در دوره ی بعد از دوره ی ترجمه(قرن چهارم ه) تا قرن ششم و هفتم، (و تا اندازه ای در دوره ترجمه) اکثریت قریب به اتفاق فلاسفه، ضمن این که فیلسوفند، در فن پزشکی مهارت دارند. هم چنان که بوعلی هم فیلسوف است و هم پزشک، در بسیاری از آن ها پزشکی بر فلسفه غلبه دارد. این دوره که دوره «فیلسوف پزشکی» است، مسلمان، یهودی و مسیحی شرکت دارند. از صائبیان در این دوره، بر خلاف دوره ترجمه خبری نیست. در این دوره ما به پزشکان بلند قدر مسیحی یا یهودی زیادی بر می خوریم که ضمناً فیلسوف هم هستند ولی به فیلسوف بلند قدری از یهودیان یا مسیحیان بر نمی خوریم(مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ۱۳۶۲: ص ۶۲۳).
از آن جا که پزشکان غیر مسلمان، به خصوص مسیحیان در امر پزشکی سرآمد بودند، افتخار ابداع روش درمانی بیمارستانی را ایرانیان و از جمله این دسته از پزشکان داشتند. توجه به پزشکان غیر مسلمان آن قدر زیاد بود که در هنگام شیوع بیماری هم بیشتر به آن ها مراجعه می شد تا دیگر پزشکان، مانند حکایت «اسد بن جانی طبیب(الگود، ۱۳۷۱: ص ۲۰۲).»
به طور کلی مشاجره های کلامی میان مسلمانان و مسیحیان از همان ابتدای ظهور اسلام تا قرن ها ادامه یافت که با شدت و ضعف همراه بود. در طول جنگ های میان دو گروه، این مشاجره ها به شکلِ کینه جویانه قوت بیشتری گرفت. به طور مثال؛ در ترانه رولان، مسلمانان بت پرست معرفی شدند(گرونبام، ۱۳۷۳: ص ۴۵).
نویسندگان مسلمان، چه ایرانی و چه عرب، به مسائل اعتقادی مسیحیان چون انجیل و اعتقاد به تثلیث، توجه نشان می دادند، مانند «ابن حزم اندلسی» متوفای(۴۵۶ ه) ابن خلدون، مسعودی، قزوینی و قلقشندی که درباره انجیل و مسائل کلیسا مطالب بسیاری دارند. گاهی طی این مناظره های ایشان مسلمان می شدند، مانند مناظره ی مأمون با مرتدی نصرانی اهل خراسان که وی دوباره اسلام آورد(ابن قتیبه، ۱۹۶۶: ص ۵۵۲).
۳-۳-۳-۲- شخصیت های فرهنگی مسیحیان
از چهره های فرهنگی مسیحی در این دوره می توان، ابوسهل مسیحی، طبیبی فاضل، منطقی ای کامل و عالم به علوم اوایل بود را نام برد. وی در خراسان معروف و مشهور و نزد سلاطین آن جا به اعزاز و احترام موصوف بود. کتاب مجموعه دستورات طبی موسوم به صد مقاله از اوست. وی استاد ابوعلی سینا هم بوده است(ابن عبری، مختصر الدول، ترجمه[عبدالمحمد آیتی]، ۱۳۷۷: ص ۲۵۸).
میخاییل، پسر ماسویه، عیسی بن صهار(چهاربخت) عیسی بن شهلافا، بختیشوع بن جورجیس نصرانی، جبرئیل بن بختیشوع، جورجیس بن بختیشوع، طیفوری حبش بن اعسم نصرانی، حسنون نصرانی، صاعدبن یحیی، از جمله علمای مسیحی و ایرانی تا قرن چهارم به شمار می رفتند(صفا، ۱۳۷۴)
سهم دانشمندان مسیحی در دربار خلفا به خصوص در نهضت ترجمه آن قدر زیاد است، که به عبارتی می توان گفت: «ایشان پیشروان حکمای پیرو ارسطو بوده اند که آثارشان در قرن سیزدهم میلادی در اروپا دوره تجدد فلسفی را فراهم کرده است.»( نفیسی، مسیحیت در ایران تا صدر اسلام، ۱۳۴۳:ص ۳۱۳).
۳-۳-۳-۳- اقدامات فرهنگی مسیحیان
فعالیت علمی و و فرهنگی و نقش قابل ملاحظه ی اقلیت مسیحی(ارمنی) در ایران، از دیرباز مشهود است. به یادگار ماندن کلیساهایی، چون طاطاوس مقدس و استاتوس مقدس در آذربایجان ایران و کلیسای وانک در اصفهان و کلیساهای دیگر، هم چنین مشارکت در راه اندازی اولین چاپخانه ی ایران، نشان از این موضوع دارد. فعالیت کلیسای مقدس طاطاوس از همان قرن اول هجری(۷۲۱ م) شروع شد. طومای آزرونی، مورخ ارمنی قرن سوم هجری از این کلیسا نام برده و در قرن پنجم هجری نیز فعالیت داشته است (مجله هور، شماره ۱، سال اول، تیر ماه، ۱۳۵۰، ص ۶).
مع هذا تصویری که از این تجربه برای تاریخ باقی ماند، تصویر جامعه یی پر تحرک و حیاتی پر تنوع و محیط بالنسبه، بازی که آکنده از استعداد های سازنده بود که در آن شوق به احیاء سنت های ایرانی، علاقه به شعایر و آداب عربی و اسلامی را نفی نکرد و محدودیت به نواحی غربی و مرکزی فلات ارتباط با حاصل میراث نواحی شرقی آن را غیر ممکن نساخت. تسامح فکری هم تا حدی بود که به اهل ذمه نیز در کارهای حکومت مجال همکاری داد و از اختلافات فرقه یی هم مانعی برای رشد و توسعه افکار فلسفی به وجود نیاورد(زرین کوب، تاریخ مردم ایران، ۱۳۶۷: صص ۱۰ ، ۵۰۹).
۳-۳-۴- اماکن مذهبی مسیحیان
تا قرن چهارم هجری قمری، شواهدی از ادامه فعالیت دیرها در دست است، مانند دیر ابلق در اهواز و دیرهایی در ناحیه اردشیر خره در فارس، دیر خندق در ناحیه خوزستان و دیر زور در اهواز. در قرن چهارم هجری کلیسای مسیحیان در هرات فعالانه به کار خود ادامه می داد(حموی بغدادی، ۱۳۸۰:ص).
در بخارا «نرشخی» از وجود کلیسا در کنار مسجد خبر داده است(نرشخی، بی تا: ص ۷۳).
در منطقه سیستان پش از ورود اسلام کلیساهای متعددی به فعالیت خویش ادامه دادند. «باسورث» در این باره می نویسد:
روایتی که ماری بن سلیمان نسطوری از اسقفی به نام «مطران سبر مشوع» یاد کرده در قرن چهارم و پنجم هجری آخرین مطلب جدی درباره وضعیت مسیحیان سیستان است(باسورث، تاریخ سیستان، ۱۳۷۰:ص ۳۱).
دیرها
قبل از ظهور اسلام و مقارن ظهور این دین، شهرهایی چون کسکر، ریشهر (دیو اردشیر) در سواحل خلیج فارس از مراکز مهم و مقر اسقف نشینی ایران و پایگاه مطران وقت به شمار می رفته اند. از دیگر شهرها می توان به این ها اشاره کرد: بیت هوازیه(خوزستان)، بیت لاپات(جندی شاپور) شوشتر(تستر) و رامهرمز(مارکوارت،۱۳۷۳:صص ۶۳، ۶۵).
به طور کلی تا قرن چهارم هجری شواهدی از ادامه فعالیت دیرها در دست است، مانند دیر ابلق در اهواز، و دیرهایی در ناحیه اردشیر خره در فارس، دیر خندق در ناحیه خوزستان و دیر زور در اهواز.( مارکوارت،۱۳۷۳: صص ۶۳، ۶۵).
«شابشتی دیلمی»(متوفای ۳۸۸ ه) در کتاب «الدیارات» خود که عمدتاً به توصیف دیرهای مسیحیان در عراق پرداخته، گزارش های زنده ای در این باره دارد. او دیر موسوم به درمالس را که در جانب دروازه شماسیه ی بغداد و نزدیک منزل «احمدبن بویه دیلمی» قرار داشت این گونه توصیف کرده است:
«این دیر، مهم ترین موقعیت را دارد: دیری است تمیز و مفرح، دارای بوستان ها و اشجار فراوان، دیری است بزرگ که راهبان و قسیسان در آن حضور فعال دارند، این دیر به منظور تفرج و هواخوری و صرف مشروبات مورد توجه است.»( شابشتی، بی تا: ص ۳).
این دیر در شرق بغداد در طرف دروازه شماسیه و در کنار نهر مهدی واقع است. اطراف دیر را بوستان ها و اشجار و درختان نخل قرار گرفته است. این دیر خوش عمارت و تمیز و مفرح است و افراد و راهبان در آن رفت و آمد می کنند. در هنگام عید فصح در بغداد این دیر منظره عجیبی دارد، چرا که در این هنگام هیچ مسیحی در شهر بغداد نیست مگر آن که به این دیر می آید و اعمال عبادی خود را انجام می دهد، هم چنان که هیچ فرد مسلمان اهل تفرج و لهو و سرگرمی نیست مگر آن که جهت تفریح به این دیر می آید(شابشتی، بی تا: ص ۱۴).
او هم چنین از دو دیر دیگر به نام های «دیر الثعالب» و «دیرالجاثلیق» یاد می کند که در غرب بغداد و در آبادترین و مفرح ترین منطقه این شهر واقع شده و محل تفرج و تفریح عموم مردم بغداد، اعم از مسیحی و مسلمان است و هیچ گاه از وجود گردش گران خالی نیست و این دو محل مورد توصیف شعرا قرار گرفته است(شابشتی، بی تا: صص ۲۴، ۲۵).
کلیساها
در قرن چهارم هجری، کلیسای مسیحیان در هرات فعالانه به کار خود ادامه می داد(حموی بغدادی، ۱۳۸۰). در بخارا، نیز نرشخی از وجود کلیسا در کنار مسجد خبر داده است(نرشخی، بی تا :ص ۷۳).

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.