مقدمه
الف ) بیان مساله
با توجه به شیوع بیماریهای کشنده و مسری نظیر ایدز و … که انتقال آن به طرق مختلف صورت می گیرد و از سوی دیگر ، بی مبالاتی برخی از افراد بیمار به این امر دامن می زند . ما در این تحقیق می خواهیم از نظر فقهی و حقوقی به این مطلب بپردازیم که انتقال این بیماریها توسط شخص بیمار به دیگران چه آثار و احکامی دارد و ادله و مستندات آن چیست . به عنوان مثال ، با توجه به اینکه اپیدمی جهانی ایدز ، یک اضطرار جهانی است و یکی از بزرگترین چالش ها را در زندگی فردی و اجتماعی انسان تشکیل می دهد و بر تمامی سطوح جامعه ملی ، اجتماعی ، خانوادگی و فردی تاثیر می گذارد . اکنون که بیش از سه دهه پر فراز و نشیب از شروع همه گیری این بیماری کشنده می گذرد تلاش های بسیاری در سراسر جهان صورت گرفته اما هنوز هم خطری جدی برای بشر محسوب می شود . ابولا ، آنفلوانزای مرغی و .. نیز نمونه های دیگری از بیماری های مسری و خطرناک هستند . از آنجا که فقه دانشی است که سرپرستی زندگی انسان را در ساحت های گوناگون ، اعم از فردی و اجتماعی ، بر عهده دارد . فقه ، دینی بودن رفتار انسان ، جامعه و حکومت را تبیین و مشخص می کند ؛ به نیازهای نوین بشر پاسخ می گوید و برای پدیده های نو­ظهور ، ساز و کار و برنامه های دینی ، پیش بینی می نماید . لذا در فقه شیعه مسلما مواردی هست که در صورت ایجاد ضرر و خسارت به دیگران باید از سوی شخص خسارت زننده بنابر قاعده لاضرر ، اتلاف ، تسبیب و … جبران شود . در این تحقیق بر آن هستیم که در مواردی که چنین بیماریهایی که نوعا کشنده هستند اگر در اثر عمد یا جهل یا تقصیر شخص بیمار و یا در صورت بی ملاحظه بودن و عدم رعایت مسائل بهداشتی از سوی طرف مقابل ، این بیماری ها انتقال یابند ، آیا این موارد را می توان از مصادیق قواعد فقهی لاضرر ، اتلاف ، تسبیب و … دانست ، مسئولیت شخص ناقل طبق قواعد فقهی چیست ؟ آیا در قوانین موضوعه ایران به این مسئله پرداخته شده و مجازاتی تعیین شده است یا خیر ؟
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
ب ) سوال اصلی تحقیق
۱ . مسئولیت های شخص بیمار در صورت انتقال بیماری به دیگران از منظر قواعد فقهی و منابع حقوقی چیست ؟
ج ) سوال های فرعی تحقیق
۱ . عواملی نظیر جهل یا تقصیر شخص بیمار در میزان مسئولیت او تا چه اندازه موثر است ؟
۲ . در صورت عدم رعایت مسائل بهداشتی و اخلاقی از سوی کسی که بیماری به وی منتقل شده است مسئولیت او چیست ؟
۳ . مسئولیت کیفری شخص ناقل و مجازات قانونی وی در صورت عمد چیست ؟

پایان نامه حقوق

د ) فرضیه های تحقیق
۱ . شخص در برابر خسارت و ضررهای وارد بر دیگران طبق قواعد فقهی مسئول است و به نظر می رسد طبق قواعد حقوقی و مواد قانونی علاوه بر جبران در صورت عمد مجازات می شود .
۲ . این طور به نظر می رسد که شخص ناقل بیماری در موارد انتقال عمدی بیماری کشنده خویش مقصر بوده و مسئول است اما در صورت جهل و تقصیر ناشی از سهل انگاری مسئولیتی متوجه وی نیست .
۳ . بنابر قاعده اقدام در صورتی که شخص به ضرر خود اقدام نماید ، مسئول ضرر وارده از سوی خویش بوده و مسئولیت از دیگری رفع می شود .
۴ . طبق مواد قانونی مانند ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی که درباره تهدید علیه بهداشت عمومی می باشد و قوانینی از این دست به نظر می رسد می توان مجازاتی برای شخص ناقل در نظر گرفت .
ح ) ضرورت انجام تحقیق
چنانچه پیشتر در مورد شیوع بیماری ها بیان شد ، شیوع روزافزون این بیماری ها از یک سو و عدم وجود تحقیقات آکادمیک در این زمینه از سوی دیگر بحث از مسئولیت اشخاص ناقل این گونه بیماری ها و بررسی فقهی و حقوقی این موضوع و نیز مطرح نمودن مجازات قانونی احتمالی برای این موضوع ضروری و حائز اهمیت به نظر می رسد .
و ) سابقه و پیشینه تحقیق
هر چند در منابع فقهی و حقوقی ، رساله ، مقاله یا کتابی تحت این عنوان ( مسئولیت های ناشی از انتقال بیماری ) یافت نمی شود . ولی در بحث از قواعد فقهی همچون قاعده اتلاف ، تسبیب و … مباحثی مطرح می گردد که می تواند راهگشای این بحث باشد . البته کتابی تحت عنوان مسئولیت کیفری ناشی از انتقال ایدز از آقای سید رضا احسان پور موجود است . رساله هایی تحت عنوان استفتائات پزشکی از برخی مراجع موجود است که در برخی به ضمان و مسئولیت پزشکان در برخی صورت ها پرداخته اند .
ه ) روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع تحقیق بنیادی است و روش متناسب با آن روش توصیفی – تحلیلی می باشد . لازمه این گونه تحقیقات ، شناسایی منابع مربوط به موضوع تحقیق و جمع آوری آنها به شیوه کتابخانه ای و استخراج مطالب مورد نظر از این منابع ، ایجاد ارتباط میان مطالب و توصیف تحلیل آن ها و بحث نتیجه گیری از اطلاعات جمع آوری شده است . ما در این رساله با بهره گرفتن از کتب و منابع حقوقی و فقهی نخست به جمع آوری مطالب مرتبط با بحث پرداخته و در نهایت با استخراج نظرات و دسته بندی آنها به اهداف مورد نظر نایل آمده ایم .
فصل اول
( کلیات )
از آن جا که موضوع تحقیق رساله حاضر پرداختن به مسئولیت های ناشی از انتقال بیماری هاست ضرورت دارد قبل از ورود به بحث اصلی ، باید به یک سلسله مباحث به عنوان مبادی توجه نمود تا با ایجاد آشنایی نسبت به آنها ، بتوان به مسائل اصلی و بحث های تفصیلی پرداخت . در این فصل که شامل سه بخش می باشد به بررسی کلید واژگان ، اقسام بیماری ها و نیز انواع مسئولیت می پردازیم . در گفتار نخست ، به بررسی واژگان کلیدی و پرکاربرد تحقیق که در فهم بهتر مطالب تحقیق موثر است پرداخته ایم . در گفتار دوم نیز بنابر ضرورت و اهمیت و انواع مختلفی که برای بیماری ها متصور است به شرح و توضیح آن ها پرداخته ایم و در گفتار سوم و پایانی فصل ، انواع مسئولیت و ارکان وعناصر آنها را بیان کردیم تا برای تفهیم موارد و مصادیق بحث بتوان به آنها رجوع کرد . و چون بحث از منظر فقه و حقوق بررسی می شود جهت استفاده بیشتر به اختصار برخی قواعد فقهی مرتبط با بحث را مورد بررسی قرار داده ایم .
گفتار نخست ؛ کلید واژگان
معنای لغوی مسئولیت [۱] :
مسئول اسم مفعول از سأل، یسأل بر وزن منع یمتنع ، ( سوال ) مصدر آن می باشد . در فرهنگ لغات مسئولیت به معنی قا­بل بازخواست نمودن ا­نسان آمده و غالبا به معنی تکلیف و وظیفه و آنچه که انسان عهده دار آن باشد تعریف شده است . چنانچه در فرهنگ نوین عربی به فارسی مسئولیت به معنی قابل بازخواست و مسئول به معنی قابل جواب آمده است . [۲]
در فرهنگ دهخدا ، مسئول کسی است که از وی سوال کنند و مسئولیت مصدر جعلی از مسئول و به معنای ضمانت ، تعهد و مواخذه است و نیز در اصطلاح حقوقی در همین کتاب به معنی تعهد قهری یا ختیاری شخص در مقابل دیگری است . [۳]
بعضی دیگر از لغویین یکی از معانی مسئول را کسی دانسته اند که فریضه ای بر ذمه دارد به طوری که اگر عمل نکند از او بازخواست می شود و مسئولیت را به معنای مسئول بودن نسبت به انجام دادن امری آورده اند .
گاهی مسئولیت به معنای جمعی و گروهی می باشد که به آن مسئولیت مشترک یا مسئولیت گروهی « مسئولیه جماعیه » گفته می شود و شخص مسئول ، یعنی شخصی که مسئول کردار خود است « مسئول عن فعله » و در فرهنگ فروزان از مسئول به عنوان ضامن ذکر شده است .
در ترمینولوژی حقوق مسئولیت را تعهد قانونی شخصی بر رفع ضرری که بر دیگری وارد کرده تعریف نموده اند . قانون مدنی ایران نیز علاوه بر استعمال لفظ مسئول و مسئولیت در اکثر مواقع به پیروی از فقه کلمه ضمان و ضامن را بکار برده است. در برخی موارد مسئولیت به معنای ضمانت یا کیفر یا دین نیز به کار می رود .
مفهوم اصطلاحی مسئولیت :
مسئولیت به معنای قانونی آن همان التزام شخص به تحمل حکم قهری قانون در قبال رفتاری است که از وی صادر شده است . عده ای از حقوقدانان ایرانی ، با توجه به معنای لغوی مذکور، مسئولیت را عبارت از التزام شخص به پاسخگوئی اعمال و رفتار خویش در قبال مردم دانسته اند که معیار تجلی آن اعمال و رفتاری است که موجب خسارت یا جنایت می گردد . [۴]
هر چند که در قانون ایران هیچ گونه تعریفی از مسئولیت ارائه نشده است و به همین دلیل از طرف حقوقدانان نیز به صورت یکسان تعریف نشده است ولی همگی آنها مسئولیت را به نوعی تعهد و التزام دانسته اند . شخص دارای مسئولیت از نظر حقوقی ملزم است کاری را انجام دهد یا چیزی را متحمّل سازد . بنابراین شخص مسئول ممکن است نسبت به اجراء یا پرداخت مسئولیت داشته باشد یا زندانی شود و یا به هر طریق دیگری در معرض تکالیف و تبعات حقوقی قرار گیرد . مسئولیت ممکن است بر اثر عمل اختیاری یا الزام قانون ایجاد شود . مثلا در صورتی که شخص از اجرای مفاد قرارداد تخلف کند بر اساس قانون مسئولیت دارد .
مفهوم تکلیفی مسئولیت :
قبل از بیان حکم تکلیفی لازم است مختصری توضیح در مورد حکم شرعی نیز داده شود . افعال خداوند معلل به اغراض و اهداف می باشد . ثابت می شود که غرض و هدف به مکلف بر می گردد و آن غرض گاهی جلب منفعت برای مکلف است و گاهی دفع ضرر است . از این رو گاهی به دنیا مربوط است و گاهی به آخرت و احکام شرعی از این چهار فرض خارج نیست . و چه بسا در حکم اغراض متعدد جمع می شود . چنانکه اگر کسی برای روزی خود و افراد واجب النفقه اش و افراد مستحبه النفقه به قصد قربت کسب کند هر گاه راه درآمدش منحصر به همان کسب باشد آن چهار غرض در آن حاصل می گردد . نفع دنیوی حاصل می شود . برای آنکه نفوس از نابودی محفوظ می ماند و جلب نفع اخروی ازآن جهت است که عمل به قصد قربت انجام یافته است و دفع ضرر اخروی بدین نحوست که واجب را انجام داده است و در نتیجه ضرری را که بر ترک واجب مترقب بوده دفع شده است و دفع ضرر دنیوی بدین گونه است که اگر قوت تحصیل نشود نفوس تلف می شوند . بنابراین حکم شرعی عبارت است از قانون صادر از خدای تعالی برای سامان بخشیدن به زندگی مادی و معنوی انسانها و حکم شرعی نیز به حکم تکلیفی و حکم وضعی تقسیم می شود . حکم تکلیفی حکم شرعی است که مستقیما به افعال انسان ( مکلف ) تعلق می گیرد و رفتار انسان را در جوانب مختلف زندگانی شخصی ، عبادی ، خانوادگی ، اقتصادی و سیاسی ، تصحیح و توجیه می کند و همه را سر و سامان می بخشد . مثل حرمت شرب خمر، وجوب نماز . [۵] بنابراین حکم تکلیفی مکلف را از حیث انجام و ترک معین می کند . حکم تکلیفی نیز خود به حرمت ، وجوب ، استحباب ، کراهت و اباحه تقسیم می شود که به چهار قسم از اعمال ( عبادات ، عقود ، ایقاعات و احکام ) انحصار یافته است .
عکس مرتبط با اقتصاد
مفهوم وضعی مسئولیت :
حکم وضعی قسم دیگری است از احکام شرعی که مستقیما به انسان و رفتار و گفتار او مربوط نمی شود بلکه وضع مشخص و معینی را قانون گذاری می کند که به طور غیرمستقیم بر اعمال و رفتار انسان اثر می گذارد از قبیل احکامی که پیوند زناشوئی را نظم می بخشد . زیرا آن احکام مستقیما رابطه معین و صحیح بین زن و مرد را قانونگذاری می کند ولی به طور غیرمستقیم بر اعمال و رفتار آن دو اثر می گذارد زیرا آن زن و مرد که پیوند زناشوئی بستند هر یک نسبت به دیگری تکالیفی پیدا می کنند و رابطه میان احکام تکلیفی و احکام وضعی رابطه ناگسستنی است زیرا در هیچ حکم وضعی یافت نمی شود که جنب آن حکم یا احکامی تکلیفی وجود نداشته باشد . مثلا زوجیت حکم شرعی وضعی است که در جنب آن احکام تکلیفی دیده می شود . از قبیل وجوب انفاق شوهر بر زن، وجوب تمکین زن نسبت به شوهر و غیره . همچنین تکلیف حکم شرعی وضعی است که در ردیف آن ، احکام تکلیفی متعددی وجود دارد، از جمله حرمت تصرف دیگری در آن مگر به اذن مالک ، حرکت غصب آن و غیره .[۶]
معنای لغوی بیماری :
بیماری[۷]در کتب لغت مانند لغت نامه دهخدا [۸]و معین به معنی مرض ، ناخوشی ، رنجوری و ناتندرستی است و در مقابل تندرستی و صحت قرارد دارد .
کتاب فرهنگ واژه های مصوب فرهنگستان از منظر پزشکی به معنای هر نوع وضعیت غیرطبیعی در ساختار یا کارکرد بافت‌ها یا اعضا یا دستگاه‌های بدن است که با مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌ها مشخص می‌شود . بیماری یا مرض به ناهنجاری در بدن یا روان می‌گویند که به علت ناراحتی ، اختلال عملکرد یا تنش در بیمار یا سایر افراد مرتبط با او ایجاد می‌گردد . البته باید میان بیماری و سایر حالتهای پزشکی مانند خستگی ، ضعف ، کسالت و اندوه تفاوت گذاشت . عامل ایجاد بیماری می‌تواند بیرونی ( مانند باکتری ، انگل ، تغذیه ناکافی و … ) یا درونی ( مانند پرکاری تیروئید ، دیابت و …) باشد . همچنین بیماری می‌تواند مادرزادی (مانند سندرم ترنر یا لب شکری) یا ژنتیکی مانند آلبینیسم باشد . بیماری تند (حاد) یا کهنه (مزمن) ، واگیر دار یا ناواگیر نیز می‌تواند باشد .
مفهوم اصطلاحی بیماری :
ساده ترین تعریف بیماری آن است که نقطه مقابل سلامتی است . سازمان جهانی بهداشت سلامت را تعریف کرده ولی بیماری را تعریف نکرده است زیرا بیماری اشکال متعدد ( طیف بیماری ) دارد و از حالت ابتلای بدون نشانه بالینی تا بیماری شدید را در بر دارد . در ایجاد بیماری سه عامل محیط ، میزبان و عامل بیماری زا نقش دارند .
بیماری عبارت است از یک حالت مرضی که به علت اثر عوامل بیماری زا در بدن ایجاد می شود و بواسطۀ آن بدن نظم طبیعی خود را از دست می دهد . به طور کلی بیماری ها به دو گروه عمده « بیماری های واگیر » و « بیماری های غیر واگیر » تقسیم می شوند .
انتقال
واژه انتقال مصدر عربی بر وزن انتقل انتقالا از ریشه ( ن ق ل ) است .[۹] و در کتب لغت دهخدا[۱۰]و معین به معانی از جایی به جایی شدن ، جا به جا شدن و از جایی به جایی رفتن و نقل مکان کردن آمده است و از آن جایی که موضوع مورد نظر ما انتقال بیماری است می توان از انتقال معنای اراده و قصد را نیز استفاده کرد . اما توضیح مختصری از واژه سرایت نیز به نظر ضروری می رسد .
سرایت
سرایت اسم مصدر عربی است که در لغت نامه دهخدا ۳به معنی تاثیر و اثر کردن چیزی در چیز دیگر آمده است . در فرهنگ معین علاوه بر معانی اثر وتاثیر به معنای انتقال بیماری به دیگری نیز آمده است .
در فرهنگ عمید ، سرایت به لحاظ پزشکی و در معنای انتقال مرض از یکی به دیگری و واگیری آمده که این معنی به بحث ما نزدیکتر است .
فقه
فقه در لغت به معانی فهمیدن چیزی ، دانستن و دریافتن آمده است و در اصطلاح علم احکام شرعیه عملیه از روی ادله تفصیلیه است و نیز علمی است که از فروع عملی احکام شرع بحث می کند و مقصود از آن تحصیل ملکه ا­قتدار بر اجرای اعمال شرعی است . [۱۱]
برخی از شارحین گفته اند که مراد از فقه نه در معنای فهم و نه در معنای علم به احکام شرعیه از روی ادله تفصیلیه مناسب نیست بلکه مراد از آن بصیرت در امر دین است . [۱۲]
فقه دانشی است که سرپرستی زندگی انسان را در ساحت‌های گوناگون ، اعم از فردی و اجتماعی ، بر عهده دارد . فقه وظیفه دارد که رفتار مردم را به عنوان انسان‌های تکلیف‌ مدار، بر اساس آموزه‌های دین و در جهت توسعه و گسترش بندگی خدا ، تنظیم نماید . فقه باید در برابر بحران‌های انسان امروز و رفتار حکومت اسلامی نسبت به آن ، راه حل مناسبی ارائه کند و به اقامه دین در جامعه بپردازد .
فقه اسلامی ، مجموعه مقررات و احکامی است که مربوط به تمام شئون انسانی است که کلیات آن از طریق قرآن و سنت تشریع و جزئیات و فروع آن از طریق تلاش و تکاپوهای علمی قابل استخراج و استنباط است . [۱۳]
فقه بنا بر رسالتی که دارد ، باید وظیفه شرعی فرد ، جامعه و حکومت را در قبال بیماری و افراد بیمار روشن نماید . فقه باید برای پیش‌گیری از گسترش بیماری هایی که انسان را به کام مرگ می‌کشاند و نظام را دچار بحران طاقت‌فرسایی می کند، برنامه مشخصی از منابع دینی ارائه کند تا رسالت فقه در ارائه تئوری واقعی اداره همه جانبه انسان ، تحقق یابد .
حقوق [۱۴]
برای واژه حقوق ، معانی مختلفی ذکر شده است . در فرهنگ دهخدا آمده که حقوق در اصطلاح فقهی ، جمع حق است و حق نوعی است از سلطنت بر چیزی که ممکن است متعلق به عین باشد مانند حق تحجیر و یا متعلق به غیر عین باشد مانند حق خیار و یا متعلق به شخصی باشد مانند حق قصاص .
تعاریف بسیاری وجود دارد که برای مثال ، می توان به این تعریف اشاره کرد :
برای تنظیم روابط مردم و حفظ نظم در اجتماع ، حقوق برای هر کس امتیازهایی در برابر دیگران می شناسد و توان خاصی به او می بخشد . این امتیاز و توانایی را « حق » می نامند که جمع آن حقوق است و « حقوق فردی » نیز گفته می شود مانند حق حیات . [۱۵]
و اما گاه ، مقصود از واژه حقوق ، علم حقوق است : یعنی دانشی که به تحلیل قواعد حقوقی و سیر تحول آن می پردازد .
یکی از تعاریفی که دکتر کاتوزیان در کتاب کلیات مطرح کردند این گونه آمده است :
انسان خردمند از دیرباز دریافت که بقای اجتماع او وابسته به نظم است و با هرج و مرج و زورگیری امکان ندارد ، ایجاد نظم مطلوب با حکومت قانون ملازمه دارد ، باید قواعدی بر روابط اشخاص ، ازجهتی که عضو جامعه اند ، حکومت کند . امروز ، این مجموعه قواعد را ، قطع نظر از اختلافی که درباره منابع واقعی آن وجود دارد « حقوق » می نامیم . [۱۶]
گفتار دوم ؛ انواع بیماری ها
بیماری های غیر واگیر
هر چه از اهمیت بیماری های مسری و واگیر کم می شود ، برعکس درگیری با بیماری های غیر واگیر اهمیتی روز افزون پیدا می کنند . در حال حاضر ، بیماری های قلبی عروقی و سرطان ها در راس علل مرگ و میر در کشورهای پیشرفته قرار دارند و در بسیاری از کشورها بیماری های غیر واگیر روند صعودی دارند . در کشور ایران ، بیماری های قلبی عروقی ، حوادث و سرطان ها بیشترین علل مرگ و میر را به خود اختصاص داده اند .
تعریف بیماری غیر واگیر :
بیماری های غیر واگیر را به انواع مختلف تعریف کرده اند ، برابر تعریف سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۵۷ ، بیماری غیر واگیر عبارتست از :
کاهش در ساختار یا اعمال بدن که ضرورتاً سبب تغییر در زندگی عادی بیمار گردد و در طی یک دوره ی زمانی طولانی ادامه یافته و پایدار باشد .
بیماریهای غیر واگیر شامل بیماریهای قلبی عروقی ، کلیوی ، عصبی و روانی ، گواتر ، تالاسمی ، فشار خون بالا ، بیماریهای مزمن و غیر اختصاصی تنفسی ( مانند آسم ) ، پی آمدهای دائمی سوانح ، پیری ، کوری ، سرطان ، دیابت و پی آمدهای مزمن بیماریهای واگیر دار می باشند .