در فصل پیش رو نتایج حسنات یا فضایل اخلاقی را بررسی خواهیم کرد اخلاق در اسلام دارای جایگاه بسیار رفیعی است تا آن جا که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ. بنابر این پرداختن به این موضوعات آن هم از دیدگاه امیر بیان (علیه السلام) خالی از لطف نخواهد بود، چه این که موضوعات اخلاقی بیشترین حجم پژوهش ما را به خود اختصاص داده است.حجم بالای فضایل اخلاقی علت تقدم آن ها بر رذایل اخلاقی است.
۳-۱ صبر
آشنایی با صفت حسنه ی صبر و شناخت ابعاد و به کار گیری آن دارای آثار بسیار خوبی در زندگی فردی و اجتماعی بشر است بنابر این تلاش انسان در این مسیر مفید و مثمر ثمر خواهد بود و قطعا نتایج آن را در طول حیاتش درک خواهد کرد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
«صبر» که در حکمت های مختلف از آن تعبییر به حلم نیز شده است، از جهت معنایی تفاوت زیادی با هم ندارند. معنای لغوی صبر عبارتست:« نگاه داشتن ، راغب نگاه داشتن در تنگی گفته است، آن در اصطلاح خویشتن داری و حبس نفس است به هر چیزی که شرع و عقل تقاضا می کند و یا از چیزی که شرع و عقل از آن نهی می کند ماه رمضان را شهرالصبر گویند که انسان نفس خویش را از چیز هایی حبس و منع می کند». (قریشی، ۱۳۷۷، ج۲: ص۶۲۶) و معنای لغوی حلم یعنی «خود دارى نفس و طبیعت از هیجان و برآشفتگى و خشم.» (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲، ج۱: ص ۵۳۷) صبر اعم از حلم است چرا که در معنای آن توقف کلی نفس در هر آن جایی که عقل و شرع مشخص کرده است اما حلم کنترل نفس در برابر بدی ها از جمله خشم و…..است.
صبر یا همان حلم در زندگی انسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است، انسان در طول حیات خود با مشکلات و موانع و مصیبت ها و تمایلات نفسانی فراوانی مواجهه می شود و بعضا ممکن است عرصه را بر انسان تنگ نمایند، تنها افرادی می توانند به سلامت از این گذرگاها عبور کنند که متصف به صفت صبر باشند.
حال به بررسی نتایج صبر برطبق حکمت های مورد اشاره نهج البلاغه می پردازیم:
۳-۱-۱میانه روی و محبوبیت
«وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ یُفَرِّطْ فِی أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِی النَّاسِ حَمِیدا» (ح، ۳۱)( هر کس شکیبایی ورزید در کار خویش کوتاهی نکرد و در میان مردم پسندیده زندگی نمود.)
فرد بردبار به علت این که تابع عقل وشرع است اهل افراط و تفریط نیست و میانه روی در امور را که صفتی پسندیده است برای خود برگزیده است و سبک زندگی او بدین وسیله، سبکی پسندیده در میان مردمان است
۳-۱-۲پیروزی در امور
«لا یَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَانُ» (ح، ۱۵۳)(انسان شکیبا سر انجام به مقصود برسد هر چند زمانی دراز بگذرد.)
نتیجه دیگر صبر به دست آوردن پیروزی است، چرا که به وسیله صبر، پشت کار و نیرومندی فرد در برابر امور مضاعف خواهد شد. با صبر و استقامت است که تحمل انسان در برابر موانع و مشکلات افزایش خواهد یافت و با تکیهی بر آن بر مشکلات فائق آید.
پیروزی مادی و معنوی و فلاح در آیه ۲۰۰ سوره ی آل عمران نیز شاهد مثالی است که به عنوان نتیجه ی صبر از قرآن بیان می کنیم: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (آل عمران، ۲۰۰) (اى اهل ایمان! [در برابر حوادث] شکیبایى کنید، و دیگران را هم به شکیبایى وا دارید، و با یک دیگر [چه در حال آسایش چه در بلا و گرفتارى] پیوند و ارتباط برقرار کنید و از خدا پروا نمایید تا رستگار شوید)
«همان استقامت و صبر و ایستادگى در برابر حوادث است که در حقیقت ریشه اصلى هر گونه پیروزى مادى و معنوى را تشکیل میدهد، و هر چه در باره نقش و اهمیت آن در پیشرفتهاى فردى و اجتماعى گفته شود کم است، این همان چیزى است که على (ع) در کلمات قصارش آن را به منزله سر در برابر بدن معرفى کرده ان الصبر من الایمان کالرأس من الجسد.» (مکارم شیرازی،۱۳۷۴،ج۳: ص۲۳۳)
۳-۱-۳ بزرگی و بزرگواری
«وَ الْحِلْمُ فِدَامُ السَّفِیه وَ الصَّبْرُ یُنَاضِلُ الْحِدْثَان» (ح، ۲۱۱) ( بردباری سبب بسته شدن دهان بی خرد است و شکیبایی سختی ها را دور می کند.)
یکی دیگر از نتایج صبر، بسته شدن دهان بی ادب است که مانع از بی احترامی به افراد خواهد شد. نفس اماره در برابر عمل جاهلان دستور به مقابله به مثل می کند اما کسی که مزین به صفت صبر باشد، سکوت اختیار کرده که به این واسطه سروری را برای خود به همراه میآورد. انسان صبور در برابر امور مقاوم است و در مواجهه با هر گونه مشقتی با توکل به خداوند آن را از خود دور خواهد کرد.
۳-۱-۴ افزایش دوستان
«وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِیهِ تَکْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَیْهِ » (ح، ۲۲۴) (بردباری در برابر بی خرد یاوران انسان علیه او را می افزاید.)
در این حکمت یکی از نتایج صبر افزایش دوستان و یاران است، چرا که صبر یک ملکه ی اخلاقی است و علاوه بر این که رفتار و منش فرد را سامان میدهد در واقع بر رفتار او با دیگران اثر مثبت خواهد گذاشت. همان طور که در تعریف صبر اشاره کردیم، صبر در واقع نوعی خویشتن داری است، فردی که در همهی لحظات عمر خود مزین به این خصیصه باشد قطعا قول و فعلش پسندیده و مورد تأیید همگان است. به ویژه اگر انسان با صبوری با بی خرد برخورد کند چه بسا علاوه بر اثبات بزرگواری خود بر او نیز اثر مثبت بگذارد و او را به سمت تعالی هدایت کند.
۳-۱-۵ پوشش عیوب
«الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرفَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِکَ بِحِلْمِک» (ح، ۴۲۴) (بردباری پرده ای پوشاننده است، پس عیب هاى اخلاقىات را با بردبارى بپوشان.)
زمانی که برای انسان مصیبتی ایجاد می شود اگر انسان بی تاب باشد و تحمل این گرفتاری و سختی ها را نداشته باشد هلاکتی در انتظار اوست این در حالی است که صبر، تحمل ناگواری ها و سختی ها را آسان نموده که در واقع مانع هلاکت او می شود و برای فرد آرامشی را به آرمغان خواهد آورد.
صبر است که همانند پوشش و لباسی وجود فرد را می پوشاند و مانع از آن می شود که زشتی های خلقی اش آشکار شود، چرا که صبر یعنی ایستادگی در برابر لذت های ناروا. علاوه بر فرمایشات امام (ع)، نتایج صبر در دیگر منابع دینی ما نیز اشاره شده است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد:
در آیه ۱۲۵آل عمران به یاری و امداد خداوند به عنوان نتیجه صبر اشاره شده است« إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُسَوِّمین» (آل عمران، ۱۲۵) (آرى، اگر شکیبایى ورزید و پرهیزکارى کنید و دشمنان در همین لحظه، جوشان و خروشان بر شما بتازند، پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یارى مى‌دهد.)
قدرت و نیروی مضاعف در آیه ۶۵ انفال از دیگر نتایج صبر به حساب می آید «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنینَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُون» ( انفال، ۶۵) (اى پیامبر! مؤمنان را به جنگ برانگیز که اگر از شما بیست نفر صابر باشند بر دویست نفر چیره مىشوند، و اگر از شما صد نفر [صابر] باشند بر هزار نفر از کافران چیره مىشوند؛ زیرا آنان گروهى هستند [که حقایق توحید و حالات ملکوتیّه را] نمىفهمند.)
طبق روایات زیر از امام صادق (ع) پاداش هزار شهید و وفور نعمات مادی و معنوی از دیگر برکات صبر می باشد «هر کس از مؤمنین ببلائی گرفتار شود و صبر کند برایش اجر هزار شهید باشد.» (کلینی، ۱۴۰۷، ج ۳: ص۱۴۶) «همانا خداوند عزوجل به مردمی نعمت داد و آن ها شکر نکردند تا وبال آن ها شد و مردمی را به مصیبت مبتلی کرد و صبر کردند تا بر آن ها نعمت شد.»(همان)
۳-۲ زهد
زهد در زندگی انسان دارای اهمیت بالایی میباشد، در منابع دینی ما بسیار به آن تشویق و ترغیب شده و آثار و برکات بسیاری برای آن ذکر شده است.
زهد یعنی «بی اعتنایی، اعراض از شیء به جهت حقیر شمردن الزهد کلّه بین کلمتین من القران قال الله سبحانه لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ و من لم یأس على الماضى و لم یفرح بالآتى قفد اخذالزهد بطرفیه» (قریشی، ۱۳۷۷، ج۱: ص۵۰۳) (تمام زهد بین دو کلمه از قرآن است همانطور که خداوند سبحان فرمود بر آنچه از دست شما رفت، تأسف نخورید، و بر آنچه به شما عطا کرده است، شادمان و دلخوش نشوید. کسی نسبت به آنچه که از دست داده نا امید نشود ونسبت به آینده خشنود نباشد.)
روایت امام صادق (ع) نشان از اهمیت بالای زهد است که فرمودند: «مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا أَثْبَتَ اللَّهُ الْحِکْمَهَ فِی قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ وَ بَصَّرَهُ عُیُوبَ الدُّنْیَا دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا سَالِماً إِلَى دَارِ السَّلَامِ.»(وسائل الشیعه، ۱۴۰۹، ج۱۶: ص۱۰) (هر کس در دنیا زهد پیشه کند، خداوند قلب او را کانون حکمت قرار مى‌دهد و زبانش را بدان گویا مى‌سازد و او را به عیوب دنیا؛ هم درد و هم درمان آن بینا مى‌گرداند و وى را با سلامت از دنیا به بهشت مى‌برد)
از نگاه امام (ع) زهد دارای نتایجی است که به ذکر آن ها می پردازیم:
۳-۲-۱ عدم دلبستگی به دنیا
« الزُّهْدُ ثَرْوَه» (ح، ۴) ( بی میلی به دنیا ثروت است.)
این منافاتی با داشتن مال و ثروت فراوان، ندارد. بی میلی به دنیا، یک نوع اقناع درونی نسبت به رزق خداوند و ترک حرص ورزی را به دنبال دارد، و این خود مقدمه ایی برای ایجاد حالت رضا در درون فرد می باشد و مقام رضا همان ثروتی است که در حکمت بدان اشاره شده است.
۳-۲-۲ سبک شدن مصیبت
«وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَات» (ح، ۳۱) (آن که به دنیا رغبت ندارد مصیبت ها را آسان شمارد.)
زهد مصیبت ها را برای افراد سبک می کند، چرا که به سرای دیگر یقین دارد و با یادآوری سختی ها و نا گواری های آن روز، مشکلات این دنیا را کوچک می پندارد. در ارتباط بازهد حداقل فایده این است«که عزت نفس و همت آدمی را بلند و والا می سازد و نفس او را از وابستگی و دل بستگی شدید میرهاند.» (قائمی، ۱۳۸۹ ، ص۸)
از نتایج زهد درنگاه امام صادق (علیه السلام) میتوان به دو مورد اشاره کرد:
الف) رسیدن به همه ی خوبی ها «همه ی خیر در خانه ای نهاده شده و کلیدش را زهد و بی رغبتی به دنیا قرار داده اند.» (کلینی، ۱۴۰۷، ج۳: ص۱۹۵) ب) رفعت و اوج گرفتن روح، چشیدن شیرینی محبت خداوند «چون مؤمن از دنیا کنار کشد، رفعت پیدا کند وشیرینی محبت خدا را در یابد و نزد اهل دنیا دیوانه نماید، در صورتی که شیرینی محبت خدا با آن ها آمیخته شده که به چیز دیگر مشغول نشوند» ا(همان، ص۱۹۷(
۳-۳ صدقه
صدقه در لغت از«صدق بکسر و فتح (صاد) می آید به معنای راست گفتن.» (قریشی، ۱۳۷۷، ج۴: ص، ۱۱۶) و در اصطلاح «چیزی که انسان از مال خود قربه الی الله می دهد و آن اعم از زکاه است و به واجب و مستحب هر دو گفته می شود در اقرب الموارد در وجه تسمیه ی آن گوید:بنده به وسیله ی آن صدق عبودیت خود را آشکار می کند.» (قریشی، ۱۳۷۷، ص۶۲۳)
انسان در هنگام دادن صدقه باید به نکاتی توجه کند اول اینکه برای رضای خداوند باشد و دوم با منت و آزار بر فرد مستحق اثرات آن را تباه نسازد.به نتایج صدقه با توجه به حکمت ها میپردازیم:
۳-۳-۱ شفابخش بودن
« الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِح» (ح، ۷) (صدقه دارویی شفابخش است.)
باتوجه به عبارت این حکمت«صدقه باعث جلب محبت ها و همسویی دل ها بر محبت صدقه دهنده و گرایش به خداوند پاک در بر طرف ساختن نارحتی ها از وی به منظور بقای اوست، بنابراین صدقه در این جهت هم چون دارویی شفا بخش است.» (بحرانی، ۱۳۶۲، ج۵: ص۴۱۱و۴۱۲) زمانی که افراد بتوانند با دادن صدقه نیازی از نیازهای فراوان مستمندان را برطرف نمایند، وبه نوعی آرامش خاطر برایشان فراهم نمایند، آنجاست که صدقه به عنوان داروی شفابخش معنا پیدامی کند.
۳-۳-۲افزایش رزق
«اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَهِ» (ح، ۱۳۷) (روزی را با صدقه دادن فرود آورید.)
اگر انسان با نیت خالص برای خداوند صدقه ای بدهد، خداوند روزی وی را افزایش خواهد داد، چراکه رازق واقعی خود خداوند است .در واقع صدقه نوعی قرض حسن به خدواند است که انسان از طریق این معامله به رزقی وافر خواهد رسید
۳-۳-۳ حفظ ایمان
«سُوسُوا إِیمَانَکُمْ بِالصَّدَقَه» (ح، ۱۴۶) (ایمان خود را با صدقه نگاه دارید.)
زمانی که انسان برای خداوند صدقه ایی پرداخت کند، به دلیل یقینی که در دل برای انجام این عمل دارد علاوه بر پاک شدن و تصفیه دل از گناهان، مقدمه ایی برای حفظ ایمان است.
در قرآن کریم از صدقه با عناوین دیگری هم یاد شده است که از جمله ی آن ها قرض حسن و انفاق می باشد. ثمرات صدقه در آیات مختلف اشاره شده است که به دو مورد از آن اشاره می کنیم: «صدقه یکی از عوامل بخشش گناه و عدم تعجیل در عقوبت بندگان است.» (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج۲۰: ص۲۱۱) « إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلیمٌ» (تغابن، ۱۷) (اگر به خدا وام نیکو دهید، آن را براى شما دو چندان مىکند و شما را مىآمرزد و خدا عطا کننده پاداش فراوان در برابر عمل اندک مىباشد و بردبار است«صدقه سبب وحدت جامعه و تقویت حکومت و بنیه دفاعی وجهاد است.» (همان، ج۲: ص۲۵۷) «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ» (بقره، ۲۵۴)(اى اهل ایمان! از آنچه به شما روزى کردهایم انفاق کنید، پیش از آنکه روزى بیاید که در آن نه داد و ستدى است و نه دوستى و نه شفاعتى؛ و کافرانند که خود ستمکارند.)
در روایات ما آثار بسیاری برای صدقه بیان شده است، به یک مورد از آن ها اشاره می کنیم:
عَنْ جَعْفَرٍ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ- لَاإِلَهَ إِلَّا هُوَ- لَیَدْفَعُ بِالصَّدَقَهِ الدَّاءَ وَ الدُّبَیْلَهَ وَ الْحَرَقَ وَ الْغَرَقَ وَ الْهَدْمَ وَ الْجُنُونَ، وَ عَدَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ السُّوءِ»(کلینی، ۱۴۰۷، ج۷: ص۲۱۶((امام صادق (ع) از پیامبر(ص) نقل کردند که می فرمودند: خداوند باصدقه دفع می کند درد ها و سختی ها و سوختن و غرق شدن و نابودی و دیوانگی را و تا هفتاد بدی را شمردند.) برداشتی که از روایت میتوان داشت این است که صدقه درمان بسیاری از درد هاست، کافی است که انسان با خلوص کامل و دلی طاهر به انجام این عمل بپردازد آن گاه آثار شگرف آن را در دنیا و آخرت به وضوح خواهد دید.
۳-۴ ورع
دیگر عملی که دارای نقش اساسی در زندگی انسان است و در حقیقت توجه به آن موجب رستگاری در هر دو دنیا می باشد و در قرآن و روایات بسیار بر آن تأکید شده «ورع» می باشد.«ورع یعنی خود نگه داری از معاصی.»( قریشی، ۱۳۷۷، ج۲: ص۱۱۳۱) یعنی سپر، هر سلاحی که انسان را نگه می دارد.»(زمانی،۱۳۶۷ ، ص۵۲۷( پرهیزگاری یعنی این که انسان در وجود خود یک ملکه را به وسیله انجام واجبات و ترک محرمات ایجاد کند، نتیجه ی حضور این ملکه چیزی جز حفظ و نگهداری وی از گناه و خطا نیست، چرا که این ملکه دائما انسان را به نیکی ها و ترک گناه هدایت می کند. از نتایج ورع در حکمت ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۳-۴-۱محافظ روح و جان
«الْوَرَعُ جُنَّه» (ح، ۴) (پرهیزگاری سپر{نگاهدارنده از بلا}است.)
قلب و جان انسان حرمی برای خداوند است و غیر از او نباید به روی هر چیزی گشوده شود و در واقع باید با تمام وجود و مراقبت های روزانه از آن حفاظت کرد. یکی از اعمالی که در این جا راه گشاست ورع می باشد که خاصیت سپر بودن را داراست. ورع موجب انجام کارهای نیک می شود و همانند یک سپر از سختی ها و گرفتاری هایی که گناهان هم در این دنیا و هم در آخرت ایجاد می کنند، از انسان نگهداری می کند.
۳-۴-۲زنده ماندن دل
«وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ» (ح، ۳۴۹) (هر کس پرهیزگاریش کم شود دلش می میرد.)
انسان به وسیله ی ورع که همان ترک گناه است، دلش را زنده نگه می دارد چرا که گناه قلب انسان را می میراند.
«یَأَیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَینْ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یجَعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیم» (حدید، ۲۸)
(اى مؤمنان! از خدا پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا دو سهم از رحمتش را به شما عطا کند، و براى شما نورى قرار دهد که به وسیله آن [در میان مردم] راه سپارید و شما را بیامرزد، و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.)
در این آیه شریفه «سخن از بصیرتی است که به انسان های با تقوا داده می شود که در واقع دل آن ها را زنده نگه می دارد و آنان در پرتو آن راه درست را از نادرست به خوبی تشخیص می دهند، البته این نور و بصیرت درجات و مراتبی دارد.هر چه درجه تقوای انسان بیش تر باشد، نوری که خداوند به او می دهد قوی تر است در نتیجه راه را به دقت زیر نظر می گیرد و کوچک ترین پستی و بلندی های مسیر را درک می کند.» (حسنی، ۱۳۸۹، ص۲۸۸)
