۴- چنانچه نیازهای فرد به سرعت و بدون مانعی ارضاء شوند احتمال آنکه فرد کوشش مشتاقانه جهت ارضاء آن نیازها مبذول دارد کاهش می‌یابد (محسنی تبریزی، ۱۳۸۳: ۱۱۷-۱۱۶).
۲-۴- مفهوم نیازسنجی
نیاز یک مفهوم عمومی است که در زمینه ای مختلف کاربردی نسبتاً وسیعی دارد و تعاریف متعددی از آن ارائه می شود.این تعاریف اگرچه همگی یک مفوم،یا احساس مشترکی را انتقال می دهند با این وجود از مناظر و ابعاد مختلف و بعضاً متفاوتی به آن می نگرند.اهمیت این دیدگاه ها در تعریف واژه هایی مانند نیاز از آن جهت است که عملاً مبنای طرح ریزی و اقدام در زمینه بخش و رفع نیازها و به سهم خود نتایج حاصل از آن قرار می گیرد.در یک تعریف عمومی ، نیاز چیزی است که برای ارضاء و تحقق یک هدف قابل دسترس،ضروری و مفید است(عباس زادگان و ترک زاده،۵۶:۱۳۷۹)

از دیدگاه های متفاوت تعاریف مختلفی از نیاز شده است.از نقطه نظر کاربردی می توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد(فتحی واجارگاه،۱۱:۱۳۷۶)
نیاز به عنوان فاصله بین وضع موجود و مطلوب: که می توان گفت متداولترین تعریفی که از نیاز می شود.در این مفهوم وضع مطلوب می تواند اهداف،نتایج،توانائیها،نگرش ها،دانش،هنجارها،ادارکات و غیره در نظر گرفته شود.شکاف بین ایده آل و وضع موجود تعبیر به نیاز می شود
نیاز به عنوان یک خواست یا ترجیح: این تعریف مبتنی بر عقاید و نظرات و خواسته ها و ترجیحات افراد در زمینه های مورد نیاز می باشد.
نیاز به عنوان یک عیب یا کاستی: در این مفهوم نیاز هنگامی معلوم می شود که در یک مورد خاص سطح حداقل رضایت بدست نمی آید یا نمی تواند به دست آید.
برداشت ترکیبی: از این دیگاه آنچه که بین وضع موجود و وضع مطلوب قرار دارد ،آنچه که ترجیحات،علایق و انتظارات افراد را شکل می دهد و سرانجام آنچه را که بر عملکردهای مطلوب اثر منفی دارد همگی نشانگر نیاز هستند.
۲-۴-۱- اصول نیازسنجی
فتحی واجارگاه (۱۳۷۴) چهار اصل مطرح در نیاز سنجی را بیان کرده است که دو اصل پنجم و ششم نیز توسط عباس زادگان و ترک زاده برآن اضافه شده است.این اصئل عبارتند از:
اصل تداوم: بدلیل تغیرات دائم محیطی و درونی و ضرورت اثربخشی سازمانی ،نیازسنجی مداوم ناگریز است.
اصل جامعیت: بدلیل اهمیت و جایگاه اطلاعات حاصل از نیازسنجی در برنامه ریزی لازم است.
اصل مشارکت: پیچیدیگ موقعیت و جامعیت نیاز سنجی،برخورداری از همکاری یک تیم نیازسنجی را ایجاب می کند.
اصل عینیت و اعتبار: این اصل ایجاب می کند که حتی الامکان از روش های عینی تر استفاده شود و داده ها از رسمیت و اعتبار لازم برخوردار گرداند(فتحی واجارگاه،۱۹:۱۳۷۴)
اصل واقع بینی: عاملین نیاز سنجی باید پیش از تهیه و اجرای طرح نیازسنجی نسبت به مطالعه و شناخت هدف،حوزه،سطح و محیط نیازسنجی و واقعیات مربوط اقدام کنند تا زمینه وبستر کار خود را به خوبی بشناسند و متناسب با واقعیت عمل نمایند.
نیازسنجی یکی از بحث انگیزترین مفاهیم مطرح در حوزه خدمات اجتماعی، تعلیم و تربیت و برنامه‌ریزی است. محققان تعاریف گوناگونی از واژه نیازسنجی ارائه نموده‌اند که به برخی از مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود.
“برتن” و “مریل” بر این باورند که نیازسنجی بطور کلی عبارت است از فرآیندی نظام‌دار برای تعیین اهداف، شناسایی فاصله بین وضع موجود و هدف‌ها و نهایتاً تعیین اولویت‌ها برای عمل. به بیان دیگر با انجام نیازسنجی و تعیین نیازها در عرصه‌های مختلف می‌توان فاصله بین “وضع موجود” و “وضع مطلوب” را شناسایی نمود (فتحی واجارگاه، ۱۳۸۱ : ۲۵).
نیازسنجی انواع مختلفی دارد که معروف‌ترین آن روش دلفی است.
آینده‌نگری و پیش بینی تحولات از نیازهای اساسی برنامه ریزان و مدیران است. روش دلفی که یکی از دستاوردهای جنگ سرد است در ابتدا برای برآورده ساختن این نیاز پدید آمد. اما رفته رفته با توجه به ساز و کار انجام این روش که مبتنی بر انجام نظرسنجی از متخصصان است برای حل یک مساله پیچیده، بدون کنش متقابل و رو در رو با مواجهه تک تک اعضای گروه، به توافق برسد. هم اکنون روش دلفی ابعاد کاربردی بسیاری یافته و در رشته‌های متعددی مانند بازرگانی، صنایع، سیاست و همچنین برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای مورد استفاده است. این روش در ایران چندان شناخته شده نیست. حال آنکه با توجه به پیچیده شدن امور طی سال‌های اخیر تمامی افرادی که کارشان تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی می‌باشد مانند مدیران سازمان‌های ملی، منطقه‌ای و محلی شهرداری و اعضای شوراهای اسلامی شهر از روش دلفی بی نیاز نیستند.
در نخستین سال‌های سده بیست و یکم و هزاره سوم میلادی مانند سپیده دم آغاز تمدن و تفکر، انسان‌های بسیاری در عرصه‌هایی مانند سیاست، برنامه ریزی، مدیریت و آموزش تمایل دارند بدانند چه تحولات مهمی در سده و حتی هزاره جدید اتفاق خواهد افتاد. این اشتیاق آدمی را در معنای عام “Futurism” و در معنای علمی آینده نگری “Prospective” می‌نامند. در دائره‌المعارف علوم اجتماعی در توضیح این مفهوم آمده است: از مفهوم “Prospective” به معنای مقابل خود را نگریستن اخذ شده است و به معنای نگاه به آینده‌ای نزدیک به منظور پیش بینی حوادث آن است. آینده نگری نه تنها در قلمرو دانش بلکه در حیطه هنر نیز مطرح می شود. به زعم “پی یر ماسه” آینده‌نگری به معنای جستجوی طریقه‌ای نو در دانش است که در آن آینده را به عنوان نتیجه‌ای از اعمال کم و بیش آزاد و واکنش‌های کم و بیش قابل پیش بینی در نظر می‌گیرند.
پیش بینی آینده و آینده‌نگری همواره دغدغه بشر و منشأ بیم و امید برای او بوده است در گذشته وظیفه خبرآوری بر عهده جادوگران، پیشگویان، ستاره شناسان و فیلسوفان بود. بخش عمده‌ای از تعالیم پیامبران را نیز، تبشیر و تنذیر نسبت به آینده تشکیل می‌داد. با گسترش تدریجی سپهر دانش، آینده‌نگری هم بخشی از دل مشغولی‌های اندیشمندان گردید و روش‌هایی برای آن ساخته و پرداخته شد. این روش‌ها را می‌توان با بهره گرفتن از نظرات کافمن در خصوص موارد کاربرد از شش نوع نیازسنجی به شرح زیر نام برده است(فتحی واجارگاه،۱۰۰:۱۳۷۶) :
نیاز سنجی آلفا
این نوع نیازسنجی با برسی ، تهیه و تنظیم و اجرای انواع سیاستها و خط مشی ها ارتباط دارد.در نیاز سنجی آلفا اقدامات و فعالیتها با آنچه که باید باشد،مرتبط است و بررسی معایب و مسائل وضع موجود در درجه اول اهمیت قرار ندارد.هدف اصلی ممکن است تغییر اهداف و مقاصد فعلی باشد و این امر ممکن است به طرح اهداف و مقاصد جدید و تدوین برنامه های نو منجر شود.کافمن نیازسنجی آلفا را از آنجا که یک مسیر معین را برای شناسایی تغییرات و انجام آنها بطور عمیق و یا تعیین نقطه شروع کاری ممکن می سازد،اساسی ترین نوع نیازسنجی می داند و عقیده دارد از این رو به شدت مبتنی بر برنامه ریزی و عملکرد مشارکتی است.
نیازسنجی بتا
در این نوع نیازسنجی،اهداف و مقاصد درست فرض می شود.مقصد نیازسنجی،شناسایی فاصله یا شکاف بین عملکرد فعلی(وضع موجود)با عملکرد(وضع) مطلوب است.
نیازسنجی گاما
این نوع نیازسنجی عمدتاً ناظر بر اولویت بندی اهداف و مقاصد است و کیفیت و کمیت آنها مدنظر قرار می گیرد.
نیازسنجی دلتا
نیاز سنجی دلتا در پی بررسی شقوق مختلف عمل با هدف مشخص کردن شیوه انجام بهینه یک کار یا وظیفه است.
نیازهای اپسیلون
در این نوع نیازسنجی ،شکاف بین نتایج حاصل و اهداف تعیین و به نوعی تحلیل می شود.نتیجه نیازسنجی اپسیلون در گام های بعدی برنامه ریزی مورد استفاده و مبنای تغییر یا اصلاح برنامه قرار می گیرد.
نیازسنجی زتا
در این نوع نیازسنجی همواره به گرد آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات درباره طراحی،اجرا و ارزشیابی برنامه پرداخته می شود و برآن اساس (تحلیل شکاف) در خصوص حفظ یا تغییر اجزای مختلف برنامه تصمیم گیری می شود.
۲-۴-۲- روش ها و ابزارهای سنجش نیازها
به طور کلی روش های سنجش نیازها را در یک طبقه بندی کلی به دو نوع طبقه بندی می کنند:
الف- روش های انفرادی: در این روش ها گرد آوری داده ها از افراد یک جامعه به طور انفرادی و بدون آنکه افراد یک جامعه در زمان جمع آوری داده ها با یکدیگر در تعامل باشند صورت می گیرد.
در این روش ها ابزارهای مختلفی استفاده می شود که در ذیل به اهم آنها اشاره می شود.
مصاحبه چهره به چهره،مصاحبه با مطلعین کلیدی،پرسشنامه،مشاهدات شخصی غیر رسمی،بازدید و مشاهده منظم،پژوهش پیمایشی و زمینه یاب(اسماعیلی،۱۷:۱۳۷۲)
ب- روش های گروهی: این روش ها به مشارکت کنندگان و مخاطبان اجازه می دهد تا در فرایند نیازسنجی با یکدیگر در ارتباط بوده و با بحث و تبادل نظر به شناسایی نیازها،طبقه بندی انها، اولویت نیازها بپردازند.داده ها و اطلاعات مورد نیاز در این روش می تواند به صورت کتبی یا شفاهی جمع آوری شود.موقعیت این روشها بستگی به صلاحیت و شایستگی و توانایی رهبری گروه مطاله نیازسنج و همچنین علاقه و دانش مشارکت کنندگان و ارزیابی آنان(مثبت یا منفی) از نتایج مطالعه در زندگی آنان خواهد داشت (فهمی،۱۸:۱۳۸۰)
در ذیل به اهم روش های نیازسنجی که به صورت گروهی انجام می شود اشاره می شود (فتحی واجارگاه،۱۲۴:۱۶۰):
۲-۴-۳-فنون نیازسنجی
فن دلفی
یکی از ساده ترین فنونی که در بسیاری از موارد در مطالعات نیازسنجی مورد استفاده قرار می گیرد،فن دلفی است . این فن برای اولین بار توسط ((دارکلیو هلمرد)) در سال ۱۹۵۰ برای موسسه ((راند)) تحویل گردید (جنتری،۱۸:۱۹۹۴) . انگیزه اصلی بوجود آوردن این فن پیش بینی اثرات احتمالی حمله اتمی به ایالات متحده آمریکا و ایجاد آمادگی برای مقابله با آن بوده است اما صرف نظر از کاربردهای نظامی آن،در زمینه های گوناگونی از آن استفاده شده است.دراین روش افراد با طلاعات و دانش استثنایی در یک زمینه خاص بطور مستمر مورد سوال قرار گرفته و ازآنها از طریق پرسشنامه اطلاعات بدست می آید تا زمانیکه اجماع در خصوص موضوع مورد بررسی حاصل می شودتداوم میابد.
فن فیش باول
فن فیش باول فنی است که در آن گروه نیازسنجی ،تعدادی از افراد را که قرار است از آنها درمورد نیازهای گروه خاص سوال گردد و نظرخواهی شود،مورد توجه قرار داده و آنها را در یک مکان گرد هم آورده و ملاقات می کنند.در این فن،گروه نیازسنجی،کل گروه (گروه اصلی) مخاطبان را به گروه های فرعی ۶تا۸ نفره تقسیم می کنند تا نظرات و عقاید آنها را در خصوص نیازهای گروه بخصوصی جویا شوند.سپس از آنها (گروه های فرعی) درخواست می گردد که عقاید و نظرات خود را با توافق هم (تمام افراد یک گروه فرعی) مشخص نمایند و پس از انجام کار از میان خود ، یک نفر نماینده انتخاب کنند تا نظرات آنها به گروه های اصلی انتقال دهد(کافمن،۸۸:۱۹۹۱)
فن رویداد مهم
این فن برای اولین با توسط فلانگان در دهه ۱۹۴۰ ابداع شد. فن رویدام مهم،فنی است که براساس آن می توان اطلاعات عینی و مشخص در باره رفتارهای واقعی موجود در محیط سازمان بدست آورد.به عبارتی دیگر این فن مشخص می کند که یک فعالیت یا مجموعه ای ازفعالیتها بطور موثر انجام می شود یا خیر ؟
فن تحلیل تاثیر متقاطع
این تحلیل در حقیقت توسعه یافته فن دلفی است و فلسله طراحی آن برطرف کردن معایب فن دلفی میباشد (هوستون،۱۸۴=۵:۱۹۷۸) . فن دلفی بطور اساسی فرض می کند که حوادث (نیازها) از یکدیگر مجزا هستند اما تحلیل تاثیر متقاطق برآنست تا تاثیر تحقق هرنیاز یا رویداد را در سایر رویدادها مورد بررسی قرار دهد.به عبارت روشنتر این فن و این تئوری مبتنی است که یک حادثه می تواند احتمال تحقق حادثه دیگری را افزایش دهد،یا مانع تحقق آن شو این فن در پیش بینی های دولتی و صنعتی بکار برده شد.
فن شبیه سازی بازی
فرآیندهای شبیه سازی و بازی فنونی هستند که کمتر بطور مستقیم در نیاز سنجی بکار گرفته شده اند ، اما قابلیت کاربرد در این زمینه را دارند.اگرچه شبیه سازی می تواند برای افراد درگیر یک موقعیت امکان بیان نظارت و افکارشان را فراهم سازد.امام داده های آن ممکن است بیش از حد ذهنی و نرم باشد(فتجی واجارگاه،۹۸:۱۳۷۶).
فن سناریو نوشتن
یکی دیگر از فنونی که بطور تلویحی در مطالعات نیازسنجی مورد استفاده قرار می گیرد ، نوشتن سناریو است.این فن برآن است تا روندهای مختلف را درآینده به شکلی نظام دارد بررسی و ترکیب نماید.به همین خاطر از آن تحت عنوان تاریخ آینده نیز نام می برند.بنابراین سناریو به دنبال توصیف سلسله رویدادهایی است که در آینده اتفاق می افتد و نیز نتایج مطلوب و نامطلوب آن رویدادها را تشریح می کند (جنتری،۱۹۷:۱۹۹۴).
فن قیاس تاریخی