( شهابی، ۱۳۶۹: ۴۲ )
«وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاصّ تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیّل و دقّت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته‌است.»
( زرّین کوب، ۱۳۸۶: ۸۹)
« به جرأت می‌توان گفت که او در سرایش لحظه‌های شادکامی بی همتاست، زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف، و گفتارش دلنشین. آن گونه که در بازگویی لحظه‌های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده‌است.»
(همان: ۳۸)
۲-۹٫ آثار نظامی گنجوی
نظامی غیر از دیوانی که عدد ابیات آن را دولتشاه بیست هزار بیت نوشته و اکنون فقط مقداری از آن در دست است پنج مثنوی مشهور به نام پنج گنج دارد که آن ها را خمسه ی نظامی می گویند.
۲-۹-۱٫ مخزن الاسرار
« مثنوی اوّل از پنج گنج مخزن الاسرار است در بحر سریع که به نام فخرالدّین بهرامشاه بن داود پادشاه ارزنگان در حدود ۵۷۰ هجری ساخته شده و این معنی از بیت زیر که خطاب به حضرت ختمی مرتبت می باشد مستفاد می شود:
پانصد وهفتاد بس ایّام خواب روز بلند است به مجلس شتاب
این مثنوی نخستین منظومه ی شاعر است، و چنان که بیش از این اشاره کرده ایم اندکی بیش از چهل سالگی شاعر نگاشته شده، و از مهمترین مثنوی های فارسی بر مواعظ و حکم در بیست مقاله است .»
(نظامی ،۱۳۸۸: پیشگفتار )
۲-۹-۲٫خسرو و شیرین
« مثنوی دوّم منظومه ی خسرو و شیرین است در بحر هزج مسدّس که نظامی آن را به سال ۵۷۶ به پایان برده و گفته است:
گذشته پانصد و هفتاد و شش سال نزد بر خطّ خوبان کس چنین فال
این منظومه ۶۵۰۰ بیت دارد.نظامی آن را در عشق بازی خسرو پرویز با شیرین ساخته و به اتابک شمس الدّین محمّد جهان پهلوان بن ایلد گز (۵۶۸-۵۸۱) تقدیم شده است. »
(نظامی ، ۱۳۸۸ : پیشگفتار )
۲-۹-۳٫ لیلی و مجنون
« مثنوی سوّم منظومه ی لیلی و مجنون است که نظامی آن را در سال ۵۸۴ هجری به نام شروانشاه
ابوالمظفراخستان بن منوچهر ساخته و بعد ها نیز در آن تجدید نظرهایی کرده که ۴۵۰۰ بیت دارد.»
(همان ، پیشگفتار )
۲-۹-۴٫ بهرامنامه یا هفت پیکر یا هفت گنبد
« مثنوی دیگر بهرامنامه یا هفت پیکر یا هفت گنید است که شاعر به سال ۵۹۳ به نام علا الدّین کرپ ارسلان پادشاه مراغه ساخته و به وی تقدیم کرده که ۵۰۰۰ بیت دارد.»
(همان ، پیشگفتار )
۲-۹-۵٫ اسکندر نامه
« پنجمین مثنوی از پنج گنج، اسکندر نامه است این کتاب شامل دو قسمت است که نظامی قسمت نخستین را شرفنامه و دوّمین را اقبال نامه نامیده است. از اشارات تاریخی مختلف که در این کتاب آمده چنین بر می آید که شاعر آن را به چند تن از امرای محلّی آذربایجان و اطراف آن تقدیم نموده است .»
(همان ، پیشگفتار )
فصل سوّم
نگرشی به آثار و زندگی
خواجه زین العابدین علی(نویدی) عبدی بیگ شیرازی
۳-۱٫ نگرشی به آثار و زندگی خواجه زین العابدین علی(نویدی)معروف به عبدی بیگ شیرازی
عبدی بیگ شیرازی چنان که باید و شاید در عرصه ی ادبیّات ایران شاعری شناخته شده و صاحب نام نیست . اگر نامی از این شاعر عصر صفوی بر می آید بیشتر معطوف به تقلید و پیروی این شاعر از نظامی گنجوی وقرار گرفتن نام او در سلک پیروان نظامی است.
ابوالفضل رحیموف در مقدمه‌ای که بر نسخه ی خطّی این شاعردر سال ۱۹۷۷٫ م نگاشته، می نویسد: « خواجه زین العابدین علی(نویدی) عبدی بیگ شیرازی یکی از دانشمندان و شعرایی است که زندگی و آثار ادبی او تا این اواخر به طور شاید و باید مورد پژوهش قرار نگرفته است. عبدی بیگ شیرازی یکی از برجسته ترین نمایندگان مکتب ادبی نظامی گنجوی در سده ی ۱۶ است. آثار این شاعر نیز تا این اواخر به چاپ نرسیده و در معرض استفاده ی توده های وسیع خوانندگان قرار نگرفته است. عبدی بیگ شیرازی در نهم ماه رجب سال ۹۲۱ هجری قمری (۱۹ اوت۱۵۱۵) در شهر تبریز دیده به دنیا گشود. تحصیلات خود را در تبریز در محضر شیخ علیّ بن عبدالعلی به پایان رسانید. در سال ۹۳۷ (۱۵۳۱) پس از در گذشت پدرش عبدالمؤمن وی در دفتر خانه ی سلطنتی شاه طهماسب به خدمت اشتغال ورزید.»
(عبدی بیگ شیرازی ، ۱۹۷۷م: پیشگفتار)
« عبدی بیگ با کتابخانه ی سلطنتی قزوین و نیز با کتابخانه ی مقبره ی شیخ صفی الدّین در اردبیل از نزدیک آشنا بوده است. این شاعر و مورّخ گرانقدر در سال ۹۸۸ هـ.ق. (۱۵۸۰) در شهر اردبیل در گذشته است. درباره محل مقبره ی او در منابع موجود اطّلاعاتی دیده نمی شود. »
(همان : پیشگفتار)
چنان که این نویسنده اشاره می کند ، عبدی بیگ شیرازی به موازات آنکه شاعری بلند پایه و گرانمایه بود یکی از تاریخ نویسان برجسته ی دوران خود نیز به شمار می رفت. « وی صاحب اثر ارزنده ای در تاریخ به نام«تکمله الاخبار» می باشد. در این اثر که جنبه ی تاریخ عمومی دارد شرح قایع تاریخی از بدو پیدایش عالم تا سال ۹۷۸ هجری قمری (۱۵۷۰ میلادی) منعکس گردیده است. اثر مزبور به نام پریجان خانم (۱۵۷۸-۱۵۴۸) دختر شاه طهماسب نگارش یافته است و بخشی از آن که مربوط به سده ی شانزده است به ویژه منبع گرانبهایی برای تحقیق درباره ی وقایع تاریخی آن دوره به شمار می رود».
(همان : پیشگفتار)
فایده‌ای که از نوشته های این شاعر و مورّخ عهد صفوی حاصل می شود همان گونه که رحیموف نیز باور دارد ، این است که دانشمندان معاصر ایران با بهره گرفتن از همین اثر موفّق به درک صحیح بسیاری از عقاید و آراء متضّاد مربوط به این دوره گردیده اند. در «احسن التّواریخ» ، «تذکره ی شاه طهماسب» ، «تاریخ جهان آرا» : و غیره که همگی در سده ی ۱۶ به رشته ی تحریر در آمده اند به دلایل مختلفی وقایع تاریخی متعدّدی ثبت و درج نگردیده است.
ذبیح الله صفا در کتاب « حماسه سرایی در ایران » می نویسد : «خواجه زین‌العابدین علی نویدی از شاعران قرن دهم است، عبدی بیگ شیرازی متخلّص به نویدی از شاعران مکتب ادبی نظامی است که به تقلید از او خمسه‌ای آفریده است. بی‌شک وی نیز در سُرایش خمسه‌اش آثار هاتفی را پیش روی داشته و رنگ و بوی تقلید از آثار هاتفی در خمسه‌اش به مشام می‌رسد.»
( صفا، ۱۳۶۹: ۲۰۹)
عبدی بیگ در مجنون و لیلی خود نام شاعرانی راکه پیش از او لیلی و مجنون سروده‌اند ذکر کرده و هاتفی و امیرخسرو دهلوی را برتر از دیگران می‌شمارد.عبدی بیگ با یک واسطه شاگرد هاتفی محسوب می‌شود چرا که وی شاگرد قاسمی گنابادی می‌باشد. در ابتدای مجنون و لیلی درباره‌ی هاتفی این گونه می‌سراید:
کـــــــــو بلبـل گلشن معانی نــــــــوباوه‌ی باغ نکته دانـی
آن هــــــــاتفی فـسانه انگیز افسانه‌ی او تـــــــــرانه آمیز
افـــــــسانه‌ی او فسون دل ها رشح قلمش زِ خــــونِ دل ها
خــــاقانی دَور و خــسرو دَهـر در سحر و فسون فسانه‌ی شهر
(عبدی بیگ،۱۹۷۷م : ۳۸)
رحیموف که زحمات زیادی برای جمع آوری آثار و نوشته های عبدی بیگ کشیده است در خصوص نسخ «تکمله الاخبار» می گوید:« متأسفانه چون ما نتوانسته ایم فتوکپی قدیمی ترین و کامل ترین نسخه ی «تکمله الاخبار» را که در کتابخانه ی شخصی مرحوم حاجی ملک نگهداری می شود به دست آوریم چاپ و نشر این گرانبها نیز برای ما میّسر و مقدور نگشته است.»
(همان، پیشگفتار)
« عبدی بیگ شیرازی دارای میراث ادبی و تاریخی ارزنده و سرشاری می باشد. وی در دوره ی پنجاه ساله ی فعالیّت ادبی خود آثار ادبی و تاریخی فراوانی از قبیل سه خمسه، سه دیوان، سلامان و ابسال«طربنامه» ، «دیباچه البیان» و «صریح الملک» و «تکمله الاخبار» را به رشته ی تحریر در آورده است.»
(همان، پیشگفتار)
تعداد اشعاری که از شاعر موجود است بالغ بر پنجاه و پنج هزار بیت می گردد. منظومه ی «آیین اسکندری» پنجمین منظومه از نخستین خمسه ی شاعر است. عبدی بیگ شیرازی این منظومه را به طور نظیره بر «اسکندر نامه ی » نظامی گنجوی به رشته ی نظم کشیده است.
رحیموف در باره‌ی تعداد ابیات آیین اسکندری می نویسد : « منظومه ی «آیین اسکندری» شامل ۲۵۴۵ بیت است، لیکن در نسخه ای که به خطّ مؤلّف در باکو موجود است و بعداً رونویسی شده تعداد ابیات ۲۳۶۷ است، در نسخه ی موجود در تهران نیز جمعاً ۲۳۵۳ بیت دیده می شود. به عقیده ی ما نخستین نسخه ی اثر حقیقتاً نیز شامل ۲۵۴۵ بیت بوده است، امّا شاعر بعدها ضمن تجدید نظر در اثر خود برخی از ابیات را اختصار نموده ، ولی رقم موجود در نسخه ی اوّل را تغییر نداده است. اختلاف موجود بین تعداد ابیات درنسخه ها از همین جا ناشی گردیده است.»
(عبدی بیگ ،۱۹۷۷م: پیشگفتار)
« تاریخ پایان «آیین اسکندری» را نیز شاعر در یکجا «دل خویش» و در جای دیگر «مهر خمسه» ذکر کرده است. این کلمات نیز به حساب ابجد برابر با ۹۵۰ می شود. از این قرار شاعر این منظومه را در سال ۹۵۰ هجری قمری (۴۴/۱۵۴۳) به اتمام رسانیده است.»
(همان : پیشگفتار)
عبد الرّسول خیامپور در کتاب «فرهنگ سخنوران » در خصوص کتاب آیین اسکندری عبدی بیگ می نویسد :«آیین‌ِ اِسْکَنْدَری‌، منظومه‌ای‌ به‌ زبان‌ پارسى‌ اثر على‌ ملقّب‌ به‌ زین‌العابدین‌ بن‌ عبدالمؤمن‌ بن‌ صدرالدّین‌ متخلّص‌ به‌ نویدی‌ و سپس‌ عبدی‌،و مشهور به‌ عبدی‌بیگ ‌شیرازی‌ (۹۲۱ – ۹۸۸ق‌/۱۵۱۵-۱۵۸۰م‌)است. این‌ مثنوی‌ که‌ نام‌ آن‌ را برخى‌ از فهرست‌ نویسان‌ ایرانى‌ آیینه ی اسکندری‌ ضبط کرده‌اند، منظومه ی پنجم‌ از نخستین‌ خمسه ی (پنج‌ گنج‌) این‌ سراینده‌ و در بحر متقارب‌ است‌. عبدی‌ بیگ در مقدمه ی منظوم‌ و منثوری‌ که‌ خود بر این‌ کتاب‌ نوشته‌ به‌ شاعران‌ نام‌آوری‌ همچون‌ فردوسى‌، نظامى‌ و سعدی‌ که‌ همه‌ یا برخى‌ از آثار خود را در این‌ بحر سروده‌اند، اشاره‌ کرده‌ و سپس‌ نام‌ این‌ اثر و دو کتاب‌ دیگر خود به‌ نام‌ فردوس‌ العارفین‌ و طرب‌ نامه‌ را اینگونه‌ یاد کرده‌ است‌:
آیین‌ سکندری‌ بنه‌ پیش‌ نظر فردوس‌وطرب‌ نامه‌ بخوان ‌تحسین‌گوی‌
عبدی‌ بیگ این‌ منظومه‌ را به‌ صورت‌ نظیره‌ بر اسکندرنامه ی نظامى‌ گنجوی‌ سروده‌ و همانند کتاب‌ او اثر خود را به‌ دو بخش‌ تقسیم‌ کرده‌ است‌. این‌ مثنوی‌ با ستایش‌ آفریدگار متعال‌ آغاز مى‌گردد، و پس‌ از آن‌ شاعر به‌ مدح‌ پیامبر اکرم‌(ص‌)، توصیف‌ معراج‌ و منقبت‌ امامان‌ دوازده‌ گانه‌ مى‌پردازد. این‌ مقدمه‌ با ابیاتى‌ در ستایش‌ شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌ که‌ اثر به‌ او اهدا شده‌، خاتمه‌ یافته‌ است‌.»
( خیامپور،۱۳۷۲: ۲۶۲۲)
رحیموف بر این باور است که از این کتاب دو نسخه بیشتر موجود نیست :« از منظومه ی «آیین اسکندری» عبدی بیگ شیرازی دو نسخه ی خطّی بر ما معلوم است. یکی از آنها نسخه ای است که در سکتور دستنویس های خاور زمین آکادمی علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان نگهداری می شود، و جزئی از نسخه ی خطّی «خمسین» است که شاعر شخصاً رونویسی کرده است. دیگری نیز نسخه ای است که در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود و جزئی از نسخه ی خطّی به نام «کلیّات نویدی» می باشد. در پایان نسخه ی خطّی «خمسین» به تاریخ رونویس شدن آن اشاره ای نشده است. این نسخه که به خطّ خود شاعر است با خطّ نسخ ریز و در چهار ستون نوشته شده است و هر صفحه تقریباً شامل پنجاه بیت می باشد. دست نویس منظومه در صفحات ۲۷۶ ب تا ۳۰۱ الف مندرج است.
منظومه ی «آیین اسکندری» در نسخه ی خطّی «کلیّات نویدی» در تاریخ ۱۴ جمادی الاول سال ۹۶۳ هجری قمری(۲۰ ژانویه۱۵۶۲ میلادی) رونویسی شده است و چون در این دست نویس نام خطّاط و محلّ رونویسی ذکر نشده نمی توان فهمید که این نسخه در کجا و توسّط چه شخصی آماده گشته است. این دست نویس نیز با خطّ نسخ ریز و در چهار ستون نوشته شده است و هر صفحه تقریباً شامل چهل و پنج بیت می باشد. دست نویس منظومه در صفحات ۲۵۹ تا ۳۱۲ مندرج است.»
(عبدی بیگ شیرازی ، ۱۹۷۷م: پیشگفتار)
محمود هدایت در کتاب«گلزار جاویدان » در باره‌ی محتوای کتاب آیین اسکندری می نویسد:« عبدی بیگ در مقدمه‌ ی این کتاب در زمینه ی توانایى‌ سخنوری‌ِ نظامى‌ گنجوی‌ سخنانى‌ گفته‌ و از کسان‌ دیگری‌ که‌ پس‌ از او به‌ نظم‌ خسمه‌ و سبعه‌ و نظایر آن‌ پرداخته‌اند، سخن‌ به‌ میان‌ آورده‌ و برجسته‌ترین‌ آنان‌ را امیرخسرو دهلوی‌، جامى‌، هاتفى‌ و قاسمى‌ شمرده‌ و انگیزه ی خود را در سرودن‌ پنج‌ گنج‌، تأثیر شاعر اخیرالذّکر دانسته‌ است‌. در بخش‌ نخست‌ این‌ مثنوی‌، شاعر ابتدا انگیزه ی خود را در پرداختن‌ به‌ داستان‌ اسکندر بیان‌ داشته‌ و سپس‌ فتوحات‌ و جهانگشایی های‌ او را شرح‌ داده‌ است‌. قسمت‌ اساسى‌ منظومه‌ را موضوع‌ جهانگشایى‌ اسکندر تشکیل‌ داده‌ است‌. عبدی‌ بیگ‌ در ضمن‌ این‌ بخش‌، حکایاتى‌ از سلطان‌ سنجر و دیگران‌ نیز آورده‌ و گاهى‌ نتیجه‌های‌ گوناگون‌ اخلاقى‌ از آنها گرفته‌ است‌.
او در این‌ بخش‌ به‌ ستودن‌ صلح‌ و آرامش‌ و نکوهش‌ جنگ‌ و کشمکش‌ پرداخته‌ و جنگ‌ افروزی‌ و کین‌ ورزی‌ و دیگر بدی ها و بدخواهی ها را ناروا دانسته‌ است‌. بخش‌ دیگری‌ از این‌ فصل‌ را به‌ ستودن‌ پاره‌ای‌ از خصایص‌ نیک‌ همچون‌ بزرگواری‌، میهمان‌ نوازی‌، دادگری‌ و رعیت‌ پروری‌ اختصاص‌ داده‌ و به‌ پادشاهان‌ توصیه‌ کرده‌ است‌ که‌ به‌ توده ی مردم‌ و سپاهیان‌، همسان‌ بنگرند و از ستم‌ ورزی‌ پرهیز کنند. درپایان‌ این‌ بخش‌ باز به‌ ناتوانى‌ خود در برابر استادان‌ پیشین‌ اشاره‌ کرده‌ است.»‌
(هدایت ، ۱۳۷۶: ۷۳).
« بخش‌ دوّم‌ این‌ منظومه‌ با دیباچه‌ای‌ کوتاه‌ آغاز مى‌گردد. شاعر نخست‌ با آوردن‌ داستانى‌، به‌ عماراتى‌ که‌ خواجه‌ رشیدالدّین‌ فضل‌الله‌ در تبریز ساخته‌، اشاره‌ کرده‌ و سپس‌ به‌ شرح‌ بنّاها و دژهایى‌ که‌ اسکندر در شهرهای‌ تسخیر شده‌ ساخته‌، پرداخته‌ است‌. این‌ آگاهی های‌ او جنبه ی تاریخى‌ دقیق‌ ندارد و بیشتر آن‌ برگرفته‌ از اسکندرنامه‌های‌ منظوم‌ و منثور است‌. سراینده‌ در ادامه ی این‌ بخش‌ به‌ بحث‌ در زمینه ی هنر، به‌ ویژه‌ هنر نقّاشى‌ پرداخته‌ و از نقّاشان‌ نام‌ آور آن‌ روزگار یعنى‌ بهزاد و میرک‌ یاد کرده‌ و برای‌ هنر آنان‌ ارزش‌ فراوانى‌ قایل‌ شده‌ است‌. این‌ منظومه‌ با گفتاری‌ پیرامون‌ ویران‌ شدن‌ شهرهای‌ یونان‌ به‌ دست‌ اسکندر و پس‌ از آن‌ مرگ‌ وی‌ و آوردن‌ پیکرش‌ به‌ اسکندریّه‌ و بر تخت‌ نشستن‌ پسرش‌ اسکندروس‌ به‌ جای‌ او پایان‌ مى‌پذیرد آیین‌ اسکندری‌ را عبدی‌ بیگ در ۹۵۰ق‌/۱۵۴۳م‌ به‌ پایان‌ رسانده‌ است‌.»