۱-۱۶٫ سنتز ترکیبات سه اسپیرو از ایزاتین
لی و همکارانش سنتز ترکیبات سه­اسپیرو را در سال ۲۰۱۰ گزارش کرده ­اند.این ترکیبات با بهره گرفتن از آزومتین، ۱-بنزیل-۳و۵-دی هیدرومتیلیدن-۴-پی­پیریدینون (۳۸) و ترکیب دارای گروه نیتریل اکسید (۳۹) سنتز می­شوند(شکل۱-۲۹).^]۵۴[
شکل۱- ۲۹
۱-۱۷٫ هدف
هدف از این کار پژوهشی ابتدا سنتز پیش ماده۵و۴-دی هیدرو پیرولو[۱،۲،۳-hi]ایندول-۲,۱دی اون ومطالعه واکنش پذیری آن تحت شرایط کاتالیز شده و استفاده از آن در سنتز تک­ظرفی سه جزئی مشتقاتی از ترکیبات اسپیرو­­­پیرولو در حضور کاتالیزور هگزامتیلن تترآمین (HMTA) و حلال آب می­باشد
همچنین سنتز پیش ماده۵و۶ -دی هیدروH1-پیرولو]۳، ۲، ۱-[ij کینولین-۱و۲(H4)-دی اونومطالعه واکنش پذیری آن تحت شرایط کاتالیز شده و استفاده از آن در سنتز تک­ظرفی سه جزئی مشتقاتی از ترکیبات اسپیرو­­­پیرولو در حضور کاتالیزور پاراتولوئن سولفونیک اسید(p-TSA)و حلال آب می­باشد
در این کار پژوهشی، مشتقات اسپیروی حلقه های پنج عضوی ایندولینی و مشتقات اسپیروی حلقه های شش عضوی کینولینی سنتز شده و باهم مقایسه میشوند.
فصل دوم
بخش تجربی
۲-۱٫روش های تجربی
تمامی واکنشگرها و معرفها از شرکتهای H.D.B ،Aldrich ،Merck ،Fluka با کیفیت عالی خریداری شده و بدون نیاز به تخلیص اضافی استفاده شده اند. شناسایی خصوصیات فیزیکی محصولات بوسیله داده های طیفیIR ،NMR بررسی شده اند. پیشرفت واکنشها بوسیله TLC ( روی ورقه آلومینیومی سیلیکاژل ۲۵۴F60 ) دنبال شدند.
طیف مادون قرمز (IR) با بهره گرفتن از اسپکتروفتومتر IR Thermo Nicolet Nexus 670–FT ترسیم شده اند. نقطه ذوب با بهره گرفتن از دستگاه Electrothermal Engineering LTD 16218 گرفته شد.
نکات قابل توجه در مورد اعداد ارائه شده در بخش تفسیر داده های طیفی:
الف: اعداد ارائه شده در قسمت طیف مادون قرمز (IR) بر حسب cm^-1 می باشند.
ب: جابجایی شیمیایی ارائه شده در قسمت رزونانس مغناطیس هسته­ای پروتون بر حسب ppm و ثابت های کوپلاژ بر حسب Hz می­باشند.
۲-۲٫ روش­های سنتزی مورد استفاده

بخش اول

۲-۲-۱٫سنتز۴و۵-دی هیدرو پیرولو[۱،۲،۳-hi]ایندول-۱و۲-دی اون

در این تحقیق برای تهیه پیش ماده مورد نظر ،از ایندولین و اگزالیل کلراید استفاده شد که روش کار در زیر بطور کامل آورده شده است.

۲-۲-۱-۱٫سنتز ۲-(ایندولین-۱-ایل)-۲-اکسو استیل کلراید

شکل۲- ۱
اگزالیل کلراید (۱۸ میلی مول، ۳/۲ گرم) تحت شرایط محیط تاریک، سرد (دمای پایین تر از ^oC 5)و اتمسفر بی اثر، به محلول ۲و۳- دی هیدرو-۱H-ایندول (۸/۱۶ میلی لیتر،۵۵/۱ گرم، ۱۳ میلی مول) در بنزن (۱۰ میلی لیتر) قطره قطره افزوده گردید، با
ریختن اولین قطره تغییرات رنگ در مخلوط واکنش ملاحظه شد. مخلوط واکنش به مدت ۲ ساعت در دمای اتاق هم زده شد. بعد از ۲ ساعتTLC حضور محصول و عدم حضور ماده اولیه رانشان داد. سپس بنزن تبخیر گردید و محصول ۲-(ایندولین-۱-ایل)-۲-اکسو استیل کلراید با (راندمان۶۲%، ۱۱۶میلی گرم، ۱ میلی مول ،نقطه ذوب ^oC 117) حاصل شد.(شکل۲-۱)
Yield (116mg,1 m mol, 62%); mp: 117^oC
FT-IR: _max (KBr): 3446, 2947, 1739, 1668, 1236, 1015 Cm^-1

۲-۲-۱-۲٫سنتز ۴و۵-دی هیدرو پیرولو[۱،۲،۳-hi]ایندول-۱و۲-دی اون

شکل۲-۲
دی کلرو متان (۲۰ میلی لیتر) به ۲-(ایندولین-۱-ایل)-۲-اکسو استیل کلراید(۱۹۱/۰ گرم، ۴/۱ میلی مول) افزوده شده سپس آلومینیوم کلراید سوبلیمه شده (۴/۰گرم، ۳ میلی مول) اضافه گردید و به مدت ۲۴ ساعت هم زده شد. به مخلوط واکنش اسید کلریدریک ۲ نرمال (۳۰میلی لیتر) افزوده شد. فاز آلی جداسازی شده با آب شستشو داده شد سپس بی کربنات پتاسیم ۲ نرمال ( ۳۰میلی لیتر ) افزوده شد مجدداً با آب شستشو داده شد. بعدازتبخیر حلال رسوبی به رنگ زرد با راندمان (۵۱%,۴۷میلی گرم، ۲/۱ میلی مول) و نقطه ذوب (^oC ۱۵۷) حاصل شد. (شکل۲-۲)
Yellow Crystal (47mg, 1.2 m mol,51%); mp: 157℃
FT-IR: (KBr)_max: 3444, 2917, 1738, 1648, 1593 cm^-1
HNMR: _H(300 MHz, CDCl₃): 3.20 (t, 2H, J=8.4Hz), 4.24 (t, 2H, J=9Hz), 7.01-7.15 (m, 2H, Ar-H),7.19(d, 1H, J=9Hz, Ar-H).
۲-۲-۲٫روش کلی سنتز ترکیبات اسپیرو
در سنتز این سری از ترکیبات ، به مخلوطی از۴و۵-دی هیدرو پیرولو[۱،۲،۳-hi]ایندول-۱و۲-دی اون (۱میلی مول، ۱۷۳میلی گرم ، ترکیب شماره ۱)، مالونو نیتریل یا اتیل سیانو­استات (۱ میلی مول) (واکنشگر ۲) و بتا دی­کتون (۱ میلی مول) (واکنشگر ۳) در حلال آب (۵ میلی لیتر)، کاتالیزور هگزآمین (۱میلی مول ) افزوده و به مدت ۶-۳ ساعت حرارت داده شد.
بعد از کامل شدن واکنش مخلوط واکنش به آرامی سرد شد. رسوب حاصل پس از جداسازی سه بار با اتانول سرد شستشو داده شده و در دمای ۷۰-۶۰ درجه سلسیوس خشک شد (شکل۲-۳)

a-d4 ۳ ۲ ۱

شکل۲-۳
-۳
ساختار محصولات سنتز شده در جدول ۲-۱ آورده شده است.
جدول۲-۱

معنی بیت: در این دنیا به دنبال مردی شادمان و خوشدل مباش، چرا که خوشدلی از جهان رخت بربسته و حتی آن رودزنی که بر فلک به طربناکی معروف گشته (زهره مطرف فلک) آن هم زن است.
۱۲)سر بر مکن ز جیب که تا چرخ خیمه بست از دو طناب خیمه زده جیب و گردنست
جیب: گریبان
سر از گریبان برآوردن: بیدار شدن، از خواب برخواستن (فرهنگ کنایات).
تا: به معنی از وقتی که (حرف ربط)

زه در گردن کسی افکندن: کنایه از خفه کردن

دو طناب: کنایه از شب و روز
معنی بیت: سر از گریبان تفکر و عزلت بیرون میاور، زیرا از زمانیکه آسمان برپا ایستاده و خیمه خود را برافراشته، به وسیله دو طناب شب و روز، چه بسا گریبان و گردنها که به دار زده است.
۱۳)در چشم من مگو نرسد سوزن فنا بهتر ببین که خود مژه همشکل سوزن است
بین چشم و مژه و نیز سوزن تناسب وجود دارد.
معنی بیت: بیخود خود را به تکلف انداخته و نگو که سوزن فنا به چشم تو نرسد اگر خوب دقت کنی می‌بینی که خود مژه چشم من به شکل سوزن است.
۱۴)باغ جهان مبین و حدیثش مگو از آنک کوری در وز نرگس و گنگی ز سوسن است
باغ جهان: اضافه تشبیهی
نرگس:  قصیده‌ی ۱، بیت ۱۹.
سوسن: گنگی سوسن:  قصیده‌ی ۵، بیت ۸۴ .
کوری و نرگس: در وسط گلبرگهای نرگس نقطه‌ی زردی است که در زبان شعرا به چشم خمار تشبیه شده است. نرگس چشم دارد اما نمی‌بیند.
این در زبان خامش سوسن نهد کلام و آن در طباق دیده نرگس نهد بصر
(انوری ۲۰۷،به نقل از فرهنگ اشارات، صص ۱۰۹۳-۱۰۹۲)
بین باغ و نرگس و سوسن تناسب وجود دارد.
معنی بیت: توجهی به باغ جهان نداشته باش و سخنی از آن به میان میاور چرا که کوری در جهان از نرگس و لالی از سوسن پدید آمده است. یعنی همانطوری که نرگس کور، و سوسن لال است تو نیز از آنان بیاموز و نسبت به جهان کور و کر باش (زیباییهایش را ببین، و سخنان فریبنده‌اش را مشنو).
۱۵)با هر که هست گرم و سبک، همچو آه من دهر دو رنگ سرد و گران همچو آهن است
دهر دو رنگ: کنایه از روزگار غدار و بی ثبات (فرهنگنامه شعری). مجیر در جای دیگر دیوان دهر دو رو آورده است:
آینه چون مرد را باز نماید به مرد دهر دو رو را به بدو باز نمودی چنان.
(دیوان مجیر، ص ۱۶۸)
بین گرم و سبک و سرد و گران تضاد وجود دارد.
بین آه و آهن جناس زاید (مذیل) وجود دارد.
معنی بیت: هر کس که در این جهان همانند آه من گرم رو و سبک بار است، دهر مزوّر و دو رنگ با او سرگران و سرد همچو آهن است.
۱۲)ما را چه غم چو بر دل ما فقر پادشاست کاوس را چه باک که رستم تهمتن است
… چو بر دل ما فقر پادشاست: ما را چه غم چو بر دل ما فقر پادشاست:
حضرت رسول اکرم(ص) در باب فقر فرماید:
«الفقر ازین بالعبد المؤمن من الغدار الجید علی خد الفرس»
ترجمه: فقر و درویشی بر بنده مؤمن از موی خوبی که بر چهره اسب باشد زیباتر است.
ابراهیم بن احمد خواصّ در باب فقر چنین گوید: فقر ردای شرف و لباس پیامبران مرسل و جامه نیکوکاران و تاج پرهیزگاران و زیور مؤمنان و غنیمت عارفان و آرزوی مریدان و پناه فرمانبرداران و زندان گناهکاران است که بدکاریها را می‌پوشاند و حسنات را بزرگ کند و درجات را بلند گرداند و به آرزوها رساند. (تعلیقات دیوان مجیر، صص ۵۰۹-۵۰۸ ).
کاوس: کیکاوس]=کی+کاوس است، Kava Usan جزو دوم از ریشه Usa به معنی: «دارای منبع فراوان[ دومین پادشاه از سلسله کیانیان. وی در روایات ایرانی پسر ائی پیونگهو Ai-Pivanghu و نوه کیقباد دانسته شده. در دوره وی داستان هفتخوان رستم، داستان سیاوش، داستان رستم و سهراب و غیره پیش آمده که در شاهنامه مذکور است.‌(معین).
رستم:  بیت ۸.
تهمتن: بر وزن قلمزن، یکی از القاب رستم زال و بهمن است و مردم قوی جثه و شجاع بی نظیر را نیز گویند، چه معنی ترکیبی این لغت بی همتا تن است یعنی تنی که عدیل و نظیر نداشته باشند و به معنی سپهدار و لشکرکش و خداوند سپاه هم هست و بندگی و فرمانبرداری کردنرا نیز گویند. (برهان).
بین کاوس و رستم تناسب وجود دارد.
چه غم و چه باک در مصرع اول و دوم استفهام انکاری است.
مصرع دوم تمثیل است.
معنی بیت: وقتی که فقر و درویشی که ردای شرف و لباس پیامبران و زیور مؤمنان است، بر دل ما حکومت می‌کند دیگر ما چه غم و غصه‌ایی خواهیم داشت. همانطور که کیکاوس (دومین پادشاه کیانیان) از اینکه رستم قوی جثه و شجاع و بی نظیر است باکی از دشمنان نخواهد داشت.
۱۷)من غم خورم نه مرغ مسمن که مرغ غم از بس که خورد دانه دل هم مسمن است

مسمن: چاق و فربه

مرغ دل: اضافه تشبیهی

دانه دل: سیاهی دل، میان دل، سودای قلب. (فرهنگنامه شعری).
در مصرع اول واج آرایی با حرف «م» و «غین» وجود دارد.
معنی بیت: من در گوشه عزلت غم می‌خورم نه مرغ چاق، زیرا مرغ غم از بس دل مرا خورده چاق و فربه گشته، و اینک برای من مثابت مرغ چاق دارد. (دکتر احمد شوقی نوبر)

-سفره ام مرغ فربهی بریان یافت نمی شود، زیرا که از بس غم مانند دانه‌ی دل مرا خورده، فربه گشته است.
۱۸)دندان حرص چو نکنم کاسمان به تک دامن گرفته در دهن اندر پی من است
دندان حرص: اضافه استعاری
تک: بسیار تند به راه رفتن و دویدن (برهان)
دامان در دهان گرفتن: در معنی دامن همت به کمر زدن و مصمم و خشمگین آمده است ولی در لغت نامه دهخدا این اصطلاح را کنایه از عجز و فروتنی آورده که مناسب با این مقام نیست.
معنی بیت: من چرا باید دندان طمع را نکنم (حرص و طمع را رها نکنم) وقتی که آسمان و فلک دامن همت به کمر زده و مصمم و خشمگین در تعقیب من است (تا به طریقی مرا از بین ببرد).

می‌توان دید که برای فعالسازی شیمیایی از اسید فسفریک و نمک‌های بازی پتاسیم استفاده شده است.

روش‌های تبدیل مواد به جاذب کربنی
روش‌های تبدیل مواد پسماند گیاهی به جاذب‌های کربنی متفاوت اند، و تنوع کارهای انجام شده نسبتا زیاد است. تقریبا روش‌هایی که برای تولید کربن فعال از پسماندها انجام شده، اکثراً نتیجه‌های بسیار خوبی از جذب و حذف رنگ‌ها از پساب بدست داده اند، جدول ۲-۳ . نمونه ای از روش‌های تبدیل مواد به جاذب‌های کربنی را نشان می‌دهد.
شکل ۲- ۲٫ نمودار مقایسه‌ی قدرت جذب و حذف رنگ بریلیانت‌گرین توسط جاذب‌های مختلف ارزان قیمت کشاورزی(داده‌ها از تحقیقات زیر برگرفته شده اند:[۳۲, ۵۶, ۶۴, ۶۵]
جدول ۲- ۳٫ خلاصه ای از روش‌های ساخت جاذب کربنی با فعال ساز‌های متفاوت[۱]
شکل ۲- ۳٫ مراحل فعالسازی مواد برای تولید جاذب با تخلخل بالا [۱]

نانوبیوکامپوزیت سلولز باکتریایی/سیلیکا جایگزین سلولزهای گیاهی
مواد نانو ساختار زیستی از قبیل پروتئین‌ها نقش زیادی در بدن جانوران و گیاهان برعهده دارند، برای مثال کاتالیست‌های زیستی که آنزیم نامیده می‌شوند، معمولاً پروتئین هستند. بنابراین در بدن جانداران نیز مواد نانوساختار حضور دارند و نقش‌ایفا می‌کنند. به عنوان نمونه می‌توان چند پروتئین را می‌توان نام برد:
پروتئین هموگلوبین با وزن مولکولی ۶۸۰۰۰دالتون، از ۴پلی لیپید تشکیل شده است که هرکدام توالی با حدود۳۰۰ اسید آمینه دارند. هریک از‌این پلی پپدیت‌ها حاوی مولکول هِم^[۵۲] و نیز اتم آهنی است که به عنوان جایگاه اتصال مولکول اکسیژن به هموگلوبین برای انتقال به بافت‌های بدن به کار می‌رود. هر سلول قرمز خونی اریتروسیت حاوی تقریبا ۲۵۰ میلیون مولکول هموگلوبین است؛ بنابراین هر سلول قادر به حمل تقریبا یک میلیارد مولکول اکسیژن است.
کرم ابریشم^[۵۳] از صفحات بتای پروتئین فیبروئین که بوسیله‌ی پیوندهای هیدروژنی به هم متصل شده‌اند ابریشم می‌سازد[۶۶]. رشته‌های صفحات تنگ چین و بسیار جهت دارند که‌این ویژگی به آن‌ها مقاومت کشسانی بالایی می‌بخشد. دنباله‌های اسیدآمینه ای آن ۴۶% گلایسن، ۲۶% آلانین، و ۱۲ درصد سرین^[۵۴] و توالی تکرار اصلی آن هگزاپپیدی ساخته شده اندو پروتئین‌هایی از‌این نوع باوزن مولکولی بین ۴۰ تا ۱۰۰ کیلودالتون از باکتری اشرشیا کُلی شکل گرفته‌اند.
تقلید از طبیعت شامل مطالعه ساختارهای مصنوعی است که از ساختارهای موجود در سامانه‌های زیستی تقلید می‌کنند.‌این روش برای ساخت ساختار‌های مرتبه ای مشابه آنچه در طبیعت یافت می‌شود، از خودسامانی بزرگ مقیاس یا چند مولکولی استفاده می‌کند.‌این شیوه برای توسعه تکنینک‌های ساخت لایه‌های نازک اعمال می‌شود؛ به‌این صورت که همانند طبیعت، مواد یکی پس از دیگری جذب سطح می‌شوند تا همان طور که در ادامه توضیح داده می‌شود، به کانی‌سازی طبیعی سطوح منجر شود. فرایند کانی‌سازی طبیعی شامل وارد‌کردن ترکیبات غیرآلی مانند آن‌هایی که حاوی کلسیم هستند به داخل بافت زنده‌ی نرم است تا آن را به شکلی سخت شده تبدیل کند. برای مثال استخوان حاوی تعداد زیادی بلور معدنی غیر آلی میله ای شکل با قطر نوعی ۵نانومتر و طولی در محدوده‌ی ۲۰ تا ۲۰۰نانومتر است[۶۶].
پژوهشگران (ایرانی) به تازگی موفق به تهیه نانوبیوکامپوزیت سلولز باکتریایی/سیلیکا و معرفی آن به عنوان جایگزین مناسب سلولز گیاهی‌شده اند. سلولز باکتریایی به صورت مستقیم در صنایع سلولزی، صنایع غذایی، صنایع آرایشی بهداشتی و امور پزشکی و داروسازی استفاده می‌شود و نانوبیوکامپوزیت‌ها در تهیه و تولید لنزهای چشمی‌و صنایع الکترونیک (ساخت دیودنورافشان، دیود نورافشان ال ای دی^[۵۵]. ونمایشگر کریستال مایع، نمایشگر کریستال مایع) کاربرد دارند[۶۷]. استفاده از نانو سلولزهای گیاهی برای حذف رنگ نیز برای اولین بار در‌این تحقیق مورد ارزیابی قرار گرفته‌است. تا کاربرد جدیدی از نانو فیبرسلولز‌ها برای حذف رنگ بررسی گردند.

استفاده از جاذب‌های گیاهی و ارزان قیمت به جای جاذب‌های گران
در تولید بسیاری از جاذب‌ها از سلولزو مواد اولیه گیاهی استفاده می‌شود. از ویژگی‌های سلولز گیاهی، می‌توان به قرار گرفتن سلولز گیاهی در شمار مواد‌ایزوتروپیک اشاره کرد که به علت درهم تنیدگی، سطح ویژه، استحکام و مدول بالا،‌این سلولز می‌تو‌اند به عنوان ماده زمینه (ماتریس) شناخته شود و خواص خود را در نانوبیوکامپوزیت بخوبی نشان دهد[۶۷].
گروهی از عناصر شیمیایی شامل شکر، گلوکز، نشاسته، دکسترین و سلولز که شامل کربن، هیدروژن و اکسیژن هستند. معمولاً نسبت هیدروژن به اکسیژن در آنها، ۲ است. گلوکز و پلیمرهای آن (شامل نشاسته و سلولز) و اغلب‌ترکیبات شیمیایی آلی روی زمین را پلیمرهای کربوهیدراتی^[۵۶] تشکیل می‌دهند[۶۷, ۶۸]. با بررسی جاذب‌ها از نظر هزینه‌های تولید آن‌ها، می‌توان به شکل ۲-۴٫ دست پیدا کرد. همان طور که در شکل نشان داده شده است، هزینه‌های تولید چیتوسان و کربن تجاری از دیگر جاذب‌ها بالاتر است.
شکل ۲- ۴٫ مقایسه هزینه‌ی تمام شده‌ی انواع جاذب‌ها
فصل سوم: مواد و روش‌ها

جاذب به کار رفته برای جذب در‌این تحقیق
ماده‌ی اولیه‌ی جاذب به کار رفته در‌این تحقیق خاکشیر می‌باشد. خاکِشیر (نام علمی‌دِسکوراینیا سوفیا^[۵۷]) یا خاکِشی، گیاهی یکساله‌یا دوساله از تیره شب‌بویان است. خاکشیر در دشت و کوهستان می‌روید و بلندی ساقه آن تا یک متر نیز می‌رسد. پائین گیاه کرک دارست در حالیکه بالای آن بدون کرک می‌باشد. تخم‌این گیاه که همان خاکشیر است ریز و کمی‌دراز و معمولاً به دو رنگ وجود دارد یکی از آنها قرمز است که دارای طعم کمی‌تلخ است و دیگری برنگ قرمز تیره می‌باشد. در شکل‌های ۳-۱٫ و ۳-۲٫‌این گیاه به صورت خشک و تازه روییده نشان داده شده‌است. نام انگلیسی‌این گیاه فلیکس وِلد^[۵۸]می‌باشد.
شکل ۳- ۱٫ ساقه‌های خشک شده‌ی گیاه در طبیعت
شکل ۳- ۲٫ گیاه خاکشیر به صورت سبز،‌تر و قبل از خشک شدن در طبیعت

ترکیبات شیمیایی
‌ترکیبات شیمیایی موجود در خاکشیر عبارت است از:
تعدادی اسید چرب مانند اسیدلینوئیک، ‌اسیدلینولنیک، اسیداولئیک، ‌اسیدپالمتیک و اسیداستئاریک
اسانس روغن فرار که دارای مواد بنزیل و ایزوسیانات است.
فرمول شیمیایی آلاینده‌ی رنگی به کار رفته
فرمول رنگ بریلیانت‌گرین به صورت C₂₇H₃₃N₂₀HO₄S^[59] می‌باشد و نام‌ایوپاک آن به صورت اشاره شده در پاورقی می‌باشد. یک رنگ کاتیونی است. از نظر ملزومات بهداشت،‌ایمنی و محیط زیست^[۶۰] می‌توان لوزی خطر را برای‌این رنگ در شکل ۳-۳٫ به عنوان مشخصات‌ایمنی در برگه‌ایمنی مشاهده کرد. طبق برگه‌ایمنی،‌این رنگ در دماهای بالاتر از ۲۰۰ درجه فارنهایت انفجار پذیر است. محصولات احتراق‌این رنگ منوکسید کربن و دی اکسید کربن و منوکسید نیتروژن و دی اکسید نیتروژن می‌باشد^[۶۱]. از نظر استاندار سلامتی^[۶۲] جزو دسته مواد خطرناک است. از نظر واکنش پذیری پایدار می‌باشد(مربع رنگ زرد داخل لوزی‌ایمنی). جرم مولکولی آن gr/mol482.63 می‌باشد. سایر مشخصات رنگ در جدول ۳-۱٫ آورده شده است.
شکل ۳- ۳٫ لوزی مشخصات‌ایمنی برای رنگ بریلیانت‌گرین (استاندار NFPA)
جدول ۳- ۱٫ مشخصات رنگ بریلیانت‌گرین

۳-۱-۴- اقوال مفسرین در مورد ریاست مرد بر همسر(اجماع)
نظر صاحب تفسیرالمیزان: ایشان پس از آنکه سبب برتری و فضیلت مردان بر زنان، نیروی تعقّل افزونتر در مردان و توانمندی های جسمی در آنان می داند، می نویسد:
«این علت برتری در مردان، مخصوص خانواده و همسران نیست که فقط سرپرستی زن بر عهده ی همسرش باشد؛ بلکه این حکم برای همه مردان، در برابر همه زنان است، در تمامی اموری که حیات و زندگی این دو طیف به آن مرتبط است. لذا در مسائل حکومتی و قضاوت نیز به سبب برتری عقلی مردان بر زنان، مدیریت بر عهده ی آنان خواهد بود». (طباطبایی،محمدحسین،۱۳۹۳ ق)

قرآن کریم مردان را بر همسرانشان مدیر و سرپرست قرار داده است، و آنگاه در ادامه، برای این برتری مدیریتی دو دلیل ذکر کرده است. (داودی، سعید، ۱۳۴۸)
نخستین دلیلی را که قرآن کریم، در این آیه، آن را سبب سرپرستی مردان بر همسرانشان بیان فرموده، جمله بِما فَضلَ اللهُ بَعضَهُم عَلی بَعضٍ است. اکنون باید دید، آنچه را که مایه ی تفضیل مردان بر همسرانشان است، چیست؛ که بدان سبب، خداوند فرمود: «الرِّجالُ قَوَامُونَ عَلی النِّساءِ».
برای پاسخ به این سؤال، نخست به سراغ سخن مفسران می رویم.
شیخ طوسی می گوید:
«الرِّجالُ قَوَامُونَ عَلی النِّساءِ». بالتأدیب و التدبیر لما الله الرّجال علی النّساء فی العقل و الرّای…^[۶۳] .
شیخ طوسی مایه ی برتری را عقل و رأی برتر مردان دانسته است.
مرحوم طبرسی می نویسد:
«الرِّجالُ قَوَامُونَ عَلی النِّساءِ». ای قیّمون علی النّساء، مسلّطون علیهنُ فی التدبیر و التأدیب و الریاضه و التعلیم «بِما فَضَّلَ اللهُ بَعضَهُم عَلی بَعضٍ»… انّما ولاهم الله امرهنَ لما لهم من زیاده الفضل علیهنُ بالعلم و العقل و حسن الرأی و العزم. (الطبرسی،فضل بن حسن، بیتا)
مرحوم طبرسی، علم، عقل، رأی و نظر نیکو و عزم و اراده ی برتر را سبب فضیلت و برتری حقوقی مردان می داند.
زمخشری در تفسیر این آیه می گوید:
«قوّامون علیهنَ آمرین ناهین، کما یقوم الولاه علی الرعایا… وقد فی فضل الرّجال: العقل و الحزم، و العزم، والقوه، والفروسیه، والرمی، وأنُ منهم الأنبیاء والعلماء، وفیهم الإمامه الکبری والصغری، والجهاد، والأذان، والخطبه والاعتکاف…» (زمخشری، محمود بن عمر، ۱۴۰۱ ق)
ایشان، برخی از امور تکوینی مانند عقل، عزم و اراده، قدرت و قوت و برخی از مناصب الهی مثل نبوّت و امامت، و برخی از امور تشریعی مثل اذان و خطبه را مایه ی برتری شمرده است.
در نظر صاحب جوامع الجامع همین امور یاد شده را مایه ی برتری دانسته است (طبرسی،فضل بن حسن،بی تا).
صاحب روح المعانی:
«خداوند مایه ی تفضیل مردان را بر زنان نگفته است؛ زیرا نیازی به شرح و تفصیل نبود، و در روایات آمده است که زنان عقلشان و دینشان ناقص است و مردان بر عکس آنانند. (بنابراین مایه ی تفضیل، عقل و اندیشه برتر مردان است^[۶۴]».
نظر صاحب تفسیر فخررازی:
«إعلم أنّ فضل الرّجال علی النّساء حاصل من وجوه کثیره، بعضها صفات حقیقیّه و بعضها احکام شرعیّه. امّا الصفات الحقیقیّه فاعلم انّ الفضائل یرجع حاصلها إلی امرین: إلی العلم و إلی القدره ولاشکّ أنّ عقول الرّجال و علومهم اکثر ولاشکّ أن قدرتهم علی الأعمال الشّاقه اکمل، فلهذین السّببین حصلت الفضیله للرّجال علی النّساء فی العقل و الحزم و القوّه..^[۶۵].».
مطلق نظر فخر رازی، دانایی، عقل و نیرومندی سبب فضیلت مردان است.
نظر صاحب تفسیر قاسمی:
«وقد ذکروا فی فضل الرّجال، العقل و الحزم و العزم و القوه و… و الکامل بنفسه، له حقّ الولایه علی النّاقص^[۶۶]».
ایشان نیز سبب برتری را عقل، احتیاط در امور، عزم و اراده و نیرومندی می داند.
نظر تفسیر مراغی:
«… و ما به الفضل قسمان: فطری وهو قوّه مزاج الرجل و کماله فی الخلقه، ویتبع ذلک قوّه العقل و صحّه النظر فی مبادی ء الامور و غایاتها؛ و کسبی و هو قدرته علی الکسب و التصرّف فی الامور».
در بخش دیگری می گوید:
«و سبب هذا، انّ الله فضّل الرّجال النّساء فی الخلقه، و اعطاهم ما لم یعطهنّ من الحول و القوّه^[۶۷]».
مراغی نیز بر امتیاز عقل و نیرو، در مردان تأکید کرده است.
نظر صاحب تفسیر صافی:
«…یقومون علیهنّ قیام الولاه علی الرعیّه بما فضّل الله بعضهم علی بعض، بسبب تفضیله الرّجال علی النّساء بکمال العقل و حسن التدبیر و مزید القوّه فی الاعمال و الطاعات^[۶۸]».
در کلمات ایشان نیز، سبب برتری مردان بر زنان، عقل، تدبیر صحیح و نیروی برتر بدنی ذکر شده است.
نظر صاحب تفسیرالمنار:
«به خاطر شأن شناخته شده ی مردان، حمایت، رعایت، کفایت و ولایت زنان بر عهده ی آنان است. و لازمه اش آن است که جهاد بر آنان فرض شود، نه بر زنان؛ زیرا جهاد حمایت از زنان را در پی دارد. و میراث مردان بیشتر است، زیرا نفقه بر عهده ی آنان است.
و سبب برتری در مدیریت بدان سبب است که خداوند در اصل خلقت مردان را بر زنان برتری بخشیده از نظر دقت نظر، تیزبینی و همچنین نیروی بدنی، بنابراین، تفاوت در احکام به سبب تفاوت در فطرت و استعداد است و سبب دیگر هم کسبی است و آن انفاق مردان، بر زنان خویش می باشد.
در بخش دیگر می گوید:
«این تفضیل و برتری مربوط به جنس بر جنس دیگر است؛ نه مربوط به جمیع افرادِ مردان بر همه‌ی زنان. زیرا چه بسیار زنانی که در علم و عمل بر شوهرانشان برتری دارند، بلکه گاه در قدرت و نیروی بدنی و توانایی کسب درآمد». (رشید رضا،محمد، بی تا)
نظر صاحب تفسیر فی ظلال القرآن:
«سرپرستی مرد بر همسرش، از آن جهت است که زنان با احساسات و عواطف سرشار، در ارتباط با خانه و تربیت فرزندان گماشته شدند؛ چرا که زن حتی بدون تفکر و تعقل و با احساسات قوی و خدادادی به فرزندان و نیازهای آنان رسیدگی می کند… ولی مرد صلابت دارد و مدیریت به او واگذار شده است».
در بخش دیگری می گوید:
«در آن خانواده که پدر نباشد، یا پدر ضعف شخصیت داشته باشد؛ به گونه ای که شخصیت مادر در آن خانواده سیطره داشته باشد، و یا پدر مرده باشد و مانند آن؛ کم پیش می آید که فرزندان رشد درستی داشته باشند و منحرف نشوند و از نظر عصبی و روانی و اخلاقی آسیب نبینند. همه ی اینها دلیل بر آن است که قوامیت خانه باید بر عهده ی مرد باشد^[۶۹]».
نظر صاحب تفسیرالفرقان:
«قوامیت مردان بر زنان هم تکوینی است و هم تشریعی. و در هر قسمت تکوینی، مردان از نظر عقلی، بدنی و فکری از زنان قویترند».
آنگاه روایتی را از رسول خدا نقل می کند که فرمود: «المَرأه مسکینه مالم یکن لها زوج. قالوا: یا رسول الله وإِن کان لها مال؟ وإِن کان لها . ثم قرء الآیه: «الرجال قوامون علی النساء»؛ زن بیچاره است مادامی که شوهر نداشته باشد! سؤال کردند: «هرچند مال هم داشته باشد؟» فرمود: «هرچند دارای مال هم باشد» سپس این آیه را تلاوت کردند: «الرِّجالُ قَوَامُونَ عَلی النِّساء^[۷۰] ».
نظر تفسیر شبّر:
«الرِّجالُ قَوَامُونَ» قیّمون مسلّطون «عَلی النِّساءِ» فی السیاسه و التدبیر «بِما فَضَّلَ اللهُ بَعضَهُم عَلی بَعضٍ». بسبب تفضیلهم علیهنّ کفضل الماء علی الارض ولالو الرجال ما خلقت النساء^[۷۱]».
مرحوم شبّر وجه برتری را نگفته است. و فقط به برتری آب بر خاک اشاره کرده که برگرفته از روایتی است و در ادامه همان روایت آمده است که اگر مردان نبودند، زنان آفریده نمی شدند^[۷۲].
صاحب تفسیر مخزن العرفان:
«فضل، فزونی بعضی است نسبت به بعضی دیگر، و چون غالباً بالطبع ـ هم در تدبیر و هم در نیرومندی و تحمل شداید ـ مردها بر اغلب زنها فزونی دارند و چنانچه دانشمندان گفته اند و نیز به تجربه معلوم شده زندگانی زنها احساسی و عاطفی است و بر نازک کاری و ظرافت تکیه دارد، به این جهات؛ «وَبِما أَنفَقُوا مِن أَموالِهِم» نیز از جهت انفاق مردها بر زنها و مهر و بعضی خصوصیات دیگر، فرموده: «بِما فَضَّلَ اللهُ».

اگر بخواهیم این عوامل را در مورد کشور ایران مورد بررسی قرار دهیم، به طور خلاصه می توانیم ادعا کنیم که در ایران در شهرهایی که پیش از اسلام شکل گرفته بودند عامل اقتصادی- اجتماعی نقش عمده ای در مرزبندی محله های مسکونی و روابط داخلی و خارجی آنها داشت. پس از اسلام این روابط دچار تحول و دگرگونی نشد. در برخی از شهرها، مرزبندی محله های مسکونی بر پایه پیوندهای طایفه ای و قبیله ای تعیین می شد و اعضای هر طایفه در محله مخصوص به خود جای می گرفت (پاپلی یزدی،۵:۱۳۶۶).
در برخی از شهرها منزلت اجتماعی و عوامل فرهنگی در تفکیک گروهای انسانی نقش موثرتری داشته است. مثلأ علما و بزگان در محله های جداگانه به سر می بردند. در این موارد اهمیت یک محله بیشتر متکی به سکنی گزینی افراد سرشناس و به اصطلاح اعیان آن بود (سلطان زاده،۲۳۷:۱۳۶۵).
پس از قرن سوم هجری عامل مذهب نیز به یکی از عوامل مهم همبستگی های محله ای تبدیل شد، به طوری که در بعضی شهرها پیروان مذاهب گوناگون نظیر شافعیان، حنفیان، شیعیان و… در محله های مجزا و مخصوص به خود زندگی می کردند و گاه تأسیسات عمومی ویژه ای هم برای خود احداث می کردند (۱۹۸۵:۳۴،Bianca ).

۲-۵- هویت محله
وضوح در درک از محله و سهولت در شناخت و برقراری پیوند بین عناصر و اجزای آن با سایر رویداد ها و مکان ها را می توان در زمره هویت محله دانست. محله ی با هویت، محله ای است که از سایر مکان ها و محله ها قابل تمایز باشد (لینچ،۱۳۷۶: ۱۶۷).
۲-۶- هویت بخشی محله ای
هویت بخشی محله ای مقدمه موضوع تقسیمات کالبدی شهر و چگونگی ابعاد و سلسله مراتب آن از مباحث عمده برنامه ریزی شهری است. شهر بعنوان یک فضای جغرافیایی دارای ساختار کالبدی سلسله مراتبی است که شامل: منطقه، ناحیه، محله، بلوک و واحدهای مسکونی می باشد که هر یک دارای خصوصیات و کارکرد های مشخصی می باشند. بنابر این ترسیم این الگوی سلسله مراتبی در شهر و نهایتا نظم و نسق دادن به کل فضای شهر و برنامه ریزی برای تشخیص واحد های مذکور اولین گام در برنامه ریزی شهری می باشد. “از دیدگاه سیستمی شهر یک نظام پیچیده اجتماعی – کالبدی است که از خرده نظام های متعدد تشکیل شده است. کارایی و پویایی این سیستم پیچیده به هماهنگی و تعادل در روابط درون سیستمی و برون سیستمی آن وابسته است. به ویژه کیفیت ساختار کارکرد شهر بیش از هر چیز به میزان انطباق سازمان کالبدی آن با سازمان اجتماعی شهر مربوط می شود .شالوده سازمان دهی کالبدی – اجتماعی در شهر های قدیم بر نظام محله بندی و سلسله مراتب تقسیمات آن (بازار و مرکز شهر، محله، کوی و…)استوار بوده که هم به روابط اجتماعی و اقتصادی شهر و هم به روابط اداری، ارتباطی و خدماتی شهر ، سازمان می داده است. بنابر این در شهر های قدیم چگونگی استفاده از زمین و نحوه تقسیم و توزیع کاربری های مختلف تابعی از نظام محله بندی و سلسله مراتب کارکردی آن بوده است” (مشاورین پارس ویستا،۷۰:۱۳۸۱). محله بخشی از تقسیم بندی کالبدی – فرهنگی شهر، با حوزه یا فضای جغرافیایی مشخص، جامعه وابستگی ها، علاقه ها، احساسا ، تعلق اجتماع، روابط همسایگی و الگوی مشترک زندگی است که در استیلای سلسله مراتب فضای شهر قرار دارد و محلات معمولا دارای همگونی که بر ویژگی های قومی، نوع مسکن، ارزش های اقتصادی و یا ارزش های فرهنگی – اجتماعی این واحد ها می باشد. در صورتی که با دگرگون شدن این متغیر ها تمایز میان محلات آشکار می گردد. در شهر سازی و شهر نشینی دوران جدید، به دلیل تسلط اقتصاد صنعتی و وسایل حمل و نقل ماشینی و گسترش وسیع ابعاد کالبدی شهر، مقیاس های انسانی تا حدود زیادی اعتبار خود را از دست داده است. در واقع با پیدایش اتومبیل، مفهوم محله که اساس شکل گیری طبیعی شهر های قدیم بود، در هم ریخته است. چرا که ذات محله با تجمع اشتراک و روحیه جمعی عجین است. در حالی که اتومبیل طالب جدایی، انفصال و استقلال است در نتیجه نظام محله بندی با آشفتگی و عوارض نا مطلوب رو برو شد (مشاورین پارس ویستا،۷۵:۱۳۸۱). طرح های جامع، تفضیلی و توسعه شهری و ارائه تقسیمات شهری هندسی و یکنواخت که موجب از بین رفتن ارزش های محله ای و هویت اجتماعی و انسانی و مشارکت های اجتماعی در شهر ها شده است. که علت این امر به نحوه کاربری ها و توزیع آنها در سطح شهر تعیین سرانه ها و تقسیمات، استاندارد شهری فاصله ها و دسترسی ها و عملکرد ها باز می گردد (نمونه موردی جایگزین فلکه های فعلی به جای میدان سابق محلات آماری به جای محلات قدیمی و استاندارد شعاع عملکرد برای دسترسی) بنابر این چون ساختار شهر یک ساختار کاملا سلسله مراتبی است و سلسله مراتب ناحیه و منطقه علاوه بر عملکرد خدماتی و تسهیلاتی عملکرد های مدیریتی و نظارتی و کنترل در سطح شهر دارند. اما محله که یک سلسله مراتب کاملا نظارتی و مشارکتی بدون مدیریت (مدیریت حقوقی)است. پس برای ایجاد یک عملکرد قوی برای محله نسبت به سایر سلسله مراتب شهری برای ایجاد یک واحد شهری موثر که دارای امنیت، سلامت و زیبایی و عدالت اجتماعی باشد نیازمند ساختار مدون محله ای و ایجاد جنبه های مشارکت گرایی و شناخت هویت محله ای در راستای این واحد شهری باشیم.
۲-۷- نحوه محله گزینی
با مطالعه سیر پیدایش و توسعه محله های شهری، می توان دریافت که محله گزینی در بسیاری از شهر های بزرگ در سطح کشور های جهان، در ارتباط مستقیم با کارکرد های اقتصادی و اجتماعی موجود در این شهر ها است. تقسیم شهر به محلات مختلف، به تبع اسکان طبیعی و تدریجی ساکنین، تحقق می یابد. در شرایط دیگر، ممکن است گزینش مکانی با هدایت و نظارت برنامه ریزان شهری و دستگاه های مدیریت شهری انجام پذیرد. در این صورت تشکیل محلات به اقتضا ارزش زمین، منابع طبیعی، نوع خدمات اجتماعی و یا شرایط ارتباطی صورت می گیرد (سالک،۲۳:۱۳۸۶).
در قرن بیستم، نظام منطقه بندی کاربری اراضی و جداسازی فضا های مسکونی بر مبنای جداسازی کاربری ها از یکدیگر، رواج یافت. این فضا ها با آن چه در شهر سازی و تاریخ شهر نشینی از آن به عنوان محله صحبت می شود، در تضاد است. این گونه جداسازی، مانع از ترکیب دسته مهمی از کاربری ها در یک فضای منسجم می شود.
اگر چه برنامه ریزان شهری نتیجه این کار را «محله مسکونی»می نامند و غالبا از نظم فضایی جالبی نیز برخوردار است، ولی در حقیقت چیزی بیش از یک منطقه مسکونی منزوی، که گاهی اوقات برخی خدمات محلی را در خود دارد، نیست. در برخی شهر ها، محله هایی با خصوصیات محلاتی نظیر آن چه واقعا مورد نظر است، به چشم می خورد ولی غالبا مکان هایی جدا هستند که اگر چه نام محله نیز بر خود دارد، ولی خصوصیات واقعی محله را کمتر در خود دارند (عسگری،۱۱:۱۳۸۳).
۲-۸- اجزای محله
برای اینکه محله ای تشکیل شود و یا زندگی محله ای در آن رسمیت یابد، باید برخی بناها و تأسیسات عمومی به عنوان حداقل امکانات مجهز شود. این بناها می توانند حداقل یک انبار، سقاخانه، مسجد، حمام و بازارچه باشند. در مراحل بعدی عوامل متعددی از جمله وسعت محله، جمعیت آن، وضعیت اقتصادی و مالی ساکنان محله مدنظر قرار می گیرند. مجموعه این تأسیسات غالبأ در مکانی به نام محله تمرکز می یابد. مرکز محله، محل استقرار فضاها و عناصر خدماتی متعلق به محله است. انواع خصوصیات عناصر مزبور تحت تأثیر عوامل متعددی، از جمله خصوصیات اقلیمی، جغرافیایی و توان اقتصادی ساکنان شهر شکل می گیرد.البته در انتخاب مکان مرکز محله عواملی نظیر موقعیت محله نسبت به بازار و دروازه های اصلی شهر و خواست بنیانگذاران فضاهای خدماتی و نیز مردم محله تأثیر داشته است. به عبارتی روشن تر، نوع، کیفیت و مقدار فضایی که به هر یک از تأسیسات و عناصر خدماتی محله اختصاص داده می شد، علاوه بر مشروط بودن به ویژگی های عام پدید آورنده و شکل دهنده شهر و آداب و رسوم و اعتقادات اهالی هر محله، از یک سو به وضعیت و توان اقتصادی اهالی محله از سوی دیگر به وسعت و اندازه محله بستگی داشت. به طوری که ممکن بود یک محله متوسط، علاوه بر دارا بودن عناصری چون مسجد و حمام، به چند واحد تجاری مصارف روزانه مردم نیز مجهز باشد. قصابی، نانوایی، بقالی، میوه و سبزی فروشی از جمله مغازه هایی بودند که در مرکز این اماکن در مجموعه ای به نام بازارچه قرار داشتند (سلطانزاده،۱۵۶:۱۳۶۲).
در برخی شهرهای کوچک که ساکنان هر خانه نان مصرفی خود را می پختند، ممکن بود تنها یک نانوایی در بازار شهر برای مسافران و غریبان و سایرین نان می پخت یا نان خانگی عرضه می کرد. در این صورت در مرکز محله ها نانوایی وجود نداشت.
اغلب در اثر تجمع واحدهای تجاری در مرکز محله ها به ویژه در محله های بزرگ، بازارچه محلی تشکیل می شد، ولی محله هایی هم بودند که به دلیل فاصله نسبتأ اندک از بازار شهر و نیز جمعیت کم، فاقد مرکز تجاری و بازارچه بودند. ساکنین این محله ها از بازار شهر استفاده می کردند.
نوع تأسیسات مرکز محله، بسته به خصوصیت جغرافیایی و اقلیمی مناطق در مراکز شهری مختلف، متفاوت بود. به عنوان مثال، در شهرهایی که سطح آبهای زیرزمینی پایین بوده و دسترسی به آب به سادگی برای همه مردم و به صورت فردی ممکن نبود، آب انبار از عناصر مهم خدماتی محسوب می شد. حال آنکه در شهرهایی مانند اصفهان که سطح آب های زیرزمینی به حدی بود که همه خانواده ها به سادگی به آن دسترسی داشتند، آب انبار از عناصر مرکز محله به شمار نمی رفت(سلطانزاده،۲۳۹:۱۳۶۸).
آداب و رسوم اهالی هر شهر نقش زیادی در سیمای فضایی آن دارد. در شهرها براساس اعتقادت مردم، حسینیه ای سر پوشیده و یا تکیه ای جدگانه ساخته می شد. اجتماعات در فضای باز مرکز محله و مراسم در میادین و بازار یا در مسجد، حسینیه، تکیه، صورت می گرفت. این اماکن برای گذران اوقات فراغت محله نیز مورد استفاده واقع می شد.
در بعضی محلات، علاوه بر تأسیسات ضروری شهروندان، بناهای فرهنگی و مذهبی از قبیل مدرسه و خانقاه هم ساخته می شد. این مراکز در صورت وسیع بودن محلات ساخته می شدند.
احداث بناها و فضاهای عمومی در مرکز محله به چند گروه صورت می پذیرفت:
۱-گاه اهالی محله با همکاری یکدیگر در تأمین هزینه های موردنیاز و نیروی کار به ساختن فضا می پرداختند.
۲-مواقعی هم اعیان و ثروتمندان با انگیزه های مختلف، هزینه احداث بناها و مجموعه های عمومی را به تنهایی به عهده می گرفتند.
در ساختار نوین محلات شهری، امکانات و تجهیزات مختلفی در نظر گرفته می شود، به گونه ای که این تأسیسات بتوانند نیازمندیهای اساسی و ضروری یک محله را تأمین کنند. این امر رابطه بسیار نزدیکی باس طح توسعه جامعه از یک طرف و حاکمیت یک نظام برنامه ریزی مدون شهری از طرف دیگر دارد. دکتر شکویی امکانات لازم برای یک محله شهری را وجود مهدکودک، دبستان، محل بازی کودکان، پارک،عبادتگاه، مغازه های خرده فروشی و خدمات درمانی می دانند(شکویی،۵۳:۱۳۶۵). پری وجود فضای سبز محلی، تأسیسات خرید، مراکز مذهبی، کتابخانه، مرکز اجتماعات و مراکز آموزشی را به عنوان اجزای اصلی یک محله یاد می کند.
به طور کلی، محله دارای مرزی است که غالبأ محل اسقرار سطوح خدماتی مختلف می باشد. به عبارتی عملکرد خدماتی مرکز محله بستگی به عناصری دارد که محله در خود جای داده است.
امروزه مرکز محله محدوده ای است که جمعیت و خدمات محله ای مانند واحدهای تجاری برای خرید روزمره، مسجد، حمام، کودکستان، دبستان و پارک فضای سبز، براساس طرح تفضیلی شهر در آن استقرار یافته اند.
۲-۹- خصوصیات کالبدی محلات
ویژگی های کالبدی محلات تابع عوامل مختلف می باشد که مهم ترین آن ها را می توان به شرح زیر نمایش داد: ۱- بافت، ۲- وسعت، ۳- شکل، ۴- سیمای محله و ۵- خصوصیات مرکز محله.
۲-۹-۱- بافت
نحوه استقرار واحدها و عناصر معماری شهری و شبکه ارتباطات در کنار یکدیگر موجب تکوین ترکیبی متشکل از فضاهای خالی و پر موسوم به بافت می شود. بافت هر محله، ترکیبی پویا و زنده است که همواره همگام با دگرگونی هایی در تعداد و ترکیب نسبی جمعیت، نظام محیط طبیعی، نظام اقتصادی، نظام اجتماعی، نظام ارتباطی، ابزارها و دانش فنی سایر نظام ها(سیستم ها) و عوامل موثر در شکل گیری فضاها و عناصر شهری پدید می آید(لینچ،۳۴۶:۱۳۷۶). به این ترتیب، مطالعه در بافت هر محله علاوه بر مشخص کردن دانه بندی فضای کالبدی آن تعیین مقررات نسبی و رابطه ای بین فضاهای پر و خالی، می توانند به طور غیر مستقیم موارد دیگری را نیز برای جستجوگر مشخص کنند از جمله:
۱-شبکه های ارتباطی دلخواه دسترسی ها و خصوصیات کلی راه ها و کوچه ها و تشخیص راه های فرعی و اصلی،
۲-نحوه توزیع فضایی فعالیتها،
۳-چگونگی استقرار طبقات اقتصادی-اجتماعی در محله های شهر،
۴-نحوه شکل گیری و مراحل رشد و توسعه شهر و محله های آن در طول تاریخ.
به طور کلی، بافت محله ها از نظر چگونگی قرارگیری فضاهای کالبدی در کنار یکدیگر به دو نوع پیوسته و گسسته قابل طبقه بندی است:
الف- بافت پیوسته: بافتی است که دانه های تشکیل دهنده آن به یکدیگر پیوسته و متصل باشند. نمونه این بافتها را می توان در بخش قدیمی اغلب شهرهای نواحی گرم و خشک یا نواحی سرد کشور مشاهده کرد. شهر اصفهان در ایام قدیم یکی از نمونه شهرهای با بافت پیوسته بوده است.
ب- بافت گسسته: مواردی است که دانه های تشکیل دهنده بافت از یکدیگر جدا باشند و بین واحدهای مسکونی فاصله ای هر چند اندک وجود داشته باشد. نمونه این بافتها در شهرهای واقع در نواحی معتدل و مرطوب شمال و نواحی گرم و مرطوب سواحل جنوبی کشور قابل مشاهده است. و جنبه امنیتی بافتهای پیوسته در دهه های مختلف تاریخی اهمیتی متفاوت داشته است.
۲-۹-۲- وسعت
وسعت و اندازه هر محله تخت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد و محله ها از این نظر بسیار متنوع هستند. امکانات اقتصادی ساکنان محله، اوضاع اقلیمی و جغرافیایی محل، وضعیت توپوگرافی، موقعیت اجتماعی ساکنان محله و… از جمله عوامل تأثیرگذار بر وسعت و اندازه محله ها است.
۲-۹-۳- شکل
منظور از شکل محله، نحوه جابه جایی فضاهای کالبدی در بخشهای مختلف محله است. با توجه به این که شکل گیری اغلب محله هابه صورت ارگانیک و بدون نقشه ای از قبل طراحی شده صورت می گرفت، کمتر اتفاق می افتاد که در آغاز شکل گیری محله، مکان قرارگیری مساکن و فضاها و عناصر محله ای از ابتدا تعیین شده باشد. علاوه بر این، عبور راه های اصلی از درون برخی محله ها ممکن بود توسعه خطی مراکز محله ای را موجب شود.
۲-۹-۴- سیمای محله
از ویژگی های محله های قدیم، حفظ تنسب فضاها و عناصر محله ای از نظر حجم و ارتفاع است. در محله ها کمتر خانه ای پیدا می شدکه به لحاظ ارتفاع خود، از سایر خانه ها متمایز باشد. این وضعیت سبب می شد تا سیمای داخلی محله ها، منظره ای هماهنگ و متناسب را عرضه کنند. در مجموع، در محله های قدیم همیشه نوعی هماهنگی و همخوانی بین سیمای خارجی اتواع فضاهای کالبدی وجود داشته است (سلطانزاده،۲۴۳:۱۳۶۴).
۲-۹-۵- خصوصیات مرکز محله
همانطور که قبلأ اشاره شد، مرکز محله به عنوان نقطه اصلی تکوین محله و همچنین به عنوان مرکز استقرار سطوح مختلف خدماتی محله می باشد.
به طور خلاصه می توان گفت که بحث مربوط به محله، امروزه می تواند در نظام برنامه ریزی شهری جایگاه بس مهمی را به خود اختصاص دهد و خوشبختانه در سیر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران این ساختار وجود داشته است. اگرچه در نظام نوین شهرسازی به این مسأله کمتر توجه شده است، ولی امروزه به دلیل رشد و گسترش دامنه فیزیکی شهرها و تنوع نیازمندیهای شهرنشینان و بحث عدالت اجتماعی در شهرها که برنامه ریزان را موظف به تأمین نیازمندیهای مختلف تمامی اقشار و طبقات اجتماعی شهرها می کند، بحث محله جایگاه ویژه ای را در برنامه ریزی شهری دنیا به خود اختصاص داده است؛ و حتی طرفداران رویکرد عدم تمرکز (لینچ،۳۲۵:۱۳۷۶) به این نکته اشاره دارند که محله فضایی است که می تواند اقتصاد و خدمات عمومی خود را تحت نظارت در آورد و هر گونه حرکتی که به خودکفایی این ساختار فضایی منجر شود، عواملی مانند غذا، انرژی، مسکن و اشتغال را مورد توجه و حمایت قرار می دهد. با توجه به عوامل فوق لازم است در نظام برنامه ریزی شهری توجه ویژه ای به این ساختار فضایی داشته باشیم.
۲-۱۰- ساختار کالبدی محله
مفهوم محله به عنوان واحد پایه و اولیه سازمان کالبدی از فضای ساختاری شهر است. این واحد از تجمع پیوستگی کم یا زیاد، معاشرت نزدیک، روابط محکم همسایگی و اتحاد رسمی میان گروهی از مردم به وجود می آید .محلات در گذشته صرف نظر از حجم و وسعت محله حدود عرفی خاصی داشته که برای ساکنان آن مشخص وقابل شناسایی بوده است. هویت اکثر افراد با محلات شناخته می شده و اهالی آن نسبت به محله و متعلقات آن تعصب داشته اند که این تقسیم بندی علل مختلفی داشته است: