راهنمایی و مشاوره تحصیلی نوعی رابطه یاورانه فردی و گروهی است که به دانش آموزان در شناخت تواناییها و استعدادهایشان ،شیوه یادگیری، برنامه ریزی، انتخاب رشته تحصیلی، و حل مشکلات آموزشی و انضباطی کمک می‌کند تا بدین ترتیب آنان بتوانند توانایی های خود را شکوفا سازند، از امکانات موجود استفاده بهینه بنمایند، مشکلات تحصیلی خود را حل کنندو با محیط آموزشی سازگار شوند.راهنمایی و مشاوره تحصیلی غالبا در موقعیتهای آموزشی صورت می‌گیردو هدف آن افزایش رشد شخصی، ذهنی و اجتماعی دانش آموز است.شرتزر (۱۳۶۶) هدف اصلی مشاوره در موقعیتهای آموزشی را کمک به دانش آموزان در زمینه‌های کشف شخصیت، تواناییها و محدودیت‌های خویشتن؛ فراگیری و نحوه ارتباط و سازگاری با دیگران؛ توفیق در کار مدرسه؛ ادامه دادن به تحصیل؛ برنامه ریزی برای تعلیمات آموزشی و حرفه ای برای آینده و غلبه بر احساس تنهایی، خشم، ترس و عدم اطمینان می‌داند (احمدی، ۱۳۸۳).
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
راهنمایی و مشاوره در موقعیتهای آموزشی با مشاوره در مراکز غیر آموزشی متفاوت است.به طور کلی راهنمایی ومشاوره در موقعیتهای آموزشی را می‌توان به این صورت خلاصه کرد (کاپوزی و گروس،۱۹۹۱):
۱٫مشاورمعمولا پیام روشنی دارد و آن این که به دانش آموزان برای یادگیری بهتر کمک می‌کند.
۲٫ دانش آموزان در دسترس هستند و مشاور هر روز می‌تواند آنان را ملاقات کند.
۳٫ مشاور معمولا با افراد سالم سروکار دارد، زیرا اغلب دانش آموزان سالمند.
۴٫ مشاور با رشد دانش آموزان مرتبط است و کمتر با بحرانها سروکار دارند.
۵٫ مشاور مورد حمایت سیستم آموزشی است.
۶٫ مشاوریک مشاور عمومی‌است و با تحصیل، خانواده، مسائل اخلاقی، انضباطی و اجتماعی دانش آموزان سروکار دارد.
مشاوران در نظام جدید آموزش متوسطه در دبیرستانها خدمت می‌کنند و یکی از وظایف عمده آنان راهنمایی و مشاوره تحصیلی است. مشاوران برای اجرای این وظیفه تلاش می‌کنند که به دانش آموزان در این زمینه‌ها کمک کنند(احمدی، ۱۳۸۳).
۱٫دانش آموزان، اولیای آنان و کارکنان مدرسه را با اهداف و برنامه‌های راهنمایی و مشاوره ونقش مشاور آشنا کنند.
۲٫ با مشاوره فردی و گروهی دانش آموزان را با ویژگیها و توان فردی خویش آگاه کنند.
۳٫ با معلمان و مربیان برای شکوفایی استعداد تحصیلی دانش آموزان همکاری کنند.
۴٫ دانش آموزان و اولیای آنان را با آیین نامه ها، مقررات و دستورالعملهای تحصیلی آشنا کنند.
۵٫ دانش آموزان، اولیاء وکارکنان مدرسه را با نظام جدید آموزش متوسطه، رشته تحصیلی و ضوابط ورود به آنها، ارتباط رشته تحصیلی با رشته‌های دانشگاهی و بازار کار آشنا کنند.
۶٫ اطلاعاتی در مورد امکانات تحصیلی منطقه را جمع آوری کنندو به دانش آموزان ارائه دهند.
۷٫ پرونده تحصیلی دانش آموزان را بررسی کنند و انهایی را که به کمک نیاز دارند شناسایی کنند.
۸٫ دانش آموزانی را که مشکلات تحصیلی و رفتاری دارند شناسایی و در حل مشکل آنان تلاش کنند.
تحصیل و فراگیری دانش برای رشد همه جانبه فرد ضروری است.تحصیل مقدمه ای برای احراز شغل و پیشرفت اجتماعی است و به تعالی ذهنی و معنوی فرد کمک می‌کند.شکست در تحصیل به شکوفا نشدن شخصیت فرد و نرسیدن به کمال ذهنی،اجتماعی و معنوی فرد منجر می‌شود. راهنمایی و مشاوره تحصیلی به فرد کمک می‌کند.تا متناسب با توانایی های خود از امکانات موجود استفاده کند، به حل مشکل تحصیلی خود بپردازد و با انتخاب رشته مناسب تحصیلی برای شغل آینده خود برنامه ریزی نماید و از شکست تحصیلی و نرسیدن به رشد اجتماعی،حرفه ای و معنوی پیشگیری کند(احمدی، ۱۳۸۳).
فرایند راهنمایی و مشاوره تحصیلی شامل این مراحل است:
مرحله اول)شناخت دانش آموزان. برای شناخت دانش آموزان مشاور قدمهای زیر را بر می‌دارد؛
۱٫ ایجاد رابطه یاورانه و فضای پذیرش و اعتماد. مشاور با بهره گرفتن از فنون ازتباط و ایجاد شرایط اعتماد زمینه را برای یک رابطه یاورانه خوب آماده می‌کند. برای ایجاد شرایط اعتماد؛ مشاور به صورت هماهنگ عمل می‌کند؛ خلوص نیت، پذیرش مثبت و تفاهم دارد و راز دار است(احمدی، ۱۳۸۳).
۲٫بررسی زمینه رشد دانش آموزان. توجه به میزان رشد دانش آموزان و مراحل آن برای راهنمایی و مشاوره تحصیلی لازم است. از هر سنی انتظار خاصی می‌رود و از یک دانش آموز دبستانی نمی‌توان انتظار داشت که مفاهیم تجردی را کاملا درک کند و قضاوت اخلاقی درستی داشته باشد. باید رشد بدنی، عاطفی، ذهنی، اجتماعی، و اخلاقی دانش آموزان ارزیابی شود و با توجه به شاخصها در هر مرحله از رشد، مشخص شود که دانش آموز تا چه اندازه ویژگیهای لازم و متناسب با مرحله رشد خود را دارا است(احمدی، ۱۳۸۳).
۳٫ شناسایی و ارزیابی تواناییها، استعدادها و علایق دانش آموزان. مشاور با مشاهده رفتار، انجام دادن مصاحبه مشاوره ای، انجام دادن آزمونهای روانشناختی، تواناییها، استعدادها و علایق دانش آموزان را می‌شناسد.شناخت این ویژگیها به او کمک می‌کند تا در برنامه درسی، انتخاب رشته تحصیلی و حل مشکلات تحصیلی از آنها بهره گیرد و با توجه به این خصوصیات به دانش آموزان در انتخاب دروس، رشته و حل مشکلات تحصیلی کمک کند(احمدی، ۱۳۸۳).
۴٫ بررسی میزان اطلاع دانش آموزان از مقررات آموزشی و رشته تحصیلی. آشنایی با مقررات آموزشی و رشته تحصیلی به دانش آموزان کمک می‌کند تا برنامه ریزی بهتری داشته باشند و رشته متناسب با استعداد وتوان خود انتخاب کنند. مشاور ضمن بررسی میزان اطلاع دانش آموزان از شیوه‌های مختلف اطلاع رسانی برای افزایش اطلاعات آموزشی و برنامه ریزی از آن استفاده می‌کند.مشاور برای اطلاع رسانی می‌تواند از روش های سخنرانی و سئوال و جواب، تشکیل گروه ها و کارگاه های اطلاع رسانی، بروشورهای اطلاعات آموزشی، نوارهای ویدئویی، دیسکتهای رایانه و سی دی‌های حاوی اطلاعات مورد نیاز استفاده کند .
۵٫ بررسی نقاط قوت و ضعف دانش آموزان. برخی از دانش آموزان ممکن است توان و استعداد خوبی داشته باشند ولی به دلائلی دچار ناتوانی یادگیری شوند. این دانش آموزان مطالب درسی را فرا نگرفته و در درس خاصی ضعیف هستند.مشاور با شناخت نقاط ضعف این دانش آموزان به آنان کمک می‌کندتا با تدوین برنامه به یادگیری درس خاصی بپردازند و دروسی را که فرا نگرفته اند جبران کنند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله دوم ) طرح برنامه درسی و هدایت تحصیلی دانش آموزان . مشاور در این مرحله قدمهای زیر را بر می‌دارد:
۱٫تدوین برنامه درسی برای دانش آموزان. مشاور با کمک دانش آموزان به تدوین برنامه درسی آنان می‌پردازد. تقدم و تاخر دروس و رعایت پیش نیاز و تدوین برنامه متناسب با یادگیریهای قبلی دانش آموزان از افت درسی، و ناتوانی یادگیری آنان پیشگیری می‌کند. دانش آموزان از دوره ابتدایی تا آخر دوره راهنمایی برنامه ای ثابت داشته و عادت به انتخاب و برنامه ریزی دروس نکرده اند. بنابراین در دبیرستان دچار مشکل می‌شوند.مشاور به دانش آموران دبیرستانی در تدوین برنامه ای مناسب و رضایتبخش کمک می‌کند تا از اتلاف وقت و توان آنان پیشگیری شود(احمدی، ۱۳۸۳).
۲٫ هدایت تحصیلی دانش آموزان.مشاور، دانش آموزان را به مناسب ترین شاخه یا رشته تحصیلی بر اساس استعداد و علاقه آنان و به تناسب امکانات و نیاز کشور هدایت می‌کند.
۳٫ کمک به انتخاب و تصمیم گیری دانش آموزان.
تصمیم گیری و انتخاب آموختنی است. مشاور فرایند تصمیم گیری و انتخاب را به دانش آموزان آموزش می‌دهد.در این فرایند دانش آموزان به موقعیت اجتماعی – خانوادگی و اقتصادی خود توجه و رشته‌های مختلف تحصیلی را بررسی می‌کنند و در انتخاب رشته به سه جنبه عملی بودن، تاثیرآن بر زندگی خود و مفید بودن آن توجه می‌کنندو رشته ای را که عملی تر، موثرتر و مفید تر است انتخاب می‌کنند(احمدی، ۱۳۸۳).
عکس مرتبط با اقتصاد
مرحله سوم )شناخت مشکلات رفتاری دانش آموزان و ارتباط آنها با تحصیل و کمک به حل آنها. برخی از دانش آموزان دچار اضطراب یا ترس مرضی اند یا رفتارهای ایذایی و پرخاشگرانه دارند یا خجالتی و مردم گریزند و یا بیش فعالند. دانش آموزانی که در اظهار نظر اشکال دارند یا اضطراب از امتحان دارند در کلاس سئوال نمی‌کنند یا نمی‌توانند در امتحان به سئوال‌ها پاسخ دهند در نتیجه درس را فرا نمی‌گیرند و نمره مطلوبی کسب نمی‌کنند و افت تحصیلی می‌یابند. مشاور در شناخت مشکلات عاطفی و رفتاری دانش آموزان و کمک به حل آنها از مشاوره فردی، گروهی و خانوادگی استفاده می‌کند.
مرحله چهارم)مشورت با اولیاء، مدیران و معلمان برای تسهیل یادگیری دانش آموزان . مشاور در هنگام مشورت با والدین الف)مرحله رشد فرزندان را برای آنان بازگو می‌کند، ب)رفتار فرزندان را برای آنان تشریح می‌کندو توضیح می‌دهد که چگونه رفتار یاد گرفته شده است، ج)نتایج ارزیابی خود را در مورد فرزندان با آنان در میان می‌گذارد، د)به آنان کمک می‌کند تا رشته تحصیلی مناسبی را از فرزند خود انتظار داشته باشند، ه)ارجاع آنان را به موسسات مربوط ساده می‌کند(احمدی،۱۳۸۳).
مشاور در مشورت با معلمان می‌تواند به آنان در این زمینه‌ها کمک کند، ۱) به آنان کمک کند تا خود را واقع بینانه بنگرند، ۲)جنبه‌های مثبت و منفی رفتار خود را در نظر بگیرند، ۳) از جریان‌های احتماعی در کلاس آگاه باشند، ۴) به تغییر رفتار دانش آموزان و تبادل نظر با آنان بپردازند، ۵) فضای تهدید و اضطراب در کلاس را تقلیل دهند و ۶) با اولیاء مدرسه و خانواده برای کمک به دانش آموز همکاری کنند.
در مشورت با مدیران، مشاور می‌تواند به آنان کمک کند تا الف) زمینه ای را برای تبادل بیشتر کارکنان و ایجاد فضای باز آموزشی فراهم سازند، ب) با ایجاد کمیته مشورتی در طرح و رفع مشکلات آموزشی بکوشند، ج)در تنظیم برنامه از کمک همکاران استفاده کنند، د) با ایجاد برنامه‌های کمکی به رفع مشکل عقب ماندگی تحصیلی دانش آموزان بپردازد و ه) برای ارتباط بیستر خانه و مدرسه اقدام کنند.
مرحله پنجم)پیگیری نتایج، در این مرحله مشاور نتایج بدست آمده ازارزیابیها، هدایت تحصیلی، راه حلهای انتخاب شده برای تعیین رشته تحصیلی و حل مشکلات عاطفی – رفتاری و مشورت با اولیای خانه و مدرسه را پیگیری می‌کند تا در صورت ناصواب بودن نتایج، روش خود را تغییر دهد. پیگیری نتایج به مشاور در تایید یا رد دیدگاه ها، روشها و فنون مورد استفاده خود کمک می‌کند، پیگیری و ارزشیابی کارهای انجام شده به بهبود روشها، تکمیل فنون و ابداع راه حلهای جدید می‌ انجامد(احمدی، ۱۳۸۳).
راهنمایی و مشاوره در دبستان
راهنمایی و مشاوره در برگرنده تمام سطوح آموزشی است وبه تسهیل رشد، پیشگیری و درمان مشکلات رفتاری دانش آموزان می‌پردازد. مشاور در دبستان نقش هماهنگ کننده را دارد.کوذکان در دبستان به محبت، تفاهم، انعطاف، صداقت، یکرنگی، خونسردی، و تبادل نظر اهمیت می‌دهد. حضور مشاور در آنجا فضای گرم، ارتباط دوجانبه و باز، شرایط پذیرش و تفاهم ایجاد می‌کند و پلی بین خانه و مدرسه می‌زند. مشاور خود را وقف رشد عاطفی، ذهنی و اجتماعی کودکان می‌کندو به آنان اعتماد به نفس، خودپذیری، سازنده بودن و جرات داشتن می‌آموزد(گیبسون و میشل، ۱۳۷۷).
فعالیت مشاور دبستان شامل این مراحل می‌شود:
مرحله اول) کمک به سازگاری کودکان با محیط دبستان.
مرحله دوم) شناخت و ارزیابی تواناییها و استعداد دانش آموزان.
مرحله سوم) کمک به دانش آموز برای رشد مهارتهای اجتماعی.
مرحله چهارم) کمک به حل مشکلات تحصیلی دانش آموزان.
مرحله پنجم) کمک به حل مشکلات عاطفی دانش آموزان.
مرحله ششم) کمک به حل مشکلات رفتاری دانش آموزان.
مرحله هفتم) کمک به حل مشکلات اخلاقی دانش آموزان.
مرحله هشتم) مشورت با مدیر، معلمان و کارکنان دبستان.
مرحله نهم) مشاوره خانوادگی با والدین.
مرحله دهم)آموزش خانواده. آشنا کردن خانواده‌ها با مراحل رشد فرزندان، شرایط یادگیری و روش های آموزشی و تربیتی با آموزش آنان میسر است.آموزش خانواده یکی از وظایف اصلی مشاور دبستان است. (احمدی، ۱۳۸۳).
راهنمایی و مشاوره در دوره راهنمایی
دوره راهنمایی زمان تغییرات همه جانبه و چشمگیر بدنی، عاطفی، اجتماعی و ارزشی در دانش آموزان است . به همین دلیل راهنمایی و مشاوره در این دوره ضرورت بیشتری می‌یابد. دانش آموزان در دوره راهنمایی با رشد سریع بدنی و بلوغ، رفتن به سوی رسش اجتماعی با تمام تجلیات آن یعنی استقلال، مسئولیت و انضباط، دست یافتن به مجموعه ای از ارزشهای فردی، کسب هویت شخصی و عضویت در گروه همسالان روبه رویند(گیبسون، میشل، ۱۳۷۷)
مشاوره در دوره راهنمایی شامل مراحل متنوع و گسترده ای است که می‌توان به این صورت دسته بندی کرد (احمدی، ۱۳۸۳):
مرحله اول) اطلاع رسانی به دانش آموزان در زمینه بلوغ و تحولات آن.نوجوانان از تغییرات بلوغ اطلاع چندانی ندارندو معمولا والدین نیز در این باره سکوت می‌کنند و آنان برای کسب اطلاعات به دوستان، کتاب، فیلم، ویدئو، انترنت، و غیره پناه می‌برند.ولی این منابع اطلاعات ناقص و گاهی نادرست به نوجوانان می‌دهد. اطلاع رسانی از بلوغ و تحولات مربوط به آن باید ابتدا به وسیله والدین و سپس مشاوران صورت گیرد.یکی از وظایف مشاوران در دوره راهنمایی اطلاع رسانی در زمینه بلوغ به دانش آموزان است.اگر دانش آموز راهنمایی از خدمات مشاوره ای آگاه بوده و مشاوری با صلاحیت در مدرسه وجود داشته باشد به او مراجعه می‌کندوپاسخ سئوالهای خودرا در مورد بلوغ پیدا می‌کند.
مرحله دوم) ارزیابی استعداد و توانایی دانش آموزان، با تحول بلوغ، دانش آموزان راهنمایی به ارزیابی مجدد توانایی های خود می‌پردازد و گاهی خود را دست کم می‌گیردو فکر می‌کند که استعداد کاری را ندارد. مشاور با ارزیابی توانمندیهای دانش آموزان به آنان کمک می‌کند تا استعدادها و توانایی های خود را بشناسد و به صورت واقع بینانه به خود بنگرند و بر آن اساس رفتار کنند.
مرحله سوم) کمک به دانش آموزان برای دستیابی به تصور واقعی و هویت موفق از خویشتن، تحول بلوغ، تصویر بدنی و هویت شخصی نوجوان را تهدید می‌کند.تصویر بدنی به تصویر واقعی یعنی برداشت فرد به بدن خود آن گونه که هست، تصویر ایدآل یعنی مناسب ترین و دلخواه ترین تصویر از خود و تصویر خیالی یعنی تصویری که فرد آرزو می‌کند آنگونه باشد تقسیم می‌شود. نوجوانان غالبا تصویر خیالی و ایدئالی از خود دارند و از تصویر واقعی بدن خود غافلند. مشاور باید به نوجوان کمک کند تا به تصویر واقعی و خود پنداره مثبت برسد و هویت موفقی داشته باشد.وی این وظیفه را از طریق مشاوره فردی و گروهی انجام می‌دهد(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله چهارم) کمک به دانش آموزان برای داشتن روابط مناسب اجتماعی، تحولات بلوغ در روابط اجتماعی نوجوان تاثیر می‌گذارد.نوجوان معمولا آن کودک مطیع و پیرو قبلی نیست و ممکن است گفته‌های پدر و مادر را نپذیرد و با آنان مخالفت کند. در این دوره نوجوان به دوستان خود اهمیت می‌دهد . دوستیهای وی بر اساس یک نیاز اجتماعی و برای ایجاد روابط سالم و سازنده است. وقتی نوجوان دوستی پیدا کرد به او اعتماد می‌کند و مایل است دوستی خود را مستحکم سازد و در صورت دخالت والدین ترجیح می‌دهد به سمت دوستان برود. مشاور با مشاوره فردی با نوجوان به او کمک می‌کند تا ارزش خویش را باز یابد و از توانمندیهای خود استفاده بهینه نماید؛ همچنین مشاور با مشاوره خانوادگی به نوجوان و خانواده او کمک می‌کند تا رابطه خانوادگی خود را تصحیح کنندو شرایطی را به وجود آورند که مورد قبول و پذیرش اعضای خانواده باشد(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله پنجم) کمک به تربیت جنسی دانش آموزان.تغییرات بلوغ باعث بیدار شدن غریز جنسی در نوجوان می‌شود و تربیت او را ضروری می‌سازد.تربیت جنسی جزء جدایی ناپذیر وظایف مربیان است.مشاور می‌تواند بهترین اطلاع رسانی و کمک به نوجوان در زمینه مسائل جنسی باشد(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله ششم) کمک به دانش آموزان برای یافتن راه حل برای مشکلات تحصیلی. در این دوره دانش آموزان بیش از پیش دچار افت تحصیلی می‌شوند.تغییر مقطع تحصیلی از ابتدایی به راهنمایی، داشتن دبیران متعدد و بی میلی و بی انگیزشی را نمی‌توان دلیل این افت دانست و نوجوان را سرزنش کرد. افت تحصیلی در این دوره ممکن است معلول عوامل متعددی باشد، از جمله: ۱) آشفتگی فکری نوجوان، ۲) بی علاقگی به تحصیل، ۳) احساس ناتوانی، ۴) اختلافات خانوادگی، ۵) انزوا و کناره گیری، ۶) ندانستن شیوه مطالعه، ۷) تنظیم نکردن وقت، ۸) گذراندن وقت با دوستان، ۹) مشکلات اقتصادی، ۱۰) فقدان یک نظام آموزشی کارآمد، ۱۱) اشکال در محتوای کتب درسی، ۱۲)اضطراب و افسردگی(احمدی، ۱۳۷۸).در این صورت مشاور ابتدا به ارزیابی استعداد و علایق دانش آموزان می‌پردازدو آنان را با توانایی های خویش آگاه می‌سازد.
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
مرحله هفتم) کمک به تربیت اخلاقی دانش آموزان، تربیت اخلاقی پیچیده ترین و دشوار ترین قسمت تربیت در دوران بلوغ است. در دبستان اخلاق عرفی بر کودک حاکم بوده و او از قواعد مرسوم و مورد قبول اجتماع پیروی می‌کند.نوجوان بسیاری از رفتارهای مورد قبول اجتماع را زیر سئوال می‌برند.او پایبند اخلاق مبتنی بر اصول است و آنچه را درست است می‌پذیرد نه این که جامعه آن را درست بداند. نوجوان به الگو‌ها اهمیت می‌دهد و معیار اخلاقی او رفتار الگوها و سر مشق هاست. مشاور با ارائه الگوی مناسب از خود و ارائه معیار اخلاقی مناسب به نوجوانان کمک می‌کند تا اصول و روش های اخلاقی درستی را در نظر گیرند و به آن عمل کنند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله هشتم) کمک به حل مشکلات رفتاری دانش آموزان، مشاور فرصتی را برای دانش آموزان ایجاد می‌کند تا خود را بشناسند، روش های گوش دادن، ابراز نظر کردن، مشارکت و همکاری را یاد بگیرند و از نیازها و ارزشهای دیگران مطلع شوندو یاد بگیرند که به دیگران احترام بگذارند و به آنان کمک کنند و از آنان یاری بطلبند و رفتار پرخاشگرانه خود را کنترل نمایند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله نهم) مشورت و مشاوره با کارکنان مدرسه،مشاور شرایط حساس دوران بلوغ و ویژگیهای این دوره را برای کارکنان مدرسه بیان می‌کند.او تلاش می‌کند تا بین کارکنان مدرسه و نوجوانان رابطه ای دوستانه، صمیمی‌و گرم ایجاد کندو به مسئولان مدرسه کمک کند(احمدی،۱۳۸۳).
مرحله دهم) مشورت و مشاوره با والدین دانش آموزان، غالبا نوجوانان در خانواده به حساب نمی‌آیند و درگیر مسائل خانوادگی نمی‌شوند . انتظارات والدین نیز از فرزندان نوجوان بیش از اندازه است. دربسیاری از موارد والدین می‌خواهند کمبودهای خود را به وسیله ای نوجوانان جبران کنند. گاه روابط والدین با نوجوان سرد، خشک، همراه با سرزنش، توبیخ، اهانت، و تهدید است. در این صورت نوجوانان احساس می‌کنند که به خانواده خود تعلق ندارند. در اینجاست که مشاور به کمک خانواده می‌شتابد و به تصحیح مناسبات خانوادگی می‌پردازد. مشاور به خانواده کمک می‌کند تا روابط دوستانه،منطقی و توام با محبت با نوجوان خود داشته باشند و زندگی خود را برای خود و نوجوان خویش رضایتبخش نماید(احمدی، ۱۳۸۳).
راهنمایی و مشاوره در دبیرستان
دبیرستان آخرین محلی است که پیش از دانشگاه به آموزش و پرورش دانش آموزان می‌پردازد و ویژگیهای خاصی دارد که آن را از دبستان و راهنمایی ممتاز می‌کند. این ویژگیها عبارتند از : ۱) دبیرستان موسسه بزرگ و پیچیده ای است که از انبوه دانش آموزان نامتجانس تشکیل شده است . ۲) مدیر دبیرستان نافذ ترین شحص در آن محیط است که فعالیتهای مختلف در دبیرستان به ابتکار و تلاش او بستگی دارد. ۳) هیات آموزشی در دبیرستان تخصص‌های گوناگون دارد. ۴) روحیه تحصیلی در دبیرستان بیش از دبستان و راهنمایی است .۵) فعالیتها در دبیرستان معطوف به مواد درسی است و برنامه دبیرستان شدیدا بر محور درس، انجام دادن تکالیف و نمره متمرکز است. ۶) سالهای دبیرستان برای دانش آموزان سالهای تصمیم گیری در مورد انتخاب دوست، رشته تحصیلی و انتخاب شغل است(گیبسون و میشل، ۱۳۷۷).
خدمات مشاوره ای در دبیرستان در صورتی به بار می‌نشیندکه دانش آموزان را در زمینه تحصیل، شغل، روابط خانوادگی، روابط اجتماعی، مهارتهای زندگی و داشتن فلسفه ارزشی یاری دهد. دانش آموزان دبیرستان بیش از هر زمان دیگر به گفتگو و تبادل نظر با مشاوران نیازمندند که بار علمی‌و تجربه علمی‌داشته و از قدرت ارتباط، انعطاف، پذیرش و جلب اعتماد کافی برخوردار باشند(احمدی، ۱۳۸۳).
خدمات مشاوره ای در دبیرستان شامل این مراحل است؛
مرحله اول ) ایجاد ارتباط یاورانه و جلب اعتماد دانش آموزان. دانش آموزان دبیرستان در صورتی مشاور را می‌پذیرند که رابطه باز؛ صاذقانه؛ دوستانه و صمیمی‌داشته باشد. مشاور با یکرنگی، پذیرش بدون شرط، تفاهم و همدلی، وضعیتی را ایجاد می‌کندکه دانش آموزان به او اعتماد کنند. جوانان در این سن به کردار بیش از گفتار اهمیت می‌دهند. وقتی در رفتار و کردار مشاور هماهنگی، ثبات و بی ریایی را ببینند او را می‌پذیرند، به حرف او گوش می‌دهند و با او احساس یکرنگی می‌کنند و حرف دل خود را با او در میان می‌گذارند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله دوم) کمک به دانش آموزان در شناخت خویشتن. دانش آموزان در این سن غالبا به دنبال کسب هویت شخصی اند. هویت شخصی عبارت از افتراق و تمیزی است که فرد بین خود و دیگران می‌گذارد. هویت شخصی یک سازه روانی – اجتماعی است و شامل طرز فکرها و عقایدی می‌شود که معرف فرد است. همچنین نحوه ارتباط فرد با دیگران را می‌رساند. اگر جوان در طول رشد خود و براساس تجربیات حاصل از برخورد اجتماعی، هویت شخصی خود را شکل دهد و بتواند خود را بشناسد و از دیگران جدا کند تعادل روانی او حفظ می‌شود . ولی اگر سرخوردگی و عدم اعتماد جایگزین اعتماد به خویش شود و نوجوان گوشه گیر و منزوی گردد دچار ابهام در نقش می‌شودو هماهنگی و تعادل روانی او به هم می‌خوردو دچار بحران هویت می‌شود. برای کمک به دانش آموزی که دچار بحران هویت است از مشاوره فردی و گروهی می‌توان استفاده کرد. مشاوره فردی به تامین شرایطی می‌پردازد که به برداشت مثبت دانش آموز از خویشتن می‌ انجامد و بر روش های شناختی، معنا بخشی و واقعیت درمانی تکیه دارد. مشاور گروهی نیز به شناخت هویت و توجه به کسب مهارتهای اجتماعی دانش آموزان کمک می‌کند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله سوم) دادن اطلاعات تحصیلی و شغلی به دانش آموزان. مشاور دانش آموزان را با رشته‌های تحصیلی، آیین نامه‌ها و مقررات مربوط آشنا می‌سازد و امتتیازهای لازم را برای رفتن به رشته‌های مختلف محاسبه می کند. و دانش آموزان را با مشاغل مختلف آگاه می‌کند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله چهارم) کمک به دانش آموزان در انتخاب رشته تحصیلی. انتخاب رشته تحصیلی بر عهده خود دانش آموز است و مشاور در این انتخاب به آنان کمک می‌کند. وی ابتدا با انجام آزمون‌های استعداد و علایق، امتیاز مربوط به آنها را مشخص می‌کند. آنگاه امتیاز والدین و دبیران را محاسبه می کند. سپس مجموع آنها را با امتیاز مشاور و امتیاز معدل جمع می‌کند و بر اساس امتیاز کسب شده و ضوابط مربوط به نمرات درسی در برگ توصیه نامه رشته تحصیلی اولویت اول، دوم، تا پنجم را می‌نویسد؛ این اولویتها پیشنهادی است. مشاور به دانش آموزان کمک می‌کندتا با توجه به استعدادها ، علاقه و عملی بودن و مفید بودن، یکی از رشته‌های ریاضی و فیزیک، علوم تجربی، علوم انسانی، معارف اسلامی، فنی و حرفه ای، و کار دانش را انتخاب کند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله پنجم) کمک به دانش آموز در رشد حرفه ای، رشد حرفه ای فرایندی است که به ویژگیهای شخصیت فرد، نیازهای او و احتیاجاتش بستگی دارد. رشد حرفه ای جریانی است که در طول زندگی اتفاق می‌افتد و در دبیرستان به صورت انتخاب رشته تحصیلی و حرکت در جهت شغل خاص تجلی می‌کند. مشاور در انتخاب درست شغل به دانش آموزان به این صورت کمک می‌کند که الف) علایق و رغبت آنان را مشخص می‌کند، ب) استعدادهای بدنی و ذهنی آنان را برای مشاغل مختلف تعیین می کند، ج) اطلاعات شغلی را در دسترس آنان قرار می‌دهد. د) امکانات محیطی را بررسی می‌کندتا امکان ورود به شغل خاص را تعیین کند. ه) فشارهای خانوادگی و اجتماعی را در انتخاب شغل به حداقل می‌رساند. و) مراکز آموزشی را برای کسب مهارتهای شغلی در اختیار دانش آموزان می‌گذارد(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله ششم) کمک به دانش آموزان در کسب استقلال و قبول مسئولیتهای فردی. دانش آموزان دبیرستانی برای استقلال فردی و داشتن یک هویت موفق باید قبول مسئولیت کنند. والدین باید در خانه مسئولیتهای را به جوان خود محول کنندو ازاو انجام دادن آن را بخواهند. مسئولیت دادن به جوانان موجب می‌شود که در جهت اعتلای آن مسئولیت تلاش کنند(احمدی، ۱۳۸۳) .
مرحله هفتم) کمک به دانش آموران در رشد اجتماعی. جوانان به فعالیتهای اجتماعی تمایل دارند. آنان ترجیح می‌دهند که بیشتر با دوستان خود باشند؛ برای جوانان کناره گیری و انزوا مشکل آفرین است. اگر جوانان به حال خود رها شوند و والدین و مربیان توجهی به گرایش اجتماعی آنان نکنند خودشان دست به کار می‌شوند و ممکن است به دام دسته‌ ها و گروه های نابهنجار بیفتند. مشاور در دبیرستان باید با ترتیب دادن مشاوره گروهی به رشد اجتماعی جوانان بپردازد(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله هشتم) کمک به دانش آموزان در شناسایی و حل مشکلات عاطفی – رفتاری. دانش آموزان دبیرستانی گاهی دچار اضطراب از امتحان، بیان مطالب در کلاس، جمع و اضطراب در نتیجه کمال طلبی می‌شوند. مشاور می‌تواند با بهره گرفتن از روش های حساسیت زدایی و تغییر طرز فکرها، اضطرابهای مشروط و خود انگیخته آنان را مرتفع سازد.ممکن است دانش آموزان دچار افسردگی شوند. افسردگی در این دوره بیشتر از نتیجه هجوم و افکار مهاجم، غیرمنطقی و تحریف شده است. مشاور با بهره گرفتن از روش های شناختی – رفتاری به این دانش آموزان کمک می‌کند تا به خود مثبت خویش توجه کنند و به مقابله با این افکار بپردازند(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله نهم) کمک به دانش آموزان در شناخت و هدایت جنسی. امروزه جوانان با شیوع وسایل برانگیزاننده جنسی مواجهند. وسایل ارتباطی از قبیل تلفن، تلویزیون، ویدئو، و اینترنت نقش عمده ای در این زمینه دارند. جوانان ممکن است دچار کامجوییهای بدلی از قبیل استمنا، همجنس بازی، نظر بازی و خود فروشی شوند. مشاور برای کمک به دانش آموزان ابتدا باید اطلاعات لازم را به صورت فردی به دانش آموزان بدهد، مخصوصا آنهای که در معرض خطراند.برای حل مشکلات جنسی قبل از هر چیز مشاور به ارزیابی و شناخت مشکل جنسی می‌پردازدو مشکلات بیماریهای بدنی ، اشکال در ایجاد هویت شخصی، اشکال در روابط خانوادگی، اشکال در روابط اجتماعی، افسردگی، اضطراب، مشکلات تحصیلی، مشکلات مالی، ناآگاهی جنسی، بزهکاری، اعتیاد، و بیماری روانی را بررسی می‌کند. سپس با بهره گرفتن از روش های رفتاری – شناختی به فرد کمک می‌کند تا ارزش خود را باز یابد. مشاور از مشاوره گروهی برای کمک به پذیرش جمعی، از مشاوره خانوادگی و از مشاوره تحصیلی و شغلی برای حل مشکلات تحصیلی و کمک به انتخاب شغل مناسب و راهنمایی برای آمادگی و احراز شغل استفاده می‌کند. مشاوره توانبخشی نیز در موارد لزوم بکار می‌رود(احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله دهم) کمک به فرد برای دستیابی به فلسفه مناسب درزندگی. جوانان غالبا داشتن نوعی فلسفه زندگی را برای خود ضروری می‌دانند. آنان وقتی برای اولین بار به دنیای اطراف خود نگاه می‌کنند تلاش می‌کنند تا شخصیت خود را ارزیابی کنند. آنان احساس می‌کنند که در باره جهان هستی، معنای وجود و وجود خودشان به پاسخ نیاز دارند. مشاور به جوانان کمک می‌کند تا معنایی برای زندگی خود بیابند و فلسفه واقع بینانه، ارزشمند، هدفدار و متعالی در پیش گیرند (احمدی، ۱۳۸۳).
مرحله یازدهم) مشاور خانواده و جلب همکاری با آنان. مشاور از خانواده‌ها دعوت می‌کند تا به تبادل نظر در مورد چگونگی رفتار با فرزندان خود بپردازند. والدین باید بدانند که در این سن جوانان بیش از پیش به محبت، تفاهم و احترام نیاز دارند. درک جوانان به وسیله والدین کلید حل بسیاری از مشکلات در این دوره است. در مشاوره خانوادگی اعضای خانواده از آسیب شناسی خانواده، تاثیر متقابل اعضاء بر یکدیگر آشنا می‌شوند و فضایی را ایجاد می‌کنند که در آن اعضا رشد کنند و در پیشگیری و حل مشکلات یکدیگر را یاری نمایند (احمدی، ۱۳۸۳).