰<p). میانگین امتیازات حسی شاخص رنگ برای سوسیس‏های تیمار مینس، مینس شسته و سوریمی به‏ترتیب ۸۶/۷، ۸۸/۷ و ۹۵/۷ بود.