دیوان کشور نیز در همان جهت اظهار نظر نموده و چنین استدلال نموده که اخراج شدگان می توانستند از طریق مسافرت با کشتی خود را به کشورهای غیر هم مرز با فرانسه برسانند.
این رویه قضائی سخت مورد انتقاد دکترین قرار گرفته است. چطور می توان ثابت کرد که در دنیا هیچ کشوری حاضر به پذیرفتن چنین شخصی نیست و بر فرض ثابت نمائیم کشوری حاضر به پذیرفتن است چنین شخصی که فاقد منابع مالی است چطور میتواند خود را به آن کشور برساند۳.
مسئله مشابه مجازات خارجیانی است که بدون مجوز در فرانسه اقامت می کنند.به موجب قانون برای خارجیانی که تقاضای تمدید اقامت آنها رد شود و یا کارت اقامت آنها مسترد گردد و یا در موعد مقرر بدون عذر موجه برای تمدید کارت اقامت خود اقدام ننمایند و به اقامت در فرانسه ادامه دهند مجازات تعیین شده است. دادگاههای فرانسه تقریباً به طور مطلق هیچ عذری چون فراموشی، مریضی، مواجه شدن یا اشکال تراشی های اداری، منجر به نتیجه نشدن تقاضا و غیره را موجه ندانسته اندو بدین ترتیب رویه سختی در مورد غیر قابل تحمل بودن فورس ماژور پیش گرفته اند.

در ایران به موجب ماده۵۴ قانون مجازات اسلامی «در جرایم موضوع مجازاتهای تعزیری یا بازدارنده هرگاه کسی بر اثر اجبار یا اکراه که عادتاً قابل تحمل نباشد مرتکب جرمی گردد مجازات نخواهد شد…».
رویه قضائی ما هنوز مفهوم مطلق یا نسبی بودن اجبار را روشن ننموده است. ولی بعید به نظر می رسد که اطلاق رویه قضائی فرانسه در مورد ماده۵۴قانون مجازات اسلامی قابل اعمال باشد زیرا طبق این ماده اجبار عادتاً بایستی غیر قابل تحمل باشد و کلمه عادتاً معنی نسّبیت را متبادر به ذهن می نماید تا اطلاق یعنی اجبار نسبت به شخص، با توجه به سن، جنسیت، وضع جسمانی روانی و موقعیت اجتماعی و… ارزیابی می شود و بایستی غیر قابل تحمل باشد. تشخیص اینکه آیا اجبار عادتاً قابل یا غیر قابل تحمل است با قاضی است و قاضی برای این تشخیص ابتدا یک انسان متوسط از لحاظ سن و عقل و قدرت و شهامت و غیره را بجای متهم قرار می دهد که آیا در چنین شرائطی اجبار قابل تحمل بوده است یا خیر سپس شخص متهم را با توجه به اینکه از انسان متوسط شاخص برتر یا پائین تر است، در موقعیت قرار می دهد و نهایتاً تشخیص می دهد که اجبار قابل یا غیر قابل تحمل بوده است.
۲ـ عدم امکان بایستی ناشی از یک منبع خارجی باشد. در مواردی اتفاق می افتد که اجبار مادی ناشی از عللی است که منتسب به شخص مرتکب است اگر چه در ماده ۵۴ تفاوتی میان علل داخلی و خارجی قائل نشده است ولی دانشمندان خارجی بودن منبع اجبار را یکی از شرائط لازم دانسته اند^۱. رویه قضائی ما متأسفانه در این مورد ساکت است ولی مثالهائی را از رویه قضائی فرانسه می توان ذکر کرد.
در فرانسه نیز با وصف آنکه قانونگذار در ماده ۶۴ هیچ تفاوتی میان علت داخلی و خارجی قائل نشده و قاعدتاً اجبار ناشی از هر دو منبع بایستی موجب عدم مسئولیت شود، با این حال رویه قضائی چنین تصمیم گرفته که بطور کلی اجباری که ناشی از عمل شخص مجرم باشد رافع مسئولیت نیست البته در مواردی هم علل مادی داخلی را بعنوان فورس ماژور پذیرفته است مثلاً در مورد جرم ترک انفاق، اگر عدم پرداخت نفقه ناشی از مریضی شخص که مستلزم استراحت مطلق بوده و وی را از هستی نیز ساقط کرده باشد تحت عنوان اجبار مادی (ناشی از منبع داخلی) پذیرفته شده است.
در مورد مسافرین قطار که به خواب می روند و از ایستگاه مورد نظر که برای آن بلیط خریده اند رد می شوند آراء متعددی صادرو گا هی حالت تردید به وجود آورده است. با بررسی کلیه این آراء می توان گفت در این مورد دیوان کشور فرانسه قائل به تفکیک شده است. اگر خواب رفتن مسافر پس از طی مسافتی طولانی و خسته کننده و در نتیجه تحت تأثیر یک نیروی داخلی غیر قابل تحمل پیش آمده باشد چنین شخصی را از مسئولیت مبرا دانسته است. بر عکس اگر در حین یک مسافرت کوتاه و بدون خستگی و صرفاً برای وقت گذرانی خوابیده است چنین مسافری را مسئول دانسته است.
فقدان تقصیر قبلی شخص مجبور ــ برای تحقق اجبار رافع مسؤولیت کیفری، اجبار فعلی نباید ناشی از تقصیر قبلی شخص مرتکب جرم باشد. یعنی مرتکب نباید قبل از ارتکاب جرم تقصیری داشته باشد که آن تقصیر، منشأ ایجاد وضعیت اجبار شده باشد. قانون جزای ایران و قانون جزای فرانسه در این مورد ساکت است. ولی رویه ی قضائی فرانسه، فقدان تقصیر قبلی شخص مجبور را برای تحقق اجبار پذیرفته است. ملوانی، در هنگام توقف کشتی در بندر، به شهر رفته ولی به جرم تظاهرات مستانه توسط پلیس دستگیر و توقیف می شود. برای رهائی از اتهام فرار (با عدم حضور به موقع در محل خدمت) به وضعیت دستگیری و توقیف خود در لحظه ی حرکت کشتی به عنوان وجود قوه ی قهریه (و اجبار) استناد می نماید. (محکمه ی کیفری دیوان تمیز فرانسه، این امر را که توقیف در بازداشتگاه پلیس) ملوان را واقعاً در موقعیت عدم امکان مطلق حضور و معرفی در محل خدمت قرار داده، تأیید نموده است. ولی در عین حال محکمه ی مزبور اعلام داشته که چون متهم، آگاهانه و از روی اختیار موجبات تظاهرات مستانه خود را فراهم و از این لحاظ تقصیر جزائی داشته لذا، استناد متهم را به قوه ی قهریه (و اجبار) برای رفع مسوؤلیت کیفری مردود دانسته و متهم را مسؤول جرم ارتکابی (فرار) می شناسد.
بعضی از حقوق دانان فرانسه، شرط فقدان تقصیر قبلی یا اولیه شخص مجبور را قبول نداشته و انتقادشان این است که ملوان محکوم به جرم فرار از خدمت، تنها مرتکب جرم تظاهرات مستانه گردیده است و لذا متهم فقط مستوجب کیفر جرم اخیرالذکر است. برای جرم بعدی که فرار از خدمت و نتیجه جرم اولیه بوده، واقعاً مرتکب در لحظه ارتکاب تحت تاثیر اجبار مادی بوده و به جهت اجبار مستوجب
کیفر نیست.
به نظر می رسد، ملوان تنها مرتکب جرم عمدی تظاهرات مستانه گردیده و تحقق جرم بعدی فرار از خدمت که بر خلاف میل متهم واقع شده و هرگز او تصمیم به ارتکاب آن نداشته منتفی و بر فرض وقوع چون ناشی از توقیف ناخواسته وی بوده مشمول حالت اجبار و معافیت از مجازات است. زیرا در این مثال، جرم فرار از خدمت که ماهیتاً و قانوناً جرم عمدی است به علت فقدان عنصر معنوی (عمد و سوء نیت یا قصد فعل قصد نتیجه) فاقد وصف مجرمانه گردیده است و به علاوه ملوان می تواند علت توقیف خود را به عنوان اجبار مادی خارجی که عادتاً غیر قابل تحمل و غیر قابل پیش بینی بوده مطرح سازد. بنابراین می توان گفت دیوان تمیز فرانسه، با محکوم دانستن ملوان به جرم فرار از خدمت، اصل قانونی بودن جرائم و مجازات ها را که برای آن اهمیت زیادی قائل است نقض نموده و نه تنها ماهیت عمدی بودن جرم فرار را نادیده گرفته بلکه از شناختن اجبار مادی خارجی عادتاً غیر قابل تحمل و غیر قابل پیش بینی هم برای معافیت از کیفر جرم دوم به علت واقعه ی مستی قبلی خودداری نموده است.
در ماده ی ۵۴ قانون مجازات اسلامی ما نیز به شرط فقدان تقصیر قبلی شخص مجبور توجهی نشده است ولی با عنایت به ماده ی ۵۵ قانون مزبور که معافیت از مجازات را در مورد ارتکاب جرم ( هنگام بروز خطر شدید به منظور حفظ جان یا مال یا خود یا دیگری) مشروط بر این دانسته که مرتکب خطر را عمداً ایجاد نکرده باشد، شایسته است تنها در مواردی که متهم عمداً یا با سوء نیت شرایط تحقق اجبار را فراهم یا ایجاد کرده از مزایای اجبار به عنوان عامل رافع مسوؤلیت کیفری محروم شود، زیرا سوء نیت اولیه مرتکب به آثار و نتایج بعدی قابل تسری است. بنابراین تنها فقدان تقصیر عمدی اولیه ی شخص مجبور، برای تحقق اجبار بعدی برای رفع مسوؤلیتی کیفری، با احراز سایر شرایط مورد قبول واقع می شود.
بدین ترتیب ارتکاب جرم فرار از خدمت نظام وقتی متعاقب قتل غیر عمدی (یا شبه عمدی) ناشی از بی احتیاطی یا بی مبالاتی در رانندگی فرد نظامی به نحوی باشد که منتهی به بازداشت و توقیف وی گردیده باشد. تاسیس حقوقی اجبار برای فرار از خدمت قابل استناد و در نتیجه رفع مسوؤلیت کیفری متهم از لحاظ جرم غیبت و فرار از خدمت مطرح می گردد.
رای وحدت رویه شماره ه ۶۷/۲۰ مورخ ۱۶/۱۰/۱۳۶۸ هیئت عمومی دیوان عدالت اداری غیبت ناشی از بازداشت کارمند را غیبت غیر موجه دانسته و در واقع اجبار مادی خارجی را از موارد رفع مسوؤلیت کیفری دانسته است.
تحقق اجبار مادی خارجی (بیرونی) با غیبت ناشی از بازداشت کارمند در حقوق ایران – در مورد کارمندی که غیبت خود را به لحاظ زندانی بودن از ناحیه مقامات قضایی اعلام و نتیجتاً منکر اصل تخلف غیبت غیر موجه انتسابی گردیده و در اجرای تبصره یک اصلاحی ماده ۲۸ قانون رسیدگی به تخلفات اداری مصوب اسفند ماه ۱۳۶۵ موضوع قابل رسیدگی در دیوان عدالت اداری بوده و آراء متعارضی در شعب دیوان عدالت اداری صادر گردیده است، موضوع در هیات عمومی دیوان عدالت اداری مطرح و به صدور رأی زیر مبادرت شده است: «نظر به این که مستفاد از مدلول مادتین ۱۸ قانون هیات های رسیدگی به تخلف اداری مصوب ۶۲ و ۲۲ قانون رسیدگی به تخلفات اداری، مصوب ۶۵ غیبت های مذکور در مادتین یاد شده غیبت هایی است که با اراده و اختیار و فعل مستخدم تحقق یافته و در نتیجه غیبت هایی که تحقق آنها مستند به فعل و اختیار مستخدم نبوده و ناشی از علل و جهاتی که صرفاً خارج حیطه اراده و اختیار او باشد، از بازداشتی که حتی در مقدمات بازداشت شدن هم دخالتی نداشته است از مصادیق غیبت غیر موجه نبوده و نتیجتاً دادنامه شماره ۳ -۱۵/۱/۶۷ صادره از شعبه دهم که متضمن این معنی است مطابق با قانون تشخیص می گردد»۱.
بدین ترتیب غیبت متوالی بدون عذر موجه بیش از پانزده روز پرسنل ثابت نیروهای مسلح در زمان صلح و غیبت متوالی بدون عذر موجه بیش از پنج روز همان پرسنل در زمان جنگ در صورتی که مسبوق به فعل و اختیار پرسنل نبوده و ناشی از علل و جهاتی صرفاً خارج از حیطه اراده و اختیار او باشد از مصادیق اجبار مادی خارجی و از عوامل رافع مسوؤلیت کیفری تلقی و مانع مجازات مرتکب است۱.
اجباری مادی با منشأ درونی (یا داخلی)
در مواردی که تاثیر عامل جسمانی و درونی به اندازه ای باشد که آزادی اراده و اختیار شخص را از بین ببرد، چنین عاملی موجب عدم مسوؤلیت کیفری مرتکب جرم می گردد. مانند مسافر قطاری که تحت تاثیر بیماری به خواب عمیقی فرو رفته و به همین جهت در ایستگاه معینی که برای آن بلیط خریداری کرده بود نتوانست پیاده شود و لذا مقداری از راه را بدون بلیط طی نموده بود. دادگاه فرانسوی به خواب رفتن مسافر را یک اجبار مادی با منشا درونی یا داخلی تلقی و اعمال کیفر جرم مربوط به نقض ضوابط راه آهن منتفی دانست.
شخص مجبور در این حالت، تحت تاثیر نیروئی غیر قابل تحمل و غیر قابل مقاومت وارده بر جسم وی قرار گرفته به نحوی که موجب سلب اراده آزاد و اختیار وی گردیده است.
برابر ماده ی ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی، هرگاه کسی در حال خواب یا بی هوشی شخصی را بکشد قصاص نمی شود فقط به دیه ی قتل به ورثه مقتول محکوم خواهد شد» و در همین جهت ماده ۳۲۳ همان قانون اذعان داشته که «هرگاه کسی در حال خواب بر اثر حرکت و غلطیدن موجب تلف و یا نقص عضو دیگری می شود جنایت او به منزله خطای محض بوده و عاقله او عهده دار خواهد بود».
با استنباط و استشهاد از حکم مواد فوق، می توان نتیجه گرفت، هرگاه مادری، حین شیر دادن به علت خستگی زیاد به خواب رفته و بر اثر غلطیدن بر روی کودک خود موجب نقص عضو یا خفگی او شود، به علت اجبار مادی ، به عنوان مرتکب جرم، مجازات و قصاص نخواهد شد. و در صورت بودن ورثه، باید دیه را بپردازد. ولی هرگاه کسی آگاهانه و به قصد ارتکاب جرم، خود را تحت تاثیر هیپنوتیزم قرار دهد و بعد جرمی به وسیله او انجام شود، چنین فردی نمی تواند به عنوان اجبار مادی مدعی عدم مسئولیت کیفری و معافیت از مجازات گردد.
ب) اجبار معنـوی
بجای آنکه فردی را جسماً مجبور به انجام عمل معینی نمائیم او را به طور مستقیم از ضرری که در صورت عدم انجام عمل با آن مواجه خواهد شد می ترسانیم.
در گذشته حقوق جزا به سختی اجبار معنوی را به عنوان علت عدم مسئولیت پذیرفته بود. رویه قضائی در این مورد حتی شدت عمل بیشتری نشان داده است. اجبار معنوی نیز ممکن است ریشه داخلی یا خارجی داشته باشد.
بند اول – اجبار معنوی خارجی (اکراه)
اکراه عبارتست از وادار کردن شخصی به انجام با ترک امری که از آن کراهت دارد و از نظر کیفری عبارتست از فشار معنوی غیر قابل تحمل و نامشروع بشخص و وادار نمودن او به انجام یا ترک فعلی که از نظر قانون جزا جرم بحساب می آید. دادگاه ها برای احراز اجبار معنوی بسیار سخت گیر هستند.
وسیله اکراه معمولاً تهدید بر علیه جان، و یا ناموس شخص یا نزدیکان وی می باشند. ماده ۲۰۲ قانون مدنی اکراه را چنین تعریف نموده است: « اکراه به اعمالی اطلاق می شود که موثر در شخص با شعوری بوده و او را نسبت به جان و مال و آبروی خود تهدید کند به نحوی که عادتاً قابل تحمل نباشد».
با تشابهی که میان مفهوم اکراه در حقوق مدنی که از اسباب عدم نفوذ معامله است و اجبار معنوی در حقوق جزا وجود دارد می توانیم شرائطی به شرح زیر برای اجبار معنوی تعیین می نمائیم.
شرایط اجبار معنوی خارجی
۱- در نظر گرفتن شرائط طرفین: برای احراز اجبار معنوی بایستی شرائطی چون شخصیت، سن، جنسیت، قدرت بدنی و سایر مشخصات شخص اکراه کننده و شخص اکراه شونده در نظر گرفته شوند.
۲- اکراه غیر قابل مقاومت باشد: اکراه در صورتی موجب سقوط مسئولیت کیفری می شود که نتوان در مقابل آن مقاومت نمود. ماده ۴۱ قانون مجازات عمومی ۱۳۰۴ اجبار را وقتی موجب عدم مسئولیت دانسته بود که غیر قابل مقاومت بوده و احتراز از آن ممکن نبوده باشد. ماده ۳۹ قانون ۱۳۵۲ و ماده ۵۴ قانون مجازات اسلامی چنین اشعار دارند که اکراه یا اجبار باید عادتاً قابل تحمل نباشد که ظاهراً متضمن هر دو معنی است، یعنی اگر غیر قابل مقاومت و غیر قابل احتراز نباشد، نمی توانیم بگوئیم عادتاً غیر قابل
تحمل است.
رویه قضائی فرانسه نیز در پذیرش اجبار معنوی بسیار سخت گیر بوده است و علاوه بر این که اکراه باید از یک منبع خارجی سرچشمه گرفته باشد باید غیر قابل مقاومت بوده و هیچ وسیله دیگری برای احتراز از ارتکاب جرم نباشد.
نباید میان اضطرار که از علل موجهه جرم و اجبار که از موارد عدم انتساب است اشتباه نمود. در اضطرار شخص مضطر آزادی عمل دارد تا میان دو ارزش که هر دو مورد حمایت قانون است یکی را انتخاب نماید و ممکن است ارتکاب جرم را انتخاب کند. مثلاً زنی که برای رفع گرسنگی فرزند خود اقدام به سرقت یک عدد نان می کند ولی در اجبار معنوی از شخص قصد و اراده سلب می گردد.
دیوان کشور فرانسه چنین استدلال نموده که اگر اجبار معنوی مثل اجبار مادی می تواند وسیله عدم مسئولیت باشد ولی باید بر اساس حقایقی باشد که ثابت نماید که نمی توانسته از خط حتمی و قریب الوقع است و نه حتمی الوقوع و نه غیر قابل احتراز رفع مسئولیت نماید .
بدین ترتیب این دیوان اجبار معنوی را که ناشی از یک ترس فرضی ، مثلاً پسر از پدر، زن از شوهر و مستخدم و کارمند از کارفرما بوده را نپذیرفته است. مثلاً اکراه در مورد دهقانی که از ترس اعدام گروگانها، اطلاعاتی را در اختیار آلمانی ها گذاشته است را نپذیزفته ولی در مورد قاچاق اجبار دختر ۱۲ ساله بوسیله مادرش را پذیرفته است۱.
۳- اجبار براساس تهدید غیرقابل تحمل: ضمناً نوع تهدید هم باید غیر قابل تحمل باشد و معمولاً تهدید بر علیه جان یا ناموس غیر قابل تحمل دانسته شده است. در مورد تهدید بر علیه مال بایستی ارزش مال در حدی باشد که توجیه کننده عمل غیر قانونی باشد زیرا مال در مقایسه با ارزش های دیگری هم در سطح پایین تری واقع شده و هم قابل جبران است. فرضاً اگر مستخدمی تهدید می شود که در صورت عدم ارتکاب جرم اخراج خواهد شد این تهدید غیر قابل تحمل نیست و مجوز وی برای ارتکاب جرم به حساب نمی آید.
۴- مداومت و استمرار تهدید: تهدید باید در تمام طول مدت ارتکاب مداومت واستمرار داشته و غیر قابل مقاومت باشد بنابراین چنانچه پس از شروع تخقیف یافته یا مرتفع شود و قابل تحمل و مقابله گردد اجبار روانی نیز از بین می رود و ادامه عمل مجرمانه مسئولیت آور است.
ذکر مثالی از رویه قضائی فرانسه به فهم مطلب می نماید.در جزیره کرس بر اثر تهدید عده ای یاغی و قاچاقچی دهقانی مجبور می شود آنها را در ملک خود جا داده و با آنها همکاری نماید و در مقابل آنها از ضرر وارد آمدن به ملک او خودداری نمایند. دادگاه رسیدگی کننده به جرم چنین اظهار نظر نموده که اخفاء مجرمین توسط متهم ناشی از اجبار معنوی بوده است و لی دیوان کشور با نقض این رای چنین استدلال می نماید که این تهدید به اندازه کافی جدی نبوده است که آزادی اراده را از او سلب نماید و با توجه به این که تهدید تداوم نداشته با زائل شدن یا قابل تحمل شدن آن، عمل خصیصه مجرمانه بهم زده است.
تشخیص قابل تحمل بودن اکراه با قاضی ماهوی است که با در نظر گرفتن ضوابط و معیارهای اجتماعی و همچنین قرار دادن شخصی از هر لحاظ جنس و سن و سایر خصوصیات روانی تصمیم می گیرد که آیا شرائط برای او قابل تحمل بوده است یا خیر.
اما دادگاه این عمل را زیر نظر دیوان کشور انجام می دهد یعنی دیوان کشور در این ارزیابی نظارت دارد زیرا هر وقت دادگاه رفتارهای شخصی را با معیار های متعارف تطبیق می کند وظیفه انطباق عمل با عرف را انجام می دهد و همانطور که انطباق عمل با قانون زیر نظر دیوان کشور است انطباق عمل یا عرف که یکی دیگر از منابع حقوق است نیز زیر نظر این مرجع عالیقدر است و همانطور که در رای بالا مشاهده گردید دیوان کشور فرانسه ارزیابی دادگاه رسیدگی کننده را رد نموده و خود به نحوه دیگری استدلال
نموده است.
۵- بالاخر تهدید باید غیر قانونی و غیر مشروع باشد: بنابراین اگر وسیله تهدید افشای امری قانونی و مشروع باشد زائل کننده و مسئولیت نیست مثلاً تهدید نماید که اگر مرتکب فلان عمل نشود جرمی را که مرتکب شده است به پلیس اطلاع خواهد داد.
۶- یقین داشته باشد که اگر اجرای امر ننماید آمر به تهدیدات خود عمل خواهد نمود وگرنه اگر بداند که کاری از پیش نمی برد از او رفع مسئولیت نمی شود مثل اینکه بچه یا شخص ضعیفی مرد جوان و قوی البنیه ای را تهدید نماید.
در خاتمه بایستی یاد آوری نمائیم که در اکراه قصد اکراه کننده بایستی زائل شده باشد وگرنه ما در مقابل اجبار خواهیم بود و نه اکراه چه فرقی میان اجبار واکراه است که در اجبار قصد و رضا هر دو از بین می رود در صورتی که در اکراه قصد ارتکاب جرم وجود دارد ولی رضایت وجود ندارد.
بند دوم– اجبار معنوی داخلی
اجبار معنوی، ناشی از هیجانات عشقی، حالات احساسی، اعتقادات مذهبی و تمایلات درونی نمی تواند از موجبات عدم مسئولیت جزایی به حساب آید۱.
این نظریه قابل دفاع است، چون یک فرد طبیعی باید، و قدرت آن را نیز دارد که با تمایلات درونی خود هر چه قدر هم که زیاد باشد مبارزه نماید. یکی از اهداف مجازات نیز دقیقاً این است که افراد را مجبور نماید در مقابل تمایلات درونی خود مقاومت نمایند.
رویه قضائی نیز در این باره روشن است و اجبار معنوی ناشی از عشق و هیجان، که فرد نتوانسته در مقابل آن تحمل نماید، را نمی پذیرد . مثلاً کسانی که مدعی شوند اعتقادات مذهبی آنها مانع اجرای خدمت سربازی است نمی توانند از مجازات جرم از خدمت معاف شوند .
ولی در صورتیکه میل و علاقه مفرط بحدی شدید گردد که بصورت جنون در آید در آن صورت ممکن است از موارد جنون به حساب آمده و رافع مسئولیت گردد. مثل عاشقی که با دیدن معشوق خود با دیگری بکلی قوای عاقله خود را از دست می دهد و مرتکب قتل یک یا هردوی آنها می شود. در حقیقت ما در اینجا با یکی از انواع جنون هستیم و نه احساسات و هیجانات ناشی از عشق.
بنظر می رسد در اسلام اکراه اجبار معنوی داخلی پذیرفته شده باشد دلیل ما وجود بعضی قواعد و بخصوص روایات است.
بموجب ماده ۱۶۷ - هر گاه کسی مضطر شود که برای نجات از مرگ یا جهت درمان بیماری سخت به مقدار ضرورت شراب بخورد محکوم به حد نخواهد شد.
هم چنین بموجب روایتی از حضرت علی (ع) از اجرای حد در مورد زنی که به علت تشنگی تن به زنا داده بود صرف نظر کردند.
در پایان یاد آوری می شود که اگر چه از لحاظ حقوق جزا احساس و هیجان از موجبات عدم مسئولیت نیست ولی در عمل مواجه با استثنائاتی هستیم.
نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت کیفری
در اغلب موارد در دیوان جنائی قاتلینی که از روی احساسات مرتکب جرائم هیجانی می شوند از طرف هیئت منصفه بی گناه اعلام شده و برائت حاصل می شود.

نتیجه گیری
۵-۱ نتیجه گیری
نتایج تجزیه و تحلیلهای شیمیایی نشان داد که به طور کلی بسته بنذی حاوی عصاره به خصوص در غلظت های بالای عصاره سبب کند شدن روند افزایشی شاخص های فساد اکسیداسیونی نسبت به تیمار شاهدگردید و در رابطه با بسته بندیهای حاوی عصاره با درصد بالاتر در آنالیزهای شیمیایی اثر بیشتری مشاهده شد و همه تیمارهای حاوی عصاره تقریبا به طور یکسانی عمل نکردند و با افزایش عصاره در فیلم خواص فیلم افزایش یافت.
نتایج تجزیه و تحلیل های میکروبی بیانگر این موضوع است که در تمامی تیمارها افزایش بار میکروبی همراه با گذشت زمان وجود دارد، ولی این افزایش در تیمارهای حاوی ۲۰ و ۴۰ درصد کندتر صورت گرفت که اثر مثبت افزایش عصاره چای در فیلم را نشان داد. در حالیکه تیمار شاهد از لحاظ هر دو شاخص در انتهای دوره دارای وضعیت غیر قابل قبولی بود و از میزان مجاز برای شاخص های میکروبی بیشتر شد. نتایج ارزیابی حسی نیز بیانگر این مطلب است که تیمارهای حاوی عصاره چای سبز به صورت کلی وضعیت بهتری نسبت به تیمار شاهد داشتند. با توجه به نتایج بدست آمده می توان نتیجه گیری کرد که به طور کلی بسته بندی ماهی قزل آلای رنگین کمان در بسته بندی پلی آمیدی حاوی عصاره چای سبز سبب حفظ کیفیت ماهی از لحاظ شاخصهای کیفی شیمیایی، میکروبی و حسی و افزایش ماندگاری این ماهی در یخچال نسبت به نمونه بدون عصاره می شود به طوری که بسته بندی حاوی عصاره چای سبز در مقایسه با نمونه کنترل در شرایط یکسان توانست عمر ماندگاری نمونه ها را ۵ روز افزایش دهد.

۵-۲ پیشنهادات
با توجه به نتایج به دست آمده از این تحقیق پیشنهادات پژوهشی و اجرایی ذیل توصیه میگردد.
۵-۲-۱ پیشنهادات پژوهشی
۱- استفاده همزمان از چند آنتی اکسیدان طبیعی و بررسی اثر سینرژیستی و یا آنتاگونیستی آنها بر تغییرات کیفی ماهی قزل آلای رنگین کمان
۲- شناسایی ترکیبات موثره پلی فنل عصاره چای سبز با خواص آنتی اکسیدانی
۳- بررسی اثر عصاره چای سبز موجود در فیلم پلی آمید بر روی افزایش دوره ی ماندگاری فیله ماهی قزل آلای رنگین کمان در شرایط انجماد در ۱۸- درجه سانتی گراد
۵-۲-۲ پیشنهادات اجرایی
با توجه به نتایج تحقیق حاضر استفاده از بسته بندی پلی آمیدی حاوی عصاره چای سبز به عنوان بسته بندی فعال با خواص انتی اکسیدانی و آنتی باکتریایی برای ماهی قزل آلای رنگین کمان سایر مواد غذایی تازه به منظور افزایش دوره ماندگاری در یخچال توصیه میگردد.
فصل ششم
فهرست منابع
اجاق، س، م. ؛ سحری، م، ع، ؛ رضایی، م.،۱۳۸۳ اثر آنتی اکسیدانهای طبیعی بر کیفیت ماهی کیلکای معمولی(Clupeonella cultriventris caspia) به هنگام نگهداری در یخ. مجله علوم دریایی ایران، دوره ۳، شماره ۴، صفحه ۷
اعتمادی، ح. ؛ رضایی، م. ؛ عابدیان.، ۱۳۸۷ . پتانسیل آنتی باکتریایی و آنتی اکسیدانی عصاره رزماری Rosmarinus officinalis)) در افزایش عمر ماندگاری ماهی قزل آلای رنگین کمان. فصلنامه علوم و صنایع غذایی، دوره ۵، شماره ۴، صفحه ۷۷-۶۷
امیر کبیر،دانشکده نساجی.همایش ملی مواد نو
گلی،س. ا. ح. (۱۳۸۲).استخراج ترکیبات فنولیک از پوست سبز پسته و اثر آنتی اکسیدانهای آن در روغن سویا.پایان نامه دوره کارشناسی ارشد علوم و صنایع غذایی،دانشکده کشاورزی،دانشگاه تربیت مدرس.۱۱۸صفحه.
حداد خدا پرست، م.(۱۳۷۳).تکنولوژی روغن های خوراکی،نشر مولف مشهد.۲۲۰ صفحه.۳
فرهوش،ر .(۱۳۸۲).استخراج،تخلیص و شناسایی فراکسیون عمده آنتی اکسیدانی برگ گیاه نوروزک بو بررسی خصوصیات آن.پایان نامه دوره دکتری تخصصی-گرایش شیمی مواد غذایی علوم و صنایع غذایی،دانشکده کشاورزی،دانشگاه فردوسی مشهد.۱۱۳ صفحه.
مرتضی سمنانی، کتایون.، سعیدی، مجید.، نوزادی، زهرا.(سال۱۳۸۳). مقایسه فعالیت آنتی اکسیدانی عصاره چای سبز(Green Tea)با آنتی اکسیدان های تجاری کرم هیدرو کینون. فصلنامه گیاهان دارویی، سال چهارم، شماره سیزدهم ،صفحات ۳۶-۴۲٫
میر احمدی، ف.، ۱۳۸۴: اثر برگ سبز چای در جلوگیری از اکسیداسیون روغن آفتابگردان. فصلنامه علوم وصنایع غذایی ایران، دوره ۲، شماره ۴، صفحه ۷۰-۶۱٫
Ajuyah A. O., Ahn D. U., HardinR. T., Sim J. S.,1993: Dietary antioxidants and storage
affect chemical characteristics of x-3 fatty acid enriched broiler chicken meats. Journal of
Food Science, vol. 58: 43 46.
Alghazeer R., Howell N. K., 2008: Formation of 4-hydroxynonenal ( 4-HNE) in frozen
mackerel(Scomber scomber) in the presence and absence of green tea. Journal of the
Science of Food and Agriculture, vol. 88: 1128-1134.
Alghazeer, R., Saeed, S. and Howell, N. K. 2008: Aldehyde formation in frozen
mackerel (Scomber scombrus) in the presence and absence of instant green tea. Food
Chemistry, 108: 801 810
AOAC., 2005: Official Method of Analysis(17th ed). Washington, DC: Association of
Official Analytical chemists.
Arashisara S., Hisara O., Kayab M., Yanik T., 2004: Effects of modified atmosphere and
vacuum packaging on microbiological and chemical properties of rainbow trout
(Oncorynchus mykiss) fillets, Food Microbiology, Vol. 97:209–۲۱۴٫
Atrea I., Papavergou A., Amvrosiadis I., Savvaidis I. N., 2009: Combined effect of
vacuum-packaging and oregano essential oil on the shelf-life of Mediterranean octopus
(Octopus vulgaris) from the Aegean sea stored at 4 ℃, Food Microbiology, Vol. 26:166-
۱۷۲٫
Attouchi M., Sadok S., 2010: The effect of powdered thyme sprinkling on quality changes
of wild and farmed gilthead sea bream fillets stored in ice, Food Chemistry, 119. 1527-1534.
Aubourg P. S., Lehmann I., Gallardo M .J., 2002: Effect of previous chilled storage on
rancidity development in frozen horse mackerel (Trachuruts trachurus), Food Agric, vol,
۸۲: ۱۷۶-۱۷۷٫

مسأله مسیریابی وسیله نقلیه(VRP) یکی از چالش برانگیزترین مسائل بهینه­سازی ترکیبی و یک موضوع تحقیقاتی داغ در چند دهه گذشته است. برای اولین بار دنتزیگ و رامسر در سال ۱۹۵۹ این مسأله را در قالب «مسأله اعزام کامیون» بیان کردند. پس از آن، با توجه به کاربرد گسترده­ی مسأله VRP و اهمیت اقتصادی آن در کاهش هزینه­ های عملیاتی در سیستم­های توزیع شده، مسأله VRP به یک حوزه­ پژوهشی تبدیل شد (Benjamin, 2011; Zheng, 2012).

مسأله VRP اولیه از مجموعه ­ای از وسایل­نقلیه، مشتریان و انبار تشکیل شده است. این مسأله را می­توان به­عنوان مسأله­ای از طراحی مسیرهایی با حداقل هزینه برای وسایل­نقلیه یکسان با ظرفیت­های شناخته شده تعریف کرد. این وسایل­نقلیه از یک انبار مرکزی به سوی مجموعه ­ای از مشتریان که از لحاظ جغرافیایی پراکنده­اند و دارای تقاضاهای غیر منفی هستند، روانه می­شوند. هر مشتری دقیقا یک بار (به طور معمول توسط یک وسیله نقلیه) سرویس می­گیرد. تقاضای کل و طول مسیر نباید از ظرفیت کـل تجاوز کند. این وسایل­نقلیه پس از این­که به مشتریانی که به آن­ها اختصاص داده شده ­اند، خدمت کردند به انبار باز می­گردند (Benjamin, 2011).
نمونه ­ای از حل مسأله VRP با یک انبار، ۱۱ مشتری و ۳ مسیر در شکل (۱-۲) نشان داده شده است.
شکل(۱-۲): مسأله مسیریابی وسایل­نقلیه (قصیری و قنادپور، ۱۳۸۷)

انواع VRP
مسأله VRP اساسا توسعه TSP با چند فروشنده است. اما در مسأله VRP گروه­هایی از شهرها، از قبل مشخص نشده­اند. علاوه­بر این، فرض ظرفیت نامحدود TSP، با محدودیت ظرفیت وسیله نقلیه برطرف شده است (Zheng, 2012). همچنین NP-hard بودن آن توسط جانسون و گری^[۲۱] (۱۹۷۹) اثبات شده است (Johnson & Garey, 1979).
به منظور برآوردن سناریوهایVRP در زندگی واقعی، معمولا محدودیت­های زیادی در این مسأله نقش دارند، از قبیل: تعداد متعدد انبارها، انواع مختلف وسایل­نقلیه (همگن و ناهمگن)، انواع مختلف تقاضای مشتری (قطعی یا تصادفی)، محدودیت­های جاده (مسیر یک طرفه، مسیر ممنوع)، انواع عملیات (جمع­آوری، تحویل و ترکیبی) و غیره. به حساب آوردن این محدودیت­ها حاکی از افزایش قابل توجه پیچیدگی در مسأله VRP است؛ درنتیجه، انواعVRP در مقالات معرفی شده ­اند. مقاله­ای یک چارچوب طبقه ­بندی ازVRP را در سه دهه­ گذشته ارائه می­دهد (Reisman, 2009 Eksioglu & Vural &). نمونه­های مختلف VRP و تکنیک­ها و راه­ حل­های مورد استفاده برای حل VRP و همچنین بهترین راه حل­ها در سایت زیر به روز شده است (Benjamin, 2011).
http://neo.lcc.uma.es/radiaeb/WebVRP/index.html?/Problem_Instances/instances.html

کاربرد عملی VRP
بسیاری از مسائل عملی می­توانند به عنوانVRP مدل­سازی شوند، مانند جمع­آوری زباله­های خانگی، مسأله اتوبوس مدرسه، کامیون­های تحویل بنزین، سیستم خدمات ایمیل، توزیع کالا و غیره.VRP نقش مهمی در مسأله لجستیکی و توزیع است. تحقیقات عظیمی بر روی ارائه آن نقش داشته است (Zheng, 2012).

تعریف VRP کلاسیک
با توجه به تعریف لاپورت^[۲۲](b1992)،VRP به شرح زیر است:
فرض کنید یک گراف است که در آن مجموعه ­ای از رئوس هستند که نشان دهنده شهرها با انبار واقع در راس ۱ است و مجموعه ­ای از کمان­ها است. هر کمان مربوط به یک ماتریس فاصله غیر منفی است. در برخی شرایط، می ­تواند به عنوان هزینه سفر و یا به عنوان زمان سفر تفسیر شود. هنگامی که متقارن است، اغلب جایگزین کردن توسط مجموعه از لبه­های بدون جهت، راحت است.
علاوه­بر این، فرض می­ شود که وسایل­نقلیه­ی در دسترس، مستقر در انبار هستند به­ طوری که . وقتی­که گفته می­ شود که ثابت است. وقتی­که و گفته می­ شود که مستقل است.
VRP متشکل از طراحی مجموعه ­ای از مسیرهای کم هزینه وسیله نقلیه است به گونه ­ای که:
هر شهر در دقیقا یک بار توسط دقیقا یک وسیله نقلیه بازدید می­ شود.
تمام مسیرهای وسیله نقلیه شروع و پایان آن­ها در انبار است.
محدودیت­های جانبی برآورده می­شوند.
VRP به شرح زیر فرمول بندی می­ شود:
فرض کنید یک متغیر باینری است که مقدار آن برابر با ۱ است اگر و تنها اگر کمان از در راه حل بهینه ظاهر شود.
(۱-۱)
که در ارتباط با آن:
(۱-۲)
(۱-۳)
(۱-۴)
(۱-۵)
محدودیت (۱-۴)، محدودیت از بین بردن زیرتورها می­باشد: حد پایین برای تعداد وسایل­نقلیه مورد نیاز برای بازدید از همه رئوس در راه حل بهینه است (Zheng, 2012).

طبقه بندی و توسعه VRP
مسائلی که نیاز به حل، در شرایط زندگی واقعی دارند معمولا بسیار پیچیده­تر ازVRP کلاسیک هستند. نسخه­های مختلفی ازVRP توسعه یافته، وجود دارد که چند نوع از آن­ها عبارتند از (Zheng, 2012):
VRP ظرفیت دار (CVRP)^[23]
VRP همراه با پنجره زمانی (VRPTW)^[24]
VRP با گرفتن و تحویل دادن (VRPPD)^[25]
VRP با تقاضا تصادفی (VRPSD)

VRP ظرفیت دار(CVRP)
برخلاف VRP کلاسیک، مسیرها درCVRP به عنوان یک سیکل ساده از گرافG با حداقل هزینه تعریف می­شوند به­ طوری­کـه با عبور از انبار، تقاضای کـل رئوس بازدید شده، از ظرفیت وسیله نقلیه تجاوز نکند (Zheng, 2012). محتمل­ترین الگوریتم دقیق برای حل CVRP، شاخه و برش (بالدکسی^[۲۶] و همکاران، ۲۰۰۴؛ فیوکساوا^[۲۷] و همکاران، ۲۰۰۶؛ لسرد^[۲۸] و همکاران، ۲۰۰۴) است.

VRP همراه با پنجره زمانی(VRPTW)
VRPTW یک بَسط از VRP با محدودیت پنجره زمانی است. در VRPTW، علاوه بر محدودیت در VRP، محدودیت پنجره زمانی باید ارضا شود (Zheng, 2012).VRPTW یکی از مسائل مهم در تحقیق و عملیات و حمل­و­نقل به شمار می ­آید که در آن وسایل­نقلیه­ی مستقر در یک انبار مرکزی، باید در یک بازه­ی زمانی تعیین شده از جانب هر مشتری، به آن­ها سرویس ارائه نمایند (قصیری و قنادپور، ۱۳۸۶). این محدودیت­های پنجره زمانی، زمان­هایی است که در آن یک مشتری در دسترس است تا توسط یک وسیله نقلیه، سرویس بگیرد (Benjamin, 2011).
دو نوع پنجره زمانی وجود دارد: پنجره زمانی سخت (VRPHTW)^[29] و پنجره زمانی نرم (VRPSTW)^[30]؛ همچنین می­توان این دو نوع را به صورت تلفیقی در نظر گرفت و با عنوان پنجره زمانی سخت و نرم (VRPHSTW)^[31] از آن نام برد.
مدل پنجره زمانی سخت: در این نوع مدل، وسایل­نقلیه ملزم به انجام سرویس به یک مشتری در بازه­ی زمانی معین می­باشند. به­عبارت دیگر، هر ایستگاه (ایستگاه) یک بازه­ی زمانی سرویس به صورت خواهد داشت که زمان سرویس حتما باید در این بازه صورت گیرد.
مدل پنجره زمانی نرم: در حالت پنجره زمانی نرم، سرویس­دهی تا حد معینی خارج از بازه­ی تعیین شده نیز مجاز می­باشد. به این صورت که برای هر گره (مشتری) علاوه بر یک پنجره­ی زمانی معین یک بازه­ی زمانی سرویس دیگر نیز به نام تعریف می­ شود که بازه در داخل آن قرار می­گیرد و به سرویس­هایی که خارج از بازه انجام می­گیرد، جریمه تعلق خواهد گرفت.
مدل پنجره زمانی سخت و نرم: این حالت ترکیبی از دو حالت فوق می­باشد. بدین صورت که هر پنجره­ی زمانی شامل یک محدوده­ نرم و یک محدوده­ سخت می­باشد. محدوده­ نرم مشابه حالت نرم قابل نقض بوده ولی محدودیت سخت نباید نقض گردد.

————————————————————————
۷۷.عنوان شغلی: نجار
معنی لغوی: درودگر، سازنده اشیاء چوبی . (معین، ۱۳۷۲: ؟)
نجاری که میز و صندلی و مبل می سازد ؛ فرنگی ساز (صدری افشار، ۱۳۹۴: ۱۶۵)
مثال: ….کریم آقا صندوق را برانداز کرد و گفت: ……تا فردا عصر برایتان آماده میکنم ( قطار سنگی، میرکیانی،۷۸)

کد isic: 7422
طبقه شغلی: صنعتگران
بسط و شرح: برای نجاری باید بتوانید جزئیات را به خوبی دیده و مهارت خوبی در کار با دست و اندازه گیری داشته باشید. برای این شغل داشتن تحصیلات خاصی لازم نیست. از طریق گذراندن دوره های فنی موجود و کارآموزی نزد یک استادکار می توانید این کار را یاد گرفته و تجربه لازم برای شروع کار را کسب کنید.برعکس صاحبان صنایع سخت، بیشتر نجاران دارای خلق و خوی ملایم اند. وسایل کار نجاری عبارت‌اند از : میز درودگری یا نجاری، اره برقی و دستی، رنده، گیره، خط کش، گونیا، پرگار و درفش.
مطلوبیت: از مشاغل انبیا ست. و با ضرب المثلی به همراه نوح نبی در فرهنگ مشاغل ملی و محلی معروف شده است.” ز پیغمبری رفت و نجار شد” ساعت کاری نجار معمولا به‌صورت تمام وقت است. البته در صورتی که به‌صورت مستقل کار کند، تعیین زمان کاری بر عهده خود اوست. در برخی زمان های سال، حجم کاری بیشتر بوده و نیاز است که ساعت های بیشتری حتی در شبها و تعطیلات نیز کار کند. نجار با خطرات بالقوه ای مانند مواد و چسب های قابل اشتعال، گرد و غبار، صدای زیاد، آسیب های چشمی و … در کار خود روبرو است. ( سایت: بانک مشاغل و اطلاعات شغلی هر رشته) در گذشته برخی ازنجاران (درودگران) روی سقف و دیوارهای مساجد، تالارها و خانه های مجلل کنده کاری بسیار زیبای چوبی می ساختند. متاسفانه امروزه این هنر بسیار کم شده است و به جای آن از گچ بری استفاده می شود.( حشمتی، ۱۳۹۱: ؟)

————————————————————————
۷۸.عنوان شغلی: نخ ریس
معنی لغوی: کارگری که از الیاف نخ تولید می کند ؛ کلابه کار به فردی اطلاق می گردد که از الیاف پشمی ویا پنبه ای نخ پشمی وپنبه ای مرغوب تولیدکند.(صدری افشار، ۱۳۹۴: ۱۶۵)
مثال: در قدیم پیرزن ها چرخ های کوچک نخ ریسی (راز مثل های ما، میرکیانی، )
کد isic: 7431
طبقه شغلی: صنعتگران
بسط و شرح: از مشاغل سنتی زنان که در قدیم برای امرار معاش انجام میدادند. امروزه این کارها در کارخانه های بزرگ ومکانیزه انجام می گیرد.
مطلوبیت: به عنوان منبع درآمدی برای کمک خرج خانواده ها بود. از مضرات این شغل کسانی که کارشان در ارتباط با پشم و پنبه و نخ و… بود، به دلیل داشتن پرز ونیز کمبود نور و گاهی رطوبی بودن محل کار، معمولا دچار بیماری های تنفسی می شدند.

————————————————————————
۷۹.عنوان شغلی: نظافت چی
معنی لغوی: کسی که جایی را نظافت می کند.
مثال: مادر که می رفت مطب دکتری را تمیز کند به پونه گفت (پلو خورش، مرادی کرمانی، ۹۹)
کد isic: 5130
طبقه شغلی: کارکنان مشاغل ساده
بسط و شرح: این موضوع بیشتر در مورد کار زنان مطرح است که برای گذران زندگی خود مجبور بودند در کنار کار خانه به شغلی هم در بیرون از منزل بپردازند. نظافتچی از مشاغل سخت و ازنظر اجتماعی پایین است.
مطلوبیت: به علت داشتن شان اجتماعی پایین، فرزندان این افراد از ابراز شغل و محل کار والدین خود، احتراز می کنند.

————————————————————————
۸۰.عنوان شغلی: نعلبند
معنی لغوی: منبع ۱ : پیشه وری که اسب و الاغ را نعل می کرد .(صدری افشار، ۱۳۹۴: ۱۶۶)
مثال: کسانی که کارشان نعل زدن به پای حیوان بود (راز مثل های ما، میرکیانی، ۳۴)
کد isic: 7222
طبقه شغلی: صنعتگران
بسط و شرح: نویسنده برای توضیح منشاء ضرب المثل” یکی به نعل و یکی به میخ” در قالب داستانی آموزشی حال و روز کسانی را که دوجانبه بازی می کنند، آورده است. نعل بندان که کارشان کوبیدن نعل به سم حیوان هایی مثل اسب و الاغ است، نعل را به سم حیوان می کوبند که در خال راه رفتن پای او آسیب نبیند. برای همین نعل بند پتی حیوان را بالا می گیرد و نعل را روی سم او قرار می دهد و با چکش شروع به کوبیدن می کند. در این حال برای آن که نعل به سم حیوان بچسبد، آرام آرام یکی به نعل می کوبد، یکی به میخ. به نعل می زند که کف پای خیوان صاف قرار بگیرد و به میخ می زند که محکم باشد. ( میرکیانی، ۱۳۹۱: ۲۸۲)
مطلوبیت:

————————————————————————
۸۱.عنوان شغلی: نفتی
معنی لغوی: دوره گرد نفت فروش
مثال: اگر هوا خوب بشود،سید یحیی برادر سید رضا می رود شهر که نفت بیاورد(خمره، مرادی کرمانی،۱۰۷ )
کد isic: 5
طبقه شغلی: کارکنان ارائه خدمات و کارکنان فروش
بسط و شرح: قبل از لوله کشی گاز و در زمانی نسبتا دور که شرایط اجتماعی- اقتصادی مردم خوب نبود و از نفت برای گرما زایی و پخت و پز استفاده می شد، دوره گردهایی بودند که پیت های نفت را بر روی چرخ هایی در محلات می گرداندند و نفت می فروختند. از خصوصیات بارز برخی از آنان کم فروشی یعنی پر نکردن پیمانه ای که با آن نفت را اندازه می گرفتند و نیز گاهی قاطی کردن آب و مایعات دیگر بود.

اختلال عملکرد ناشی از ابتلا به سندرم آپنه ی انسدادی خوابObstructive Sleep Apnea(OSA) به علت افزایش میزان خطا در تصمیم گیری،افزایش زمان واکنش ،اختلال در حالت گوش به زنگی و ایجاد خواب آلودگی می تواند باعث ایجاد سوانح شغلی گردد۵۱، وبه طور کلی باعث کاهش عملکرد و بهره وری شغلی افراد می گردد. این مساله خصوصا در مشاغل حساس نظیر خلبانی و رانندگی بسیار حائز اهمیت است. مدارکی وجود دارد که نشان می دهد خطر بروز سوانح شغلی در مبتلایان به OSA به میزان ۵۰% افزایش می یابد.۵۲
در مورد رانندگان حرفه ای به دلیل وجود عوامل خطر بیش تر(مرد بودن،احتمال بیش تر ابتلا به چاقی و نیز سن بالای۴۰ سال)احتمال ابتلا به سندرم OSA بیش تر است. در کشور ما ایران در زمان صدور کارت سلامت برای رانندگان حرفه ای نمره STOP-BANG آن ها مورد بررسی قرار می گیرد و در صورت مساوی بودن با عدد ۴ یا بیش تر بودن از آن ،فرد جهت بررسی دقیق تر به کلینیک خواب ارجاع می گردد تا اقدامات تشخیصی بیش تر و اقدامات درمانی(در صورت لزوم) انجام پذیرد.

از سوی دیگر بسیاری از مبتلایان به OSA ، خواب آلودگی حین رانندگی را ذکر می کنند و بیش از ۳/۱ آن ها سابقه تصادفات یا نزدیک بودن وقوع آن را به همین دلیل ذکر می کنند.۵۲این در حالی است که خواب آلودگی حین رانندگی در میان غیرمبتلایان به OSA امری است نادر و معمولا به دلیل محرومیت از خواب به صورت حاد یا رانندگی در طول شب و یا شیفت کاری اتفاق می افتد.۵۲
مطالعات اپیدمیولوژیک افزایش خطر تصادفات مکرر جاده ای را به میزان ۷ برابر در افرادی که بیش از ۱۵ آپنه و هایپوپنه در یک ساعت خواب دارند نسبت به افراد نرمال که در خواب خرخر نمی کنند،ذکر می نمایند.۵۳همچنین مدارک متقاعد کننده ای از طریق شبیه سازهای رانندگی و مشاغل حساس به دست آمده که نشان می دهد عملکرد رانندگی در بیماران مبتلا به OSA مختل است. در حقیقت افراد طبیعی در حالت مستی عملکرد بهتری در شبیه ساز رانندگی نسبت به مبتلایان به OSA داشته اند.۵۴
در مطالعات مختلف کاهش میزان تصادفات به دنبال استفاده از CPAP در رانندگان مبتلا به OSA گزارش شده است .۵۵و۵۶
۲-۶ تشخیص اختلالات تنفسی حین خواب
ارزیابی تشخیصی بیماران مبتلا به آپنه خواب:
ارزیابی کامل تشخیصی و در نهایت تعیین شدت مشکل بیماران با شکایت از آپنه انسدادی خواب قبل از شروع درمان موثر ضروری است. چرا که این اقدامات در تعیین درمان مناسب کمک کننده است و همچنین می تواند به عنوان پایه ای برای ارزیابی کارآیی درمان در بررسیهای بعدی مورد استفاده قرار گیرد.۵۷
۲-۶-۱ مرحله اول
شرح حال یا مصاحبه بالینی:
شرح حال کامل و جامع مهمترین فاکتور تشخیص اختلال آپنه انسدادی خواب است. در هر حال اولین نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد علت اصلی مراجعه فرد است. نکته دیگر قابل توجه این است که در مورد این اختلال گرفتن شرح حال از همسر بیمار می تواند در تشخیص صحیح بسیار کمک کننده باشد چرا که اطلاعات مهمی را در اختیار پزشک قرار می دهد.۵۷و۵۸
۲-۶-۱-۱
قدم اول : بررسی علایم شبانه:
توجه به این نکته ضروری است علایم شبانه برای تشخیص آپنه انسدادی خواب نسبت به علایم روزانه اختصاصی تر هستند.
در ذیل به علایم شبانه به اختصار اشاره می شود. ۶۰و۶۱
خروپف(اغلب با صدای بلند)
معمولا شکایت از خروپف قبل توسط همسر یا هم اتاقی بیمار اظهار می شود و خود فرد متوجه این اختلال نمی شود و صبح هنگام خروپف های شبانه خود را به یاد نمی آورد. شدت خروپف با افزایش وزن و مصرف الکل قبل از خواب افزایش می یابد
همچنین خروپف در حالت طاق باز (خوابیده به پشت) تشدید می یابد و در حالت خوابیده به پهلوها کاهش یافته و در موارد خفیف حتی ممکن است که قطع شوند. این علامت شیوع بالایی دارد و در ۷۰% از بیماران گزارش شده است.
گزارش آپنه
در این مورد نیز اغلب همسر یا هم اتاقی بیمار از اپی زودهای قطع شدن ناگهانی تنفس فرد گزارش می دهد و گاهی خود فرد بیان می کند که به طور ناگهانی با حالت تنگی نفس از خواب بیدار می شود و برای جبران اکسیژن نفس نفس می زند. بروز آپنه در ۷۵% از بیماران گزارش شده اگرچه که اختصاصی برای OSA نمی باشد.
خواب منقطع و بیدار شدن مکرر از خواب
نیاز به دفع مکرر ادرار شبانه
تعریق شبانه خصوصاً بر روی گردن و قسمت بالای قفسه سینه
کابوس شبانه
احساس تنگی نفس
این علامت در بیماران با نارسایی قلبی نیز مشاهده می شود، اگرچه ممکن است هر دو مشکل همزمان با هم وجود داشته باشند. تنگی نفس به دلیل آپنه انسدادی خواب با بیدار شدن سریع و کوتاه مدت رفع می شود. در حالیکه تنگی نفس ناشی از بیماری قلب مدت زمان بیشتری طول می کشد تا بهبود یابد که این امر می تواند در افتراق این دو تا حدی کمک کننده باشد.
۸) علایم ریفلاکس معده (ترش کردن)
۹) خشکی دهان
۱۰) خروج بزاق از دهان بر روی بالش
۱۱) بروکسیسم یا دندان قروچه
۲-۶-۱-۲
قدم دوم
بررسی علایم روزانه:
علایم روزانه عبارتند از : ۶۲و۶۳و۶۴
۱)بدون علامت. برخی از بیماران شکایتی در طی روز ندارند و همین موضوع یکی از علل مهم مراجعه و عدم تشخیص این بیماری در بسیاری از موارد می شود.
۲)خواب آلودگی طی روز (بیشتر توسط مردان گزارش می شود)
اما همه بیماران دچار اپنه حین خواب این علامت را نشان نمی دهند.
توجه به خواب آلودگی در هنگام رانندگی بسیار مهم است.ابتلا به آپنه تنفسی حین خواب ایجاد خواب آلودگی شدید در طی روز کرده و در نتیجه خطر بروز حوادث و سوانح رانندگی را به میزان قابل توجهی افزایش می دهند.
۳)احساس خستگی(بیشتر توسط خانمها گزارش می شود)
خستگی در این حالت با استراحت در وضعیت نشسته در حالیکه ماهیچه ها شل هستند برطرف نمی شود.
۴)اختلال عملکرد عصبی- شناختی
مثل اختلال در توجه، تمرکز ، حافظه یا قضاوت که بر عملکرد شغلی فرد تاثیر می گذارد.
۵)تغییرات شخصیت و خلق
مانند اضطراب، پرخاشگری و تحریک پذیری
۶)افسردگی
۷)سردرد صبحگاهی
در حدود نیمی از بیماران گزارش شده است.
۸)ناتوانی جنسی و کاهش میل جنسی
در حدود ۳/۱ از بیماران گزارش شده است.
۹) علایم ریفلاکس معده(ترش کردن)
اگرچه که بروز علائم ریفلاکس در طی روز بسیار کمتر از شب می باشد.
۲-۶-۱-۳
قدم سوم