بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:
معناشناسی واژه”نور”درتفاسیرکهن فارسی( تاپایان سده هشتم هجری ونیزدوقرن بعد)
استادراهنما:
جناب آقای دکترعلی عابدی
استادمشاور:
سرکارخانم دکترزهره اله دادی دستجردی
نگارنده:
زینب اله دادی دستجردی
فهرست مطالب:
چکیده:
کلیدواژه: نور-تفسیر-معناشناسی-متن کهن
فصل اول:کلیات
مقدمه:
۱-۱-بیان مسئله:
بخش قابل ملاحظه ای ازتفسیر های قرآن متعلق به قرن های ۴ تا ۱۰ هجری قمری است .دراین قرون تفسیر های متعددی به زبان های فارسی و عربی نوشته شده است ایرانیان فارسی زبان بعد از ورود اسلام به ایران با ایمان آوردن و رشد و پرورش در مکتب اسلام پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) با اینکه عربی زبان مادریشان نبود اما با فراگرفتن آن و بحث و تفحص درقرآن وآموزه های اسلامی بزودی توانستند،در میان خود مفسران و قرآن پژوهانی را تربیت کنند.برای آنها بهترین راه آشنا کردن عامه مردم با قرآن شرح و بسط وتفسیر کردن آن به زبان فارسی بود.مثلا برای اولین بار جمعی از علمای ماوراء النهر،دست به ترجمه وتفسیر جامع البیان فی تفسیر القرآن طبری زدند.آن ها با استناد به آیه و” وما ارسلنا من رسول الابلسان قومه”(ابراهیم-۴)،بر این باور بودندکه درست است قرآن به زبان عربی است اما پیامبری که خاتم رسولان است و دین او تمام کننده ادیان است ،باید برای هر قومی بتواند سخن بگوید ،و این کار ممکن نبود مگر از راه ترجمه قرآن و آموزه های هر دین به زبان هر قوم که این کار را مومنان و معتقدان هر قوم باید انجام می دادند،این ترجمه که به ترجمه تفسیر طبری معروف شد اولین اقدام آنان برای انتقال مفاهیم قرآن به مردم و به زبان فارسی شد.از آن پس نگارش تفاسیرو کتب علوم قرآن به زبان فارسی جواز گرفت و رایج شد.
نور یکی از واژگان پر بسامد قرآن است که ضرورت معنی شناسی آن بارویکرد قرآنی همراه با مصادیق تاویل های خاص برای جامعه علمی قرآنی قابل تامل است ازسویی بررسی نوع اندیشه مفسران دقیق النظر کهن اقتضا می کند موضوع مهمی باشد و نتیجه آن را بتوان در معرض مطالبات و تحقیقات قرآن پژوهی قرار داد،نویسنده این موضوع رابارویکردتازه ای که می تواند تحلیل روابط منطقی این واژه در قرآن ازدیدگاه متفاوت صاحب نظران درمتون کهن بیان کندهمراه باپاره ای ازنظرات مفسران جدیدبه صورت مقایسه ای کارکرده ایم.
-۱-۲ اهداف پژوهش :
الف: آشنا ساختن مخاطب با تئوریها و نظریات علوم جدید مانند:معنی شناسی و ارائه متدهائی که استفاده از این علوم را برای پژوهشگران قرآنی میسر می سازد.
ب:آشنا کردن قرآن پژوهان با تفاسیرکهن فارسی به ویژه درحوزه های متفاوت ادبی ارائه روش هایی که پزوهشگران را قادر می سازد تا از تفاسیر کهن استفاده کنند و بهره های زیادی ببرند،چراکه واژه نور شاید در همه تفاسیر بویژه در تفاسیر معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته باشد ولی در تفسیر کهن چنین اقدامی تا کنون انجام نشده است و با تحقیق حاضر می توان به تبیین و تحلیل در این زمینه یعنی معنا شناسی واژه “نور” رسید.. ج:یادآوری ترکیبات واژگانی وگاه اسجاع متنوع آنها برای استفاده دانشجویان به منظور پلی به گذشته
۳-۱-روش پژوهش:
کتابخانه ای و روش فیش برداری در ابتدا آیات در بردارنده نور از قرآن استخراج شد و سپس در هر تفسیر هر مطلبی درباره آن آیه آورده بود فیش برداری شد ودر پایان با تطبیق هرآیه در همه تفاسیر نظر مفسرین کهن درباره هرآیه استخراج شد.
۴-۱- رونداجمالی وتفضیلی پژوهش:
۱-۴-۱-رونداجمالی پژوهش دربخش های زیرمعرفی می گردد:
۱-معناشناسی وعلوم مرتبط باآن
۲٫گزینش ومعرفی اجمالی ازنه متن تفسیری کهن فارسی
۳٫گردآوری اطلاعات ازرهگذراستخراج شواهدمثال ازاین متون برمبنای کاربردواژه نوردرمتون برگزیده
۴٫بررسی وتجزیه وتحلیل کل آیات موردنظرازتفاسیرمربوطه وکتب دیگر
۵٫جمع بندی مطالب ونتیجه گیری ازمباحث
۲-۴-۱روندتفصیلی پژوهش:
۵-۱پرسش هاوفرضیه های پژوهش:
۱-۵-۱پرسش های پژوهش:
-واژه نور و در مقابل آن ظلمت در متون تفسیری کهن تا چه حد است؟
-معنی شناسی این واژه از نظر مفسرین قدیم چه حیطه ای را فرا میگیرد؟
-کدام یک از مفاهیم تفسیری این واژه بیشتر استفاده شده است ودر نتیجه این مورد فتح بابی است بر ای فراوانی این واژه،واژه نور در تفاسیر کهن تبیین و برای دانشجویان و اهل دانش قابل استفاده باشد
-معرفی اجمالی متون تفسیری کهن فارسی و بررسی آیات مرتبط با واژه نور ؟
-واژه نور در آیات قرآن – واژه نور از نظر لغوی و اصطلاحی
-بحثی درمفهوم کهن ودرآمدی برواژه فارسی یاتفاسیرفارسیانه کهن
-معرفی هر تفسیر و مفسر به ترتیب زمانی ؟
-جمع بندی کل آیات مورد نظر از تفاسیر مربوطه:
۲-۵-۱ فرضیات پژوهش:
مبنای تحقیق بر این نهاده شده است که چقدر چگونه می توان از تفاسیر کهن فارسی برای پی بردن به تفسیر یک آیه استفاده کرد. و فرضیه این کار با مد نظر قرار دادن تفکر و مشرب مفسران کهن در پی آن است که به ارائه روشی برای استفاده از تفاسیر کهن در پژو هشهای نوین قرآنی یپردازد.
۶-۱-پیشینه پژوهش:
با مراجعه به آثار کتابخانه ای و مجازی از جمله سایت هایی مانند نور مگز و سایت حوزه وپورتال علوم انسانی و… در این موضوع مواردی بدست آمده ضمن آنکه هیچکدام در خصوص محور یاد شده موضوع نگارنده کار مستقلی انجام نداده بودند.
۷-۱-مشکلات و محدودیت های پژوهش:
۸-۱-معرفی متون تفسیری مورداستناد(به ترتیب زمانی)
نگاهی به تفسیرهای کهن فارسی:
باوجودآن که تفاسیرکهن فارسی به دلیل زمینه متفاوت خودیعنی قلمرومذهب-که غالبابه عامه مردم بادرجات متفاوتی ازعلم واطلاع متعل می باشد-ازقاعده عمومی تحول نثرتبعیت نمی کندوازسادگی وبی پیرایگی خاصی برخوردار است،معذلک آن انسجام واستواری کلی که درنثرهای قرون چهارم وپنجم دیده می شوددرمتون تفسیری این عهدنیزبه چشم می خورد،وهمان انحطاط وسستی که برنثرفارسی تقریباازقرن دهم به بعدحاکم می شوددرتفسیرهای این عصرهم مشاهده می گردد.
به همین علت مروربرمتون تفسیری کهن رابه تفسیرهای فارسی ازقدیمی ترین ایام تاآثارقرن یازدهم منحصرمی کنیم زیراکه آثارپس ازآن ،که کمترهم به زیورچاپ آراسته شده،ازلحاظ زبان وارزش های ادبی ازاهمیت چندانی برخوردارنیست.
ازمیان این متن های نفیس که کم وزیادبالغ برهجده اثرکامل وناقص تاکنون به چاپ رسیده،برخی مثل ترجمه تفسیرطبری(قرن چهارم)وتفسیرابوبکرعتیق نیشابوری(قرن پنجم)جنبه روائی داردومشحون است به قصص وروایات واخبار،بعضی مشرب کلامی وعقلی برآن هاغالب می باشدمثل تفسیرابوالفتوح(قرن ششم)ودیگرتفاسیرشیعی همچون تفسیرگازرومنهج الصادقین که غالب مطالب خودراازابوالفتوح گرفته اند.درکشف الاسرارمیبدی وحدائق الحقائق معین الدین فراهی هروی،ضمن فوایددیگرجنبه عرفانی غلبه داردبرخی دیگرازاین تفاسیرکه غالبادراین اواخرشناخته شده وکامل هم نیست ازقبیل تفسیرپاک،بخشی ازتفسیری کهن،چندبرگ تفسیرقرآن عظیم،تفسیری برعشری ازقرآن مجیدمعروف به کمبریج که مؤلف وروزگارتألیف همگی آن هاناشناخته است،بااختصارهرچه تمام تربه تفسیرآیات قرآن پرداخته اند.وبالاخره تفسیرنسفی متعلق به قرن ششم که به نثری شعرگونه فراهم آمده وتفسیرشنقشی اثری کهن ازمترجمی ناشناخته،که مختصات لهجه مفردرآن چشمگیرمی باشد،هردوبیش ازآن که تفسیرقرآن مجیدباشدازغایت اختصاربه ترجمه ای تفسیرگونه بیشترمشابهت می یابدوسرانجام تفسیرسوره یوسف ازابوبکراحمدبن محمدزیدالطوسی قبل ازآن که تفسیرقرآن باشدداتان حضرت یوسف است وعنایت به روایات متعددیوسف وزلیخاهای منظوم ومنثور.
تفاسیرقرن چهارم وپنجم ساده وعاری ازمباحث کلامی وفلسفی می باشد.بدین معنی که به تبعیت ازسادگی اندیشه وبرخوردبسیطی که ایرانیان مسلمان بااسلام آن روزگارداشتندونیزبه لحاظ سادگی مسائل اجتماعی وفرهنگی،این آثاراغلب مشتمل است براقوال ساده مفسرین واحیاناقصص وروایات کوتاه وبلندی که درقرآن درکمال ایجازبدان اشاره شده است.این قصص درعین ایجازچندان به روایات جنبی وعارضی که درآثاربعدی دیده می شودنیامیخته است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
درتفاسیرفارسی کهن شعربه ندرت دیده می شود.حتی اشعارعربی که درمتن تفسیرطبری دیده می شوددرترجمه آن به پارسی نیامده است.
اماتدریجادرقرن های بعداشعاری درمتن تفاسیروآن هم بیشتربرای استشهادلغوی راه یافته. درتفسیرهای میبدی وحائق اشعارصوفیانه وذوق انگیزکم نیست،این شیوه درتفسیرمواهب اثرملاحسین واعظ کاشفی(م۹۱۰)که مشرب عارفانه پیداکرده،دنبال شده است. -۸-۱-طبری:
«این کتاب ترجمه ایی است به فارسی شیرین وخوش وکهن ازجامع البیان معروف به تفسیر کبیراز«محمدبن جریرطبری»(۲۲۴-۳۱۰)فقیه ومفسرومورخ ودانشمند درنیمه دوم سده سوم سرآغازسده چهارم هجری دربغداددرگذشت.
طبری درفقه صاحب طریقه یی خاص است که به نام اوبه مذهب طبریه شهرت یافته.وی درنحوولغت وحکمت وکلام ومنطق وپزشکی وریاضی وبسیاری ازعلوم وفنون روزگارخوداستادبود.
تاریخ طبری را«ابوعلی محمدبن ابوالفضل بلعمی»وزیر«امیرمنصوربن نوح سامانی»سال ۳۵۲به فارسی روان ودلکش وساده ترجمه کردوتفسیرطبری درزیرنظراوبوسیله چندتن ازدانشمندان درهمین زمان،یعنی به سال ۳۵۲ یاسالی کمتروبیشتر،به فارسی روان واستادانه ودقیق وکم نظیرترجمه شده است.که امیرسامانی برای دست زدن به این کارنخست ازفقیه،«ابوبکربن احمدبن حامد»خلیل بن احمدسیستانی ابوجعفربن محمدبن علی بلخی وفقیه الحسن بن علی مندوس ونیزعده یی دیگرازفقهاازشهرهای دیگرفتوی خواست وچون فتوی بدادند،ازایشان خواست تاازمیان ایشان هرکس فاضل ودانشمندتراست برگزینندتابه ترجمه این کتاب پردازند.وآنان که براین ترجمه گمارده شدند،اسنادهای درازاخباربیفگندندوبرمتون روایات اختصارکردندوتفسیرقرآن وقصه های یاران پیغامبر(ص)وقصه های امیران مومنان درهفت مجلد،وهرمجلدی یک سبع تألیف رافراهم ساختند.
پس چنان که معلوم آمدواشاره شددارای نثری بسیارروان وطبیعی وچه بسیارازکلمات طیبات قرآنی که به برابرهای زیباازفارسی کهن واصیل ترجمه شده وازآنجاکه قدیم ترین تفسیرکامل قرآن مجیدبه زبان فارسی است وازآنجاکه تاروزگارمادرزبان فارسی وتازی چنانکه دردیگرزبان هابسیاری ازمانی لغات دائمادرحال تغییروتحول بوده است باآن که متن کتاب ازبعضی اشتباهات خالی نیست بایدگفت مخصوصادرترجمه جزءجزءآیات مبارکات قرآنی به صحت واصالت ودرستی ودقت تابه امروزبی نظیرمانده است.ولی بایددانست که رنگ ترجمه درآن بیشترازترجمه تاریخ طبری است ولغات قرآنی درآن بیشتروگاهی لغات فارسی غریب که ترجمه کلمات قرآنی بدان نیازمندبوده است نیزآورده شده.»۱هزارسال تفسیرفارسی ،۱۳۶۹،۱۱-۱۲
–ترجمه وتفسیرتاج التراجم فی التفسیرالقرآن للاعاجم:
ازابوالمظفرشاهفوربن ظاهربن محمداسفراینی متوفی به سال ۴۷۱ ه.ق ازعالمان وفقیهان سده پنجم این أثر،ترجمه وتفسیرتمام قرآن کریم راشامل می شود……درعین حال ترجمه وتفسیرکامل این أثرگرانقدربه کوشش استادمایل هروی وعلی اکبرالهی خراسانی درحال انتشاراست که تابه حال سه مجلدازآن،یعنی ازآغازتاآیه ۱۲ ازسوره انبیاءمنتشرشده است.» ۲.نگاهی به ترجمه وتفسیرهای کهن،محمدمهیار،نورمگز
اهمیت این تفسیردرمیان تفاسیرکهن بیشتربه چگونگی بخش ترجمه آن مربوط می شود،ازاین حیث که تاج التراجم به ترجمه تحت اللفظی بسنده نکرده،بلکه اشاراتی به تفسیرومرادازآیه هم درضمن ترجمه دارد.شاهفوردراینن أثرکوشیده است که بانمودن سبب نزول آیات هرسوره،پیوندورابطه معنایی جمیع ویااغلب آیه های هرسوره راآشکارسازد.سده های پنجم وششم هجری به طورعام صحنه ی برخوردهای تندمیان اشعریان ومعتزلیان بوده،اسفراینی نیزکه خودازمتکلمان روزگارش بوده متأثرازطریقه اشعری است وازجدال کلامی مذکوردورنمانده،به نقدوبررسی وگاه طردآرای معتزله ودیگرفرق اهتمام کرده است.اسفراینی علاوه برمسائل کلامی نظرگاه های فقهی دیگرفرق رادرقیاس بافقه شافعی-که اختیارخوداوست-نیزعنوان می کند.تاج التراجم ماننددیگرمتون کهن فارسی نه تنها بخاطردربرداشتن واژه های سره وتعبیرات دلنشین مهم می باشد،بلکه به سبب ویژگی های آوایی ودستوری آن،که گونه ای ازگویش های خراسان قدیم رانشان می دهدنیزدرخورتوجه ودقت است.این تفسیرنیزچون دیگرتفاسیرروایی ازتأثیراخبارضعیف واسرائیلیات برکنارنیست.»۳گزیده متون تفسیری فارسی،۱۳۸۸،۱۵
تفسیرقرآن پاک یاتفسیرپاک:
«نامی است که به بخشی ازتفسیری کهن داده اندکه ظاهرادراواخرقرن چهارم یااوایل قرن پنجم به سادگی وشیوایی نگارش یافته است.آنچه ازاین تفسیربازمانده است تفسیرآیات ۶۵تا۱۵۱ ازسوره بقره رادربرمی گیرد،تاریخ تحریرومترجم آن نامعلوم است،اماشیوه املایی ویژگی های زبانی آن به سده پنجم هجری قمری درشرق ایران نزدیک است. که دستنویس آن نخستین باربایادداشتهایی ازمرحوم مینوی به صورت عکس وسپس درسال ۱۳۴۸ به تصحیح دکترعلی رواقی ازسوی بنیادفرهنگ ایران چاپ ومنتشرشده است»۲متون تفسیری فارسی،۱۳۸۴،۵۹ « نام مؤلف آن پیدانیست ولی چندباراشاره به استادخودبه لقب “خواجه امام “که _مخصوص فقهای طرازاول روزگاران قدیم است_می کند؛لکن نام اورانمی برد»محل تألیف کتاب شایددرمشرق ایران ازخراسان تاغزنین باشد.این کتاب به هیچ یک ازتفسیرهای معروف مانندگی ندارد..۳هزارسال تفسیرفارسی،۱۳۶۹ ،۵۷
«واین درحالی است که درکتاب متون تفسیری فارسی ایچنین آمده است که ازخصوصیات خط وسبک تحریرواملای کلمات می توان حدس زدکه متعلق به حدود۴۵۰ هجری است وروش تفسیروشیوه نگارش آن به تفیرکمبریج نزدیک است وبادیگرتفاسیرکهن،چون ترجمه تفسیرطبری وتفسیرکمبریج وبخشی ازتفسیری کهن وتفسیربرعشری ازقرآن مجیدمقایسه گردیده است.درقرآن پاک،مفسرآیه یابخشی ازآن رانقل می کندوبه ترجمه تفسیرگونه ای ازآن ـابتدابه عربی وسپس به فارسی می پردازد،درضمن به مناسبت قصه یاروایت یااشارتی فقهی راذکرمی کند.درنقل قصه هابه اختصارگراییده،چون دیگرتفاسیرعامه پروایی ازآوردن روایات اسرائیلی ندارد.دراشارات فقهی هم اغلب ازآرای ابوحنیفه وبعضاابویوسف وحسن بصری سودمی برد.ازمزایای گفتنی این تفسیرآن است که بعضی لغات واصطلاحات را به پارسی شیوامعرفی کرده است.ویژگی های زبانی وگویشی ودستوری ولغوی تفسیربرای مطالعه درباره ی تحولات زبان درخوراهمیت بوده،نثرساده وسبک روان آن یادآورسبک قرن ۵ است.» ۱متون تفسیری فارسی،۱۳۸۴ ،۵۷
-سوره مائده ازقرآن کوفی کهن:
«چندنسخه ازقرآن های خطی مذکوردرچندسال قبل به کوشش مرحوم استاددکتراحمدعلی رجائی ازطرف آستان قدس به طبع رسید،که یکی ازآن نسخ:” سوره مائده ازقرآن کوفی کهن باترجمه استوارپارسی نام گرفته است.به طوری که درمقدمه کتاب مذکوراست،این نسخه در۲۸۶ صفحه به خط کوفی باترجمه زیرنویس فارسی است وآن مقدارازاین ترجمه کهن که به جای مانده است،ازآیه ۱۲۸ سوره نساء تاآیه ۸۴ سوره اعراف که سوره مائده( درآن به طورکامل به جای مانده است) شیوه کتابت وخط کوفی آن وهمچنین استعمال نقطه های قرمزرنگ بجای اعراب حروف وویژیگیهای لغوی که درمقدمه کتاب بدان هااشاره رفته است نماینده قدمت این ترجمه تفسیری است که ازکهن ترین ترجمه های پارسی به دست آمده ازکلام الله مجیداست. دراین نسخه،ترجمه کلمات قرآنی درزیرهرکلمه به پارسی آمده است وهرجاکه محتاج توضیح بوده توضیح راغالبادرزیرترجمه قرارداده است تاترجمه تحت اللفظی لغت به لغت محفوظ بماند.» ۲هزارسال تفسیرفارسی ،۱۳۶۹ ،۸۹
-ترجمه قرآن موزه پارس:
«یکی دیگرازمتون ترجمه وتفسیری کهن قرآن مجیدترجمه یی است که درموزه پارس شیرازموجوداست وبه کوشش آقای دکترعلی رواقی درسال ۱۳۵۵ ه.ش ازطرف بنیادفرهنگ ایران که برطبع ونشرمتون کهن وبخصوص تفاسیرقرآنی همت ورزیده است انتشاریافته. نسخه مذکوربه طوری که درمقدمه مصحح آمده است،نسخه خطی مترجم درسیصدوهفتادوپنج ورق است،ازسوره مریم تاآخرقرآن ، یعنی نیمه دوم قرآن کریم ومترجم این متن ارزشمندشناخته نشده است.تاریخ نوشتن آن نیزروشن نیست،اماباتوجه به شیوه نگارش آن مربط به اوائل قرن پنجم هجری تواندبودمصحح کتاب لغات وترکیبات متن رادرانتهای کتاب باذکرشماره صفحات مندرج داشته است وکتاب مجموعا۵۳۶ صفحه بچاپ رسیده.»۱ هزارسال تفسیرفارسی، ۱۳۶۹،۲۰۳
-ترجمه قرآن قدس:
«ازمترجم وزمان ترجمه اطلاعی دردست نیست،این ترجمه سوره فاتحه ودویست وسیزده آیه ازآغازرانداردوحدودهژده سوره ازانجام آن افتاده است،دکترعلی رواقی این اثررادردومجلدباقطع سلطانی بزرگ درسال ۱۳۶۴ درانتشارات شهیدرواقی به چاپ رسانده است.مصحح محترم آن حدس زده اندکه تاریخ ترجمه بین سال های ۲۵۰ تا۳۵۰ ه.ق است،گروهی معتقدندکه احتمال داردداین ترجمه به یکی ازلهجه های جنوب خراسان انجام گرفته باشد.»۲نگاهی به ترجمه وتفسیرهای کهن،محمدمهیار،نورمگز،
-ترجمه قرآن مجیدنسخه کمبریج:
«درکتابخانه دانشگاه کمبریج انگلستان،نسخه تفسیری ناقص منحصربه فردوبسیار گران بهایی «مکتوب ۶۲۸ه.ق این ترجمه وتفسیرسوره مریم تاپایان قرآن رادربرمی گیرد.»(نگاهی به ترجمه وتفسیرهای کهن)دراین هفتادساله اخیر،نزدفضلابه تفسیرکمبریج شهرت دارد.بنابرقرائن موجودمجلدات اول ودوم ازمیان رفته وتنهامجلدات سوم وچهارم آن بازمانده است وبه سال ۱۳۴۹ ه.ش به تصحیح آقای دکترجلال متینی بوسیله “بنیادفرهنگ ایران “انتشاریافته. این تفسیرکه دستنویس موجودآن درهفتم ربع الاول سال ۶۲۸ ه.ق کتابت شده ازآثارکهن وگرانقدرزبان وادبیات فارسی درفرهنگ اسلامی است وبه گمان نزدیک به یقین حدودتألیف آن،حداکثرازنیمه اول سده پنجم هجری درنمی گذرد.زیرانشانه های کهنگی درآن فراوان است ومؤلف آن ازبزرگانی که بعدازسال چهارصدزندگانی می کرده اندنامی نبرده.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.