سوال­ سوم: آیا بین کارکنان پروازی و کارکنان زمینی در بعد پاداش­وابستگی تفاوت معناداری وجود دارد؟
سؤال چهارم: آیا بین کارکنان پروازی و کارکنان زمینی در بعد پشتکار تفاوت معناداری وجود دارد؟
سؤال پنجم: آیا بین کارکنان پروازی و کارکنان زمینی در بعد خودراهبری تفاوت معناداری وجود دارد؟
سؤال ششم: آیا بین کارکنان پروازی و کارکنان زمینی در بعد همکاری تفاوت معناداری وجود دارد؟
سؤال هفتم: آیا بین کارکنان پروازی و کارکنان زمینی در بعد خودفراروی تفاوت معناداری وجود دارد ؟
سؤال هشتم: آیا ویژگی­های سرشت و منش سهم قابل توجهی از موفقیت شغلی کارکنان را تـبیین می­ کنند؟
۱-۶ تعاریف نظری
موفقیت شغلی
موفقیت شغلی را به سه حالت غیر روانی، روانی و عمومی تعریف کرده ­اند:

در دیدگاه غیر روانی هر فردی که درآمد بیشتری دارد، در شغلش موفق­تر است.

در دیدگاه روانی موفقیت شغلی عبارتست از احساس فرد از میزان کارآیی و تواناییش در انجام کار محوله.

در دیدگاه عمومی موفقیت شغلی زمانی حاصل می­ شود که فرد بتواند از تمام توانایی­ها و امکانات خود در رسیدن به هدف­های شغلی استفاده و بهره ­برداری نماید ( شفیع آبادی، ۱۳۸۲).

شخصیت
به طور کلی شخصیت را ویژگی­های فردی که موجب بروز فرایندهای پیوسته­ی احساسی، تفکری و رفتاری است تعریف نموده ­اند (پروین[۸]،۲۰۰۱ به نقل از حق شناس، ۱۳۸۸).
نظریه سرشت و منش
نظریه سرشت و منش[۹]، مدل زیستی – روانی[۱۰] و اجتماعی شخصیت است که توسط کلنینجر[۱۱] معرفی شده است و ساختار زیستی ژنی زیربنایی شخصیت را توصیف می­ کند. این مدل شامل ابعاد روانی- زیست شناختی سرشت و منش است که در ادامه هر کدام از این ابعاد و خرده مقیاس­های آنها توضیح داده می­ شود (کلنینجر ۱۹۸۷و ۱۹۹۱).
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
بعد سرشت:
سرشت دارای سازمان یافتگی کارکردی در مغز است که متفاوت و مستقل از یکدیگر برای فعال­سازی، ابقاء و بازداری رفتار در پاسخ به گروه­های تعیین شده­ای از محرک­ها می­باشد و شامل خرده مقیاس­هایی چون نوجویی[۱۲]، آسیب­پرهیزی[۱۳]، پاداش­وابستگی[۱۴] و پشتکار[۱۵] می­باشد (کلنینجر ۱۹۸۷و ۱۹۹۱).
نوجویی
فعال­سازی رفتاری در پاسخ به محرک­های نو (جدید) و نشانه­ های پاداش و رهایی از تنبیه است، تفاوت­های فردی در چنین قابلیتی “نوجویی” نامیده می­ شود.
آسیب­پرهیزی
بازداری رفتاری در پاسخ به محرک­های تنبیه یا نبودن پاداش است، تفاو­ت­های فردی در قابلیت وقفه یا بازداری رفتاری آسیب­پرهیزی نامیده می­ شود.
پاداش­وابستگی
رفتاری که با پاداش تقویت می­ شود معمولاً تا مدتی پس از قطع پاداش ادامه می­یابد، کلنینجر تفاو­ت­های فردی در تداوم پاسخ پس از قطع پاداش را پاداش­وابستگی نامید.
پشتکار
تلاش و پیگیری در انجام کارها را شامل می­ شود.
بعد منش:
منش به خودپنداره­ها و تفاوت­های فردی در اهداف و ارزش­ها اطلاق می­گردد که بر انتخاب، تمایلات و معنای آنچه که در زندگی فرد تجربه می­ شود تاثیر می­گذارد و شامل خرده مقیاس­های خودراهبری[۱۶]، همکاری[۱۷] و خودفراروی[۱۸] می­باشد (کلنینجر ۱۹۸۷و ۱۹۹۱).
خودراهبری
بعد خودراهبری بر پایه پنداشت از خویشتن به عنوان یک فرد مستقل شامل زیر مجموعه­های وحدت، احترام، عزت، تأثیربخشی، رهبری و امید، تعریف شده است.
همکاری
بعد همکاری بر پایه پنداشت از خویشتن به عنوان بخشی از جهان انسانی و جامعه قرار دارد که از آن حس اجتماعی، رحم و شفقت، وجدان و تمایل به انجام امور خیریه مشتق می­ شود.
خود فراروی
خود فراروی بر پایه مفهوم از خویشتن به عنوان بخشی از جهان و منابع پیرامون آن مطرح شد که با پندارهای حضور رازگونه، ایمان مذهبی و متانت و صبوری غیرمشروط همراه است.
فصل دوم
مروری بر ادبیات پژوهش
۲-۱ مقدمه
دراین فصل ابتدا مبانی نظری پژوهش، شامل تعاریف، مفاهیم، نظریه­ هایی در زمینه متغییرهای تحقیق و ارتباط بین آنها و در ادامه تحقیقات انجام شده در داخل و خارج ایران و در نهایت چهارچوب مفهومی تحقیق ارائه شده است.
۲-۲ شغل
شغل به عنوان مجموعه ­ای از پیشرفت­های مداوم در زندگی شغلی تعریف شده است؛ به عبارت دیگر شغل عبارت است از تعهدی که انسان در مقابل موسسه­ای برای انجام تکالیف درازمدت دارد و در ضمن از طریق آن امرار معاش می­ کند (صدر نبوی، ۱۳۷۰).
به اعتقاد کینزبرگ[۱۹] و همکارانش (۱۹۵۱) انتخاب شغل فرایندی پیوسته و تکاملی است و با عواملی نظیر ارزش­های فردی، واقعیات محیطی، عوامل عاطفی و فرصت­های تربیتی بستگی کامل دارد. به عبارت دیگر، انتخاب شغل فرایندی است که طی زمان خاصی انجام می­گیرد و زمان خاص آن هنگامی است که فرد طی آن به توافق میان انتظارات و امکانات و خصوصیات خود برسد (شفیع آبادی،۱۳۸۲).
۲-۳ موفقیت شغلی
بر طبق گفته پیتر دراکر[۲۰](۱۹۹۳)، قرن بیست ویکم، قرن اقتصاد دانشی است. دراین اقتصاد، دارایی­ های فکری و به خصوص سرمایه ­های انسانی جزو مهمترین دارایی­ های سازمانی محسوب می­ شود و موفقیت بالقوه سازمان­ها ریشه در قابلیت­های فکری آنها دارد، همچنین سرمایه انسانی برای مالکین سرمایه یعنی کارکنان سازمان­ها نیز به عنوان یک دارایی ارزشمند محسوب می­ شود که می ­تواند موفقیت آنها را نیز به طور فزاینده تحت تاثیر قرار دهد (الفن بین[۲۱]،۲۰۰۲). به همین دلیل مدیریت منابع انسانی پیچیده­ترین و مشکل­ترین بخش مدیریت شناخته شده است و از جمله وظایف مدیران در جذب نیروهای انسانی مناسب از اهمیت ویژه­ای برخوردار شده است. در واقع، موفقیت هر سازمان در گرو استفادۀ بهینه از نیروی انسانی آن سازمان است و مستلزم به کارگیری افرادی است که توانایی­ها و استعدادهای خاص آن شغل را داشته باشند. در انتخاب افراد برای مشاغل مختلف سازمان، اصل کلی جهت موفقیت شغلی این است که خصوصیات داوطلب با وظایف شغلی او مطابقت کند. برای اینکه شرح وظایف با موفقیت انجام گیرد لازم است که مهارت ­ها، استعدادها و خصوصیات خلقی و جسمی و شخصیتی افراد در نظر گرفته شود و داوطلب آن شغل واجد این خصوصیات و استعدادها باشد (حجازی،‌ ۱۳۸۰).
عکس مرتبط با منابع انسانی
پژوهش­ها نیز نشان داده است که موفقیت شغلی زمانی میسر است که نه تنها خصوصیات افراد، بلکه خصوصیات مشاغل مربوط به آنها مورد بررسی قرار گیرد. بر مبنای این شناخت دوگانه و تشخیص رابطه میان آنهاست که انتخاب احسن صورت می­پذیرد. مصالح جامعه ایجاب می­ کند که فرد در جایی قرار گیرد که بهتر بتواند خدمت نماید و مصلحت فردی نیز حکم می­ کند در مکانی باشد که بهتر بتواند رشد و تعالی یابد. بنابراین، در گزینش شغلی افراد دو عامل باید مورد ارزیابی قرار گیرد:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

ارزیابی فرد در زمینه علایق، توانایی­ها و به طورکلی ویژگی­های شخصیتی فرد.

ارزیابی در زمینه توانایی­ها و ویژگی­هایی که برای موفقیت در آن شغل ضرورت دارد (حجازی، ۱۳۶۸).

در این باب می­توان چنین اظهار داشت که اگر فردی متناسب با توانایی­ها و رغبت­ها و ویژگی­های شخصیتی برای شغلی انتخاب شود نه تنها شکوفایی فردی حاصل خواهد شد بلکه جامعه نیز از او بهرۀ بیشتری خواهد برد. برعکس چنانچه فردی متناسب با شغل مورد نظر انتخاب نگردد ممکن است نیازهای او ارضاء نشود و در نتیجه روزها و ساعت­ها را به ناراحتی بگذراند؛ این فرد در زندگی راضی نبوده و در نتیجه در حرفه او تاثیر منفی خواهد گذاشت (حجازی، ۱۳۶۸).
اما موفقیت شغلی چیست و چه مفهومی دارد؟ موفقیت شغلی یک مفهوم نسبی از ارزیابی و قضاوت است و هیچ فردی را نمی­توان موفق نامید مگر اینکه از هدف­ها و ایده آل­هایش آگاه باشیم. موفقیت شغلی عبارت از رابطه­ای است که بین پیشرفت کنونی فرد و ایده­آل­های آینده­اش در زمینه اشتغال وجود دارد. میزان موفقیت فرد در برآوردن نسبی این هدف­ها را موفقیت شغلی می­نامند ( شفیع آبادی، ۱۳۸۲). افراد بیرونی موفقیت شغلی را بر طبق معیارهای قابل مشاهده و عینی قضاوت می­ کنند درحالیکه ادراک افراد از موفقیت، بیشتر به معیارهای ذهنی گرایش دارد، به تعبیر دیگر، موفقیت عینی بخش قابل مشاهده موفقیت شغلی را نشان می­دهد و به نتایج شغلی قابل مشاهده مانند پرداختی­ها، ارتقاها، رتبه و مقام اشاره دارد. اما موفقیت شغلی ذهنی یا درونی عناصر ذهنی موفقیت شغلی را نشان می­دهد و به احساسات افراد و واکنش آنها نسبت به مسیر شغلی­شان مربوط است و همواره از طریق موفقیت روانشناختی مانند رضایت شغلی، تعهد شغلی و سازمانی شناسایی می­ شود (جاج[۲۲]، ۱۹۹۵).

رابطه بین اخلاق، رضایت شغلی و تعهدسازمانی با ترک خدمت حسابرسان

افراد همواره خواهان موفقیت در انجام وظایف محوله هستند اما بدلیل عدم آگاهی از عوامل موثر در موفقیت در بعضی مواقع در این زمینه توفیقی ندارند. در اینجا برخی از عوامل موفقیت شغلی ذکر خواهد شد و برخی دیگر از عوامل موفقیت در قالب نظریه­ های موفقیت شغلی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
۲-۴ عوامل موثر در موفقیت شغلی
امروزه، صرفاً پول را عامل برانگیختن و موفقیت شغلی نمی­دانند بلکه محیط اجتماعی، سبک رهبری و توجهی که از دوستان و سرپرستان به فرد مبذول می­ شود، جالب­تر بودن، تلاش برانگیزتر بودن و پاداش دهنده­تر بودن مشاغل و فرصت­های ترفیع و ارتقاء سهم مشارکت در تصمیم­ گیری­ ها، تنوع شغل و بکارگیری مهارت ­ها شاخصی از شاخص ­های عمده موفقیت شغلی محسوب می­شوند، در مقابل موارد فوق­ الذکر، می­توان ترک شغل، غیبت­های شغل، عملکرد پایین شغلی را از جمله شاخص ­های نارضایتی و عدم موفقیت شغلی ذکر کرد. تحقیقات نشان می­دهد که انواع مختلفی از عوامل فردی و مهم سازمانی وجود دارند که بر روی موفقیت شغلی تاثیر می­گذارند (گرین هاوس، ۲۰۰۳ و کارتمل و گاتون، ۲۰۰۴).
موفقیت شغلی به عواملی همچون شخصیت، آموزش، جنسیت، داشتن مشاور و ترفندهای کاری وابسته است (هسلین[۲۳]، ۲۰۰۳). همچنین قاضی (۱۳۷۳) عوامل موثر موفقیت شغلی را، دستیابی به اهداف شغلی مورد انتظار، لذت بردن از شغل، امنیت شغلی، برخورداری از سرگرمی و فعالیت­های جنبی، رضایت شغلی، امکانات رفاهی، روابط خوب انسانی و حقوق و پاداش مکفی عنوان می­ کند.
ویژگی­های فردی از قبیل سن، جنسیت، وضعیت تاهل و ویژگی­های سازمانی از قبیل کار منابع انسانی، استراتژی­ های توسعه، اندازه سازمان و غیره بر روی موفقیت شغلی تاثیر می­گذارند (جاج، ۱۹۹۵).
۲-۵ نظریه­ های موفقیت شغلی
۲-۵-۱ نظریه­ی مک­کلند:
تئوری انگیز­ه­ی موفقیت توسط دیوید مک­کلند[۲۴] ارائه شده است. او یک روانشناس بود که تئوری­اش ملهم از کار هنری مورای[۲۵] (یکی از نظریه پردازان شخصیت) است. از دیدگاه این روانشناس، نیاز به موفقیت بر پایه­ برخی ویژگی­های شخصیتی از جمله برتری طلبی، رقابت، اهداف چالشی، اصرار بر انجام کار و فائق آمدن بر مشکلات بنا گردیده است. شخصی که انگیزه پیشرفت زیادی دارد همواره برتری در عملکرد را جست­وجو می کند، از اهداف چالشی لذت می­برد و دارای پشتکار و روحیه رقابتی در فعالیت­های کاری است، که در نهایت منجر به موفقیت وی می­ شود. پرسش­هایی که نیاز توفیق­طلبی را مورد سئوال قرار می­دهد عبارتند از:

آیا شما از فعالیت­های کاری چالشی و مشکل لذت می­برید؟

آیا شما می­کوشید که عملکردتان از اهداف تعیین شده فراتر برود؟

آیا شما در جستجوی روش­های جدید برای فائق آمدن بر مشکلات هستید؟

مک­کلند دریافت که افراد با ویژگی توفیق­طلبی بالا، نسبت به کسانی که این ویژگی در آنها متوسط یا پایین است، از عملکرد بالاتری برخوردار می­باشند (مقیمی، ۱۳۸۶). در حقیقت افراد موفق منحصر به زمینه یا شرایط خاصی نیستند، بلکه این افراد دارای زمینه و شرایط متنوعی هستند و به همان اندازه نیز از تنوع رفتاری و مهارتی برخوردار می­باشند.
به نظر رابرت کریتنر[۲۶]– یکی از صاحب­نظران مدیریت- حداقل سه عامل عمده برای موفقیت شغلی خصوصاً در حیطۀ مدیریت وجود دارد که وی آنرا در قالب یک فرمول ارائه می­ کند:
(فرصت[۲۷])O * (انگیزه[۲۸])M * (توانایی[۲۹])A = S (موفقیت[۳۰])
به نظر وی سه عامل توانایی، انگیزۀ موفقیت و فرصت عواملی هستند که اگر در هم ضرب شوند یک فرمول اصولی برای موفقیت شغلی فراهم می­ شود. وی در ادامه متذکر می­ شود که موفقیت مدیر به ترکیب متناسب توانایی، انگیزه و فرصت بستگی دارد. عدم وجود یک عامل منجر به ضایع شدن سایر عوامل می‌گردد و به همین علت است که از علامت ضرب به جای جمع استفاده شده است (کریتنر، ۱۹۹۶).
۲-۵-۲ نظریه جان آپلین

۱٫علاقه­ زرین­کوب به فرهنگ ایران باستان………………………………………………………………………………………………۱۲۶
۲٫تأثیرپذیری از فلسفه­ی نظری تاریخ و تاریخ مؤثر…………………………………………………………………………………….۱۲۸
۳٫مقابله با جریان چپگرا و رادیکال………………………………………………………………………………………………………………۱۳۰
فصل چهارم: زندگینامه و آثار
الف) زندگی و آثار داریوش شایگان
۱٫زندگینامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۴۲
۲٫آثار و مکتوبات…………………………………………………………………………………………………………………………………………….۴۴
ب) زندگی و آثار عبدالحسین زرین­کوب
۱٫زندگینامه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………۴۹
۲٫آثار و مکتوبات…………………………………………………………………………………………………………………………………………….۵۲
خلاصه­ی فصل……………………………………………………………………………………………………………………………………………….۵۶
فصل چهارم: ایرانیت و هویت
بخش اول) فرهنگ قومی ایران در اندیشه داریوش شایگان
۱٫تفکر ایرانی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۶۱
۲٫هنر ایران………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۶۴
۳٫جایگاه شعر در شکل­دهی به هویت ایرانی…………………………………………………………………………………………………..۶۶
بخش دوم) فرهنگ قومی ایران در اندیشه عبدالحسین زرین­کوب
۱٫استمرار فرهنگ ایرانی و ابدیت ایران…………………………………………………………………………………………………………۷۱
۲٫آسان­گیری در عقاید و عدالت­جویی…………………………………………………………………………………………………………..۷۲
۳٫فرهنگ تلفیقی و تکثرگرایی………………………………………………………………………………………………………………………۷۳
۴٫فرصت­جویی و اغتنام وقت………………………………………………………………………………………………………………………….۷۵
۵٫اعتقاد به آزادی اراده…………………………………………………………………………………………………………………………………..۷۶
خلاصه فصل
فصل پنجم: اسلام و هویت
بخش اول) اسلامیت در اندیشه شایگان
۱٫هویت اسلامی………………………………………………………………………………………………………………………………………………۷۹
۲٫اسلام به مثابه سنت، اسلام به مثابه ایدئولوژی…………………………………………………………………………………………..۸۱
بخش دوم) اسلامیت در اندیشه زرین­کوب
۱٫اسلام در ایران……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۸۴
۲٫جایگاه اسلام در فرهنگ ایران…………………………………………………………………………………………………………………….۸۷
اهمیت ادبیات در اندیشه زرین­کوب……………………………………………………………………………………………………………….۹۰
۱٫ادبیات سنتی و عرفانی………………………………………………………………………………………………………………………………..۹۱
۲٫ملزومات ادبیات جدید…………………………………………………………………………………………………………………………………۹۶
خلاصه­ی فصل………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۹۷
فصل ششم: هویت ایرانی و غرب
بخش اول)غرب در اندیشه زرین­کوب…………………………………………………………………………………۱۰۱
مراحل تحول فکری شایگان از غرب­ستیزی تا مدرنیته جهان­شمول………………………………………………………….۱۰۱
۱٫شایگان متقدم و غرب……………………………………………………………………………………………………………………………….۱۰۲
۲٫شایگان متأخر و مسئله­ غرب…………………………………………………………………………………………………………………۱۰۳
بخش دوم)غرب در اندیشه زرین­کوب
مراحل تحول فکری زرین­کوب از رویکردی انتقادی تا پذیرش نوگرایی……………………………………………………..۱۰۸
۱٫رویکردی انتقادی به غرب و استعمار غربی………………………………………………………………………………………………۱۰۸
۲٫نوگرایی در اندیشه زرین­کوب……………………………………………………………………………………………………………………۱۰۹
۳٫ جایگاه غرب در فرهنگ ایران………………………………………………………………………………………………………………….۱۱۲
خلاصه­ی فصل……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۵
فصل هفتم: مبانی نظری اندیشه داریوش شایگان و زرین­کوب
بخش اول)مبانی فکری شایگان………………………………………………………………………………………….۱۱۶
۱٫علقه­ی شایگان به شرق و معنویت شرقی…………………………………………………………………………………………………۱۱۷
۲٫تاثیرپذیری از تفکر انتقادی………………………………………………………………………………………………………………………۱۲۰
۳٫تاثیرپذیری از جنبش­های اجتماعی و ضد فرهنگ…………………………………………………………………………………..۱۲۲
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۴٫پدیده­ فردید…………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۳
بخش دوم)مبانی فکری زرین­کوب…………………………………………………………………………………….۱۲۵
۱٫علاقه­ زرین­کوب به فرهنگ ایران باستان……………………………………………………………………………………………..۱۲۶
۲٫تأثیرپذیری از فلسفه­ی نظری تاریخ و تاریخ مؤثر…………………………………………………………………………………..۱۲۸
۳٫مقابله با جریان چپگرا و رادیکال…………………………………………………………………………………………………………….۱۳۰
فصل هشتم: نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………..۱۳۶
منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………….۱۴۲
فصل اول
کلیات
۱- بیان مسأله:
هویت و کیستی اساساً معقوله‌ای است که با طرح دولت مدرن بوجود آمد، در همین راستا بسیاری از ایدئولوژی‌های قرن بیستمی چون سوسیالیسم، ناسیونالیسم، فاشیسم و … می‌کوشیدند به زندگی مردمان تحت سیطره خود معنا و شکل ببخشند، اما دگرگونی‌های گسترده‌ی سیاسی و اقتصادی در سال‌های دهه ۱۹۸۰ همراه با شتاب گرفتن فرایند جهانی، در دهه‌ های پایانی قرن بیستم و گسترش چشمگیر فن‌آوری‌های اطلاع‌رسانی و دسترسی آسان به اطلاعات و جابجایی گسترده در سطح جهان به طرح مسئله هویت و هویت ملی شدت بخشید.
عکس مرتبط با اقتصاد
هویت در ایران از خلال مواجهه با غرب و درگیری با تجدد تبدیل به مسئله شد. رویارویی با غرب و تجدد بلافاصله سؤال از کیستی و چیستی خود و ماهیت غیر را موجب شد زیرا این مواجهه تحت شرایطی صورت می‌گرفت که فراتر از امکانات تاریخی بالفعل ایران برای پاسخگویی بود. در حقیقت باید گفت که مسئله ایران در تاریخ معاصر آن، چیزی جز مسئله‌ی هویت و متفرعات آن نیست و در این میان روشنفکران از اولین کسانی بودند که به واسطه پیوندشان با تجدد غرب دچار مشکله‌ی هویت شدند، کما‌اینکه از اولین کسانی بودند که نخستین پاسخ‌های جدید را به این مسئله دادند (کچویان،۶۵:۱۳۸۴).
همپای اکثر تحلیل‌گرانِ جریان‌های فکری ایران معاصر در خصوص چگونگی مواجهه یا رویارویی با مدرنیته چند‌ گفتمان عمده قابل شناسایی است: نسل اول، که محصول شکست ایران از روسیه و نتیجه فکری روشنفکرانی بود که بعضاً آگاه به ریشه‌های عقب ماندگی تاریخی ایران و منتقد نظام خودکامه قاجاری بودند، می‌باشد. بدون شک، شکل‌گیری ایده‌های فکری به منزله پدیده‌ای نوظهور، مستقیم یا غیرمستقیم، متأثر از شرایط اجتماعی و تحولات جامعه بوده و خواهد بود و این امر حتی درباره ایده‌های وارداتی هم صادق است. اگر چه روشنفکری ایده‌ای غربی و ارمغان عصر روشنگری مغرب زمین بوده است، اما برای ورود به جامعه ایران نیاز به بستری اجتماعی مناسب و شرایط ویژه دارد. عقب افتادگی جامعه می‌تواند یکی از عوامل بسیار مهمی باشد که بستر مناسب برای ورود ایده‌های مدعی به پیشرفت و توسعه را فراهم می‌کند. ایران پس از عصر صفویه و پیشرفت‌های محسوسِ آن زمان، در اثر عواملی دچار افت محسوس و عقب افتادگی آشکار گردید. شکست از روسیه و ورود عناصر سست و تن‌پرور و در عین حال تملق‌گو در دستگاه حاکمیت، ایران را به کشوری عقب افتاده تبدیل کرده بود. تا جایی که توان حفظ تمامیت ارضی خود را نداشته‌اند. در این زمان، مسافرت شاه‌زادگان و وابستگان دربار قاجاری به غرب و تماشای جلال و جبروت و تمدن پیشرفته آنجا سبب می‌شود تا به حیرت بیافتند و در مقابل تمدن جدید احساس حقارت و ناتوانی نموده و راه نجات جامعه عقب مانده خود را در پیروی بی‌چون و چرای از غرب بدانند، امیری در این خصوص می‌گوید:
«این اولین جریان روشنفکری که مبادی و غایات آن، محصول برخورد جامعه سنتی و عقب مانده ایران با مدنیّت مغرب زمین بود، نه فیلسوف بود و نه نقاد، بلکه با الگویی که برای تبعیت یافته بود، به مثابه پیام‌آور عصر مدرن تلاش می‌کرد تا ایران را از خواب تاریخی و رکود بیدار سازد» (امیری،۲۳:۱۳۸۳).
طی یکصد سال از ۱۸۲۰ تا ۱۹۲۰ م؛ اعضای طبقه جدید روشنفکر، از جمله درباریان و دولتمردانی نظیر امیرکبیر، سپهسالار، و امین‌الدوله، فعالان مسلمان نظیر سید جمال‌الدین‌افغانی، همچون عباس‌میرزا، سلیمان میرزا اسکندری، و ایرج میرزا، و بازرگانانی مانند حاج زین‌العابدین مراغه‌ای و عبدالرحیم طالبوف، همگی متوجه اصلاحات اجتماعی و ضرورت تغییرات سیاسی بودند (قیصری،۱۳۸۳: ۲۵).
با شکست مشروطه، اولین و آخرین امکان برای ایجاد نهضت تجدد خواهی عریان نیز به پایان رسید. با روی کار آمدن رضاخان شرایطی پیش آمد که متجددین ایرانی بتوانند طرح خود را در هیئتی تازه و به شکلی پخته‌تر به اجرا درآورند که این بار در غالب گفتمان تازه به نام ناسیونالیسم آریایی یا باستان‌گرایی تجلی یافت. طرح ناسیونالیستی رضاخان تلاش می‌کرد هویت بومی دوره اسلامی را در درون گفتمان ناسیونالیستی خود معنادار ساخته و در آن ادغام کند (کچویان،۱۰۱:۱۳۸۴).
ناسیونالیسم[۱] که از به هم پیوستن دو واژه Ism, Nation شکل گرفته، به معنای استقلال‌طلبی، ملی­گرایی است. به عنوان ایده‌ای که در جهان سیاست رخ نمایانده و در صدد رد کردن اقتدار سیاسی ناشی از وراثت، حقوق الهی و قوانین طبیعی و به کرسی نشاندن دیدگاه ملت و مردم است؛ البته مردمی که در جهت منافع ملی فکر کنند و در برابر آن چه که با منافع ملی منافات دارد ایستادگی کنند. از نظر تاریخی پیدایی این ایده را به رنسانس بر می‌گردانند (موسکا،۱۳۷۰: ۴۰۵). اما در ایران، ما در دوره رضاشاه شاهد نسلی از روشنفکران هستیم که، گونه‌ای از ناسیونالیست دولت مقتدر را مورد حمایت قرار دادند. فی‌الواقع آنها محصول شکست نسل اول و ناکامی مشروطه بودند که آرمانهای خود را در سیاست‌های آمرانه‌ی رضا‌ شاه جستجو می‌کردند.
بعد از شکست رضاخان تا کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ ما شاهد نسلی از روشنفکران هستیم که در کنار توجه به عناصری همچون قومیت و تمدن ایرانی، دین را نیز به عنوان سنت اسلامی در بر می‌گرفت. دو طیف عمده در این نسل از روشنفکران مشاهده می‌شود: نخست، روشنفکران مشروطه خواه و تجدد طلب که خود را وارث میراث مشروطیت می‌دانستند و دوم روشنفکرانی که از اندیشه‌های مارکسیستی و سوسیالیستی پیروی می‌کردند. اما از زمان کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ تا انقلاب اسلامی ایران تحت تأثیر عوامل داخلی همچون شکست نهضت ملی‌شدن نفت با توجه به نقش کشورهای غربی در آن و همچنین تحت تأثیر شرایط خارجی همچون نهضت‌های استقلال‌طلبانه در کشور‌های جهان سوم، تجدد در موقعیت ضعیف و نامطلوبی قرار می‌گیرد. با تشدید رویکرد انتقادی به تجدد غربی، دیدگاه سنت محور روشنفکران نسل سوم (۱۳۲۰-۱۳۳۲) شکلی حاد به خود می‌گیرد و به شکل هویت بومی و سنتی خود را نمایان می‌سازد. بومی‌گرایی در باورهای عمیقی چون مقاومت در برابر فرهنگ غیر، ارج نهادن بر هویت اصیل و راستین قومی خویش و آرزوی بازگشت به سنت فرهنگی آلوده نشده بومی ریشه دارد و مولود شرایط رقت‌بار پس از جنگ جهانی دوم است. این مکتب بیانگر واکنشی فرهنگی از سوی بسیاری از روشنفکران جهان سوم بود (بروجردی،۲۹:۱۳۷۷). بنابراین از دهه ۴۰ شمسی شرایط برای نسلی از روشنفکران تمهید شد که با خود هویت‌یابی فرهنگی آورده‌اند. کسانی همچون جلال ‌آل ‌احمد، رضا داوری اردکانی، داریوش آشوری، داریوش شایگان، علی شریعتی، عبدالحسین زرین‌کوب و چند تن دیگر با وجود تفاوت دیدگاه‌ها در این گروه جای دارند. دو تن از این روشنفکران نسل سوم، عبدالحسین زرین‌کوب و داریوش شایگان هستند که مسئله هویت به عنوان اصل اساسی در کانون اندیشه آنان مطرح می‌باشد. زرین‌کوب (۱۳۰۱-۱۳۷۸) پژوهشگر بنام حوزه تاریخ و شخصیت برجسته آکادمیک است که با بیش از نیم قرن تجربه آثار زیادی در حوزه فلسفی، تاریخی و ادبی از خود بر جای گذاشته است ایشان با آثاری همچون نه شرقی، نه غربی، انسانی و با طرح سؤالاتی همچون کدام وطن است که چنان عشقی را می‌توان نثارش کرد؟ نشان می‌دهد که مسئله هویت ایران در کانون اندیشه‌های ایشان جا‌ی دارد.
از طرف دیگر داریوش شایگان (۱۳۱۴) نیز یکی از فیلسوفان معاصر در حوزه فرهنگ می‌باشد که مطالعاتش ابعاد بین‌المللی دارد و همواره با آثارش نشان داده که هویت به عنوان دغدغه اصلی در اندیشه‌هایش مطرح می‌باشد، چه آنجا که در کتاب آسیا در برابر غرب، از هجوم دیگری و فرهنگ بیگانه بر هویت ایرانی هشدار می‌دهد و یا در افسون‌ زدگی جدید بحث از تعدد هویت‌ها و فرهنگ‌ها و ادغام هویت‌ها به میان می‌آورد. بنابراین با توجه به اهمیّت مسئله کیستی و چیستی برای ایران اسلامی به عنوان یک کشور در حال توسعه که همواره نسبت به عناصر سه‌گانه هویت ایرانی، اسلامی و غربی و همزیستی مسالمت‌آمیز بین این سه دچار مشکل بوده و با توجه به اهمیّت نقش روشنفکران به عنوان هادیان فکری جامعه، پژوهش حاضر درصدد است دیدگاه دو روشنفکر را پیرامون هویت و مؤلفه‌هایش با یکدیگر به سنجش بنشیند.
سؤال‏های پژوهش‏:

برای

مراحل ناظر به زمان آغاز اجتهاد و روند تکاملی آن
ادوار اجتهاد، به معنای دوره‌های شکل گیری و روند تطور و تکامل اجتهاد در بستر زمان است که از اوایل قرن اول هجری آغاز شده و تا کنون ادامه دارد. اجتهاد را می‌توان از جنبه‌های متفاوت، به ادوار گوناگون تقسیم نمود. یکی از کامل ترین تقسیمات در این مورد، تقسیمی است که در کتاب«ادوار اجتهاد» آمده و اجتهاد را در هشت دوره دسته بندی کرده است.
۳-۱ تحولات اجتهاد در ادوار فقه امامیه
۳-۱-۱ دوره اول، عصر پیدایش مبادی اجتهاد:
از نخستین روز اجلال نزول رسول خدا به مدینه منوره یعنی آغاز هجرت شروع می شود و با رحلت آن حضرت در بیست و هشتم صفر سال یازدهم هحری پایان می پذیرد، که این دوره حدود یازده سال به طول انجامیده است. زمینه اجتهاد و مبادی و بکارگیری آن پیش از هجرت پیامبر در مکه وجود نداشت و بدین خاطر اصل اجتهاد در آن زمان نیز منتفی بود، زیرا این عنوان با مطرح شدن اصول احکام شرعی و قوانین کلی آن پدیدار گشت و آن اصول و قوانین کلی بعد از هجرت توسط جبرئیل بر پیامبر در مدینه وحی شد نه پیش از آن، پیامبر پس از آنکه از طرف خداوند مبعوث به رسالت گردید. سیزده سال در مکه بود و سپس حدود ده سال در مدینه ماند و در طول این بیست و سه سال اصول فقه اجتهادی در ضمن آیات قران کریم بر او نازل می شد ولی آیات نازله در مدینه که تقریبا دو سوم قران را شامل می شود به لحاظ معظم آنها بیانگر احکام الهی و فرائض دینی نبوده بلکه شامل اصول اعتقادی مانند: دعوت به توحید و ایمان به خدا و پیامبر روز قیامت، بهشت، دوزخ و لزوم امامت و صفات آنها و نیز وقایع و قصص عبرت انگیز امتها و انبیای گذشته و مبارزات آنها با طاغوت و نیز ارزشها و معیارهای اخلاقی و…بوده است اما آیاتی که در مدینه منوره نازل شد که تقریبا یک سوم قران را تشکیل می دهد بیانگر اصول همه احکام اجتهادی و قواعد کلی استنباطی می شد اعم از عبادات معاملات احوالشخصیه سیاسات مسائل مربوط به قضا حکومت و روابط بین الملل قوانین حقوقی کیفری مدنی… در هر حال اصول احکام مبدا و مبادی اجتهاد بحساب می آیند زیرا مجتهد بر مبنای آنها می تواند مسائل فرعی تازه را به اصول پایه عودت داده و قواعد کلی آنها را بر مصادیق خارجی منطبق گرداند و از این رو آیات تعبیر به آیات الاحکام می شود زیرا در آنها احکام شرعی در همه ابعاد زندگی مادی و معنوی بیان شده است.[۱۰۶]

پایان نامه رشته حقوق

باب اجتهاد برای قاریان و عالمان آن زمان باز بود، اما به دلیل کم بودن فروع جدید و حضور رسول خدا ص و دسترسی مردم به ایشان، نیازی به آن نبود، هر چند در این زمان نیز، اجتهاد به رأی، مورد مذمت رسول خدا ص قرار می‌گرفت. [۱۰۷] زیرا با نزول اصول احکام و قواعد کلی و مایه های اصلی اجتهاد در مدینه منوره همزمان خداوند اجتهاد را مانند چشمه جوشان در دل آنها قرار داده است و این بدان جهت بوده است که استخراج احکام مسائل تازه و فروع جدید از راه اصول احکام و قوانین کلی آنها، نیاز به وسیله ای کارآمد داشت تا مجتهد بتواند از راه به کارگیری آن مسائل تازه و فروع جدید را استخراج و پاسخگوی نیازهای مسلمانان باشد. این وسیله کارآمد همان اجتهاد از راه منابع مذکور است و هر گاه این وسیله در خدمت منابع قرار نداشت مجتهد نمی توانست در برابر رویدادها پاسخگو باشد و اگر مجتهد به گونه صحیح در منابع، آن را به کار گیرد هیچگاه برای فقه رکود و ایستایی در برابر پدیده ها و مسائل تازه از هر نوع که باشد نبوده و همگام با مظاهر نوین زندگی خواهد بود. اجتهادی که خداوند به عنوان وسیله در خدمت منابع فقه قرار داده به همین معنا است و این کار از برجسته ترین شاخصه های روح اسلامی در منابع فقه است که اصولیان شیعه آن را برگزیده و پیشوایان این مذهب بر آن تأکید فراوان نموده اند و حتی در این زمینه آمده است.«للمجتهد المصیب اجران و للمخطی اجرا واحدا».
دست و بال مسلمانان در این دوره در فراگرفتن احکام شرعی باز بوده است و به مشکل مهمی در این زمینه دچار نمی شدند، ولی نه بدین معناست که در این دوره اجتهاد و یا به تعبیر دیگر تفقه اصلا وجود نداشته است. [۱۰۸]
۳-۱-۲ آسان بودن اجتهاد در دوره اول:
در این دوره اجتهاد از راه منابع برای قاریان و عالمان، کار بسیار مشکلی نبوده و نیاز فراوانی به مقدمات علمی نداشته، بلکه فقط کمی نیاز به ادراک و فهم و تأمل داشته است. برای اثبات این موضوع علل گوناگونی است که به برخی از آنها اشاره می شود:
یک ـ ارتباط عالمان با رسول خدا(ص):
ـ آگاهی بیشتر آنان به نخستین منبع فقه اجتهادی که کتاب خداوند است از حیث خصوصیات و ویژگیهای آن از زمان و مکان صدور و شأن نزول آنها که دانستن اینها نقش بسزایی در تسهیل استنباط دارند.
ـ آگاهی بیشتر آنان به دومین منبع فقه اجتهادی که سنت رسول خدا(ص) است اعم از قول و فعل و تقریر او از حیث خصوصیات آن از قبیل اصل صدور و دلالت و جهت در قول، و وجوب و یا استحباب و یا اباحه در فعل، و اباحه در تقریر او.
ـ آسان بودن شناخت حدیث صحیح از سقیم در احادیث متعارضه و نبودن نیاز به قواعد و قوانین خاص، زیرا با مطرح نمودن آن نزد رسول خدا، حدیث صحیح برای عالم معلوم می گشت و بدین جهت ملاک و مقیاسی در این زمینه برای عالمان و قاریان لازم نبوده است.
دو ـ نبودن فقه اجتهادی به صورت فن خاص:
در این دوره قاریان و عالمان در مقام استنباط نیاز به علوم مقدماتی و ابزار خاصی از قبیل علم رجال، حدیث، علم اصول و امثال اینها نداشته اند.
سه ـ نبودن مسائل تازه: سومین علت آسان بودن اجتهاد در این دوره، نبودن مسائل تازه و رویدادهای پیچیده است.
چهار ـ نبودن مسائلی که دارای نص خاص نباشد:
علت دیگر نبودن رویدادهایی که دارای نص خاص نباشند و اگر احیانا بود بسیار کم و ناچیز بود.
پنج ـ عدم نظریات متضاد و متنافی:
پنجمین علت، نبودن آراء و نظریات متفاوت و متضاد و بدین جهت قاریان و عالمان به مجرد مراجعه به منبع استنباطی، حکم مسأله را استخراج کرده و پاسخگو می شدند.
شش ـ عدم نیاز اجتهاد به بحثهای استدلالی:
ششمین علت آسان بودن اجتهاد در این دوره، نیاز نداشتن استنباط به بحثهای نظری و استدلالی است بدانگونه ای که در دوره های بعدی متداول شده است، بلکه تنها نیاز کمی به ادراک و تأمل داشته است، و نیز جز اینها از عواملی که در تسهیل و آسانی اجتهاد در این دوره دخالت داشته است و هر چه عالمان از این دوره دورتر شده اند و مراتب ابهام و پیچیدگی در استنباط برای آنان بیشتر شده و شکافها و خلاءهای گوناگون در این جهت پدید آمد که در نتیجه امر استنباطی مشکل شد. از این رو محققان در صدد برآمدند که به مقدار ممکن از سختی آن بکاهند. لذا در این زمینه قواعد و علوم مخصوصی از برای زدودن ابهام ها و حل مشکلات وضع و تدوین نمودند که در این صورت از سختیها و اشکالها در این زمینه کاسته شود و هر چه از دوره اول فاصله زیادتر شد، نیاز به آن علوم و قواعد برای مجتهدین در مقام استنباط بیشتر احساس گردید، و این بدین جهت بود که عناصر خاصه استنباط روایات بر اثر نقلهای گوناگون مبتلا به معارض شد، منتها تعارض در بعض روایات به گونه ای بود که جمع بین آنها امکان داشت ولی در بعضی دیگر امکان نداشت. علاوه بر این برخی روایات از نظر سند و برخی دیگر از نظر دلالت ضعیف بود که شرح اینها می آید.[۱۰۹]
۳-۲ منابع اجتهاد و تفقه
در این دوره منابع اجتهاد و تفقه منحصر به کتاب خدا و سنت خدا بوده و اسمی از منابع دیگر مانند اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، قاعده استصلاح، مذهب صحابی، شریعت سلف و…در میان نبوده است. و هر گاه در این دوره نیاز به اجتهاد برای پاسخگویی پیدا می شد از راه به کارگیری اجتهاد در کتاب خدا و یا سنت رسول خدا اعم از قول و فعل و تقریر او پاسخگویی می شد. و در بین نظر مجتهدان و اندیشمندان مذاهب اسلامی اختلافی وجود ندارد. از میان مجتهدان شیعه سید مرتضی در کتاب اصولی خود الذریعه(ج ۱: ص ۳۲) و در میان مجتهدان اهل سنت، شاه ولی الله دهلوی حنفی در کتاب الانصاف فی سبب الخلاف(ج ۳ ص ۲۱۲) و ابن قیم جوزی حنبلی در کتاب اعلام الموقعین عن رب العالمین(ج ۲ ص ۳۲) به این مطلب تصریح نموده اند و تنها اختلافی که بین دانشیان مذاهب وجود دارد در این است که برخی از عالمان اهل سنت بر این اعتقادند که سنت رسول خدا را دو سبب و منشأ بوده است: یکی وحی از جانب خداوند و دیگری رأی و تفکر شخصی خود پیامبر، در آن جایی که وحی نبوده است. ولی عالمان شیعه بر این عقیده اند که سنت رسول خدا یک سبب و منشأ بیش نداشته که همان وحی از جانب خدا است و سبب دوم را که رأی و تفکر شخصی او برای تحقق سنت باشد نپذیرفته اند، زیرا حق تشریع از راه رأی و تفکر شخصی برای رسول خدا نبوده و بدین جهت هیچ حکمی را از راه رأی شخصی بیان نکرده است تا آنکه منشأ دیگری برای پیدایش سنت دومی باشد.[۱۱۰]
۳-۲-۱ عوامل پیدایش تدریجی اصول احکام
علت اول: در ابتدای بعثت و آغاز نزول قرآن مخاطبین از دانش کمی برخوردار بودند
علت دوم ـ مردم شبه جزیره عربستان بخصوص بخش مرکزی آن، قبل از ظهور اسلام افرادی بدوی و فاقد تمدن و فرهنگ و دانش بودند
علت سوم: سومین علت پیدایش تدریجی اصول احکام اجتهادی و قوانین کلی استنباطی تشتت افکار و عقاید و مرامهای امت عرب در عصر بعثت بود. در روزگار جاهلیت، یکی از شیوه های رایج میان اعراب، شرابخواری و قمار بازی بود که اسلام یکباره آن را ممنوع نکرد.[۱۱۱]
۳-۳ دومین دوره عصر تمهید و زمینه سازی به کارگیری اجتهاد
دوره تمهید و زمینه سازی برای بکارگیری اجتهاد است و دامنه آن بسی گسترده تر از دوره اول است. این دوره، از نخستین روز وفات پیامبر شد و تا زمان غیبت کبرای امام(عج) به سال ۳۲۹ هری ادامه داشت و حدود بطول انجامید، این دوره شامل عصر امامان که ۲۴۹ سال و نیز عصر غیبت صغرا که ۶۹ سال طول کشید، می باشد.[۱۱۲]
در این دوره، اجتهاد از راه منابع معتبر شرعی، مانند کتاب و سنت، در میان علما و مجتهدان وجود داشت، اما با وجود ائمه علیهم‌السّلام، شیعه نیاز چندانی به آن نداشت و در جاهایی که ائمه حضور نداشتند، مردم توسط آن‌ ها به بعضی از اصحاب رجوع داده می‌شدند. در این دوره، ائمه علیهم‌السّلام اصحاب را به تفریع فروع بر اصول امر می‌کردند و همین امر، دلیل گسترش علم اصول و در نهایت، اجتهاد گردید. در این دوره، امامان علیهم‌السّلام اجتهاد به رأی را به شدت سرزنش می‌کردند. [۱۱۳]
۳-۴ زمان پیدایش پدیده انسداد باب اجتهاد
از مجموع کلمات برخی محققان به دست میآید که انسداد باب اجتهاد مطلق از اوایل قرن چهارم پدید آمد، ولی به نظر برخی دیگر از اواخر قرن چهارم بذرهای سد باب اجتهاد توسط خلیفه عباسی القادر بالله افشانده شد و اجتهاد از تکامل و گسترش باز ایستاد، ولی منعی از طرف حاکم زمان و فقیهان بر اجتهاد در میان نبوده است. در هر حال، پدیده انسداد باب اجتهاد در زمانی به وجود آمد که وحدت و همبستگی اسلامی به وسیله اختلافات قومی، طایفه ای، قبیله ای، طبقاتی، نژادی و مذهبی از هم گسیخته شده و اتحاد مسلمانان از میان رفته بود و دولتهای گوناگون و مختلفی به وجود آمد.[۱۱۴] که بحث پدیده انسداد باب اجتهاد در فصل چهارم مفصل توضیح داده می شود.
۳-۵ دلایل گسترده تر اجتهاد در دوره دوم
به کارگیری اجتهاد در عصر ائمه علیهم السلام در زمینه گسترده تری انجام می شد. برای اثبات این موضوع به دلایل زیر می توان تمسک جست:
۳-۵-۱ امر امامان به تفریع و تطبیق
الف ـ امام صادق(ع) فرمود: انما علینا ان نلقی الیکم الاصول و علیکم ان تتفرعوا سفینه البحار ۱ / ۲۲ بر ما لازم است اصول احکام را بیان نماییم، و بر شما لازم است که فروع تازه را به اصول پایه باز گردانید.
ب ـ امام رضا(ع) فرمود: علینا بالقاء الاصول و علیکم التفریع اعیان الشیعه ۱ / ۳۸۷ بر ماست بیان اصول احکام و بر شما تفریع است.
۳-۵-۲ امر امامان به صادر کردن فتوا:
دومین دلیل بر مدعی، روایاتی است که امامان در آنها به عالمان و بزرگان اصحاب خویش امر می کردند که برای مردم فتوا دهند. به نمونه هایی در این باره اشاره می کنیم:
الف ـ امام صادق(ع) به ابان بن تغلب فرمود: اجلس فی مسجد المدینه و أفت الناس، فانی احب ان یری شیعتی مثلک) جامع الرواه ۱ / ۹ و رجال نجاشی ترجمه ابان بن تغلب
در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا ده، زیرا من دوست دارم مانند تو در میان شیعیانم دیده شوند.
۳-۵-۳ پذیرش امام شیوه معاذ را در بیان فتوا
سومین دلیل این است که فقیه بزرگ معاذ بن مسلم نحوی که معاصر امام صادق(ع) بود می گوید وی به من گفت: بلغنی انک تقعد فی الجامع فتفتی الناس، قلت: نعم واردت ان اسالک عن ذلک قبل ان اخرج: انی اقعد فی المسجد فیجیئنی الرجل
فیسألنی عن الشی فاذا عرفته بالخلاف لکم، اخبرته بما یفعلون و یجیئنی الرجل اعرفه بمودتکم و حبکم فاخبره بما جاء عنکم و یجی الرجل لااعرفه و لا ادری من هو فاقول جاء عن فلان کذا و جاء عن فلان کذا فادخل قولکم فیما بین ذلک؟ فقال لی: اصنع کذا فانی کذا اصنع(وسائل ج ۱۸/ باب ۱۱ از ابواب صفات قاضی)
به من خبر رسیده که تو در مسجد برای مردم فتوا می دهی، گفتم آری چنین می کنم، سپس عرض کردم پیش از ترک خدمتتان سئوالی دارم، شخصی میآید و هنگامی که شخصی مسأله ای را طرح می کند، اگر دانستم که مخالف شماست و به آراء شما عمل نمی کند فتوای مورد پذیرش مذهب او را نقل می کنم و اگر دانستم که از پیروان شماست فتوا را مطابق مذهب شیعه بیان می کنم و اگر ندانستم که از کدام دسته است آراء مختلف را برایش بیان می نمایم و نظر شما را در آن میان میآورم. [۱۱۵]
۳-۵-۴ تدوین کتابهای اصولی در این دوره
چهارمین دلیل بر گستردگی به کارگیری اجتهاد در این دوره تدوین کتابهای اصولی و بحثهای اجتهادی توسط اصحاب امامان است. برای نمونه برخی از آنها بیان می شود:
– هشام بن حکم، از اصحاب امام صادق ع رساله ای دارد در بحث الفاظ و یونس بن عبدالرحمان، از اصحاب امام رضا ع رساله ای مختصر در اصول فقه و نیز رساله ای در اختلاف حدیث و مسائل آن تنظیم نموده، نجاشی این رساله و رساله هشام بن حکم را در کتاب رجالش یادآور شده است. ابوسهل نوبختی، از اصحاب امام حسین ع رساله ای در موضوع عام و خاص تدوین نموده است، نجاشی این رساله را نیز در رجالش یادآور شده است.
۳-۵-۵ ارجاع امامان به بعضی از عالمان:
پنجمین دلیل روایاتی است که امامان، بعضی از پیروان خود را در اخذ احکام، به اصحاب برجسته خود ارجاع می دادند که شامل حدیث و فتوا می شود. به عنوان نمونه: در وسائل ج ۱۸ / باب ۱۱ از ابواب صفات قاضی / حدیث ۳۴ آمده است: عبدالعزیز مهتدی می گوید از امام رضا(ع) سؤال کردم:((انی لا اقدر علی لقائک فی کل وقت فمن آخذ معالم دینی فقال: خذ عن یونس بن عبدالرحمن)). من همیشه نمی توانم شما را ملاقات کنم، امور دینی و مسائل شرعی خود را از چه کسی یاد بگیرم ؟ امام فرمود: از یونس بن عبدالرحمن.
۳-۵-۶ منع از فتوای بدون علم:
ششمین دلیل بر مدعی، روایاتی است که از فتوا دادن بدون علم منع می کند و نیز فتوا دادن از راه منابع غیر معتبر.
رسول خدا(ص) فرمود:«من افتی الناس بغیر علم فلیتبوأ مقعده من النار» هر کس بدون علم فتوی دهد، جایگاهش از آتش پر خواهد بود.
۳-۵-۷ امر امام به رها کردن آراء دیگران
هفتمین دلیل بر مدعی، روایت است در وسائل ج ۱۸ / باب ۱۱ که حسین بن روح از ابومحمد حسن بن علی ع درباره کتب بنی فضال پرسید، حضرت فرمود: (خذوا بما رووا و ذروا بما راؤا ) آنچه را که از ما روایت کرده اند بگیرید و آنچه را که خود نظر داده اند رها کنید.[۱۱۶]
۳-۶ اجتهاد صحابه
اجتهاد و استنباط احکام در زمان صحابه که حدود ۱۰۰ سال طول کشید، اگر چه برای اهل نظر به آسانی مانند زمان تشریع انجام نمی پذیرفت. ولی با این وصف اینگونه نبود که با دشواری مواجه شوند، زیرا صحابه رسول خدا ص در جامعه بودند و مردم با مراجعه به آنها نیاز خود را در مسائل شرعی بر طرف میکردند. از این رو همانند زمان تشریع برای شناخت وظیفه شرعی نیاز چندانی بر بکارگیری ابزار علمی در عناصر استنباطی نبوده است. در این زمان بر اهل استنباط، راویان اطلاق می شد.[۱۱۷]
۳-۷ اجتهاد تابعین
در زمان تابعین که حدود ۷۰ سال به طول انجامید، استنباط از ادله برای اهل نظر به دلیل دسترسی آنان به امامن- همانطور که پیش از این زمان به برخی از آنان دسترسی داشتند- به مشکل مهمی مبتلا نمی شدند. در این زمان بر اهل استنباط و اجتهاد، محدثان اهل حدیث اطلاق می شد.
۳-۸ از پیشوایان دیگر شیعه در عصر تابعین:
۳-۸-۱ اجتهاد در عصر امام باقر(ع)
آن گونه که از تاریخچه تاسیس علم اصول بر می آید، تاسیس این علم و گردآوری قواعد آن در زمان امام باقر صورت گرفته است. اگر چه امیرالمومین(ع) برخی از قواعد اجتهاد را بیان کرده بودند، اما دوران امامت امام باقر(ع) نقطه عطفی برای استفاده دانشمندان راستین اسلامی از محضر معادن علم الهی و چشمه های جوشان دانش و بینش و حیانی بود تا در این عرصه به کسب دانش و معرفت بپردازند. پیش از دوران امامت امام باقر ع اوضاع خفقان بار جامعه هرگز به پیشوایان معصوم ع اجازه نمی داد. که با آسودگی خاطر به پرورش استعداد های نهفته در جامعه اسلامی بپردازند.
تزلزل در حکومت اموی در دوران امام باقر ع و ناتوانی حاکمان در پیاده کردن سیاست های تجربه شده بنی امیه مبنی بر اعمال فشار بر شیعیان، موجب ایجاد بستر مناسب فرهنگی در این عصر گردید. اتخاذ سیاست های دوگانه و کشمکش های تمام نشدنی بر سر قدرت توسط حاکمان از یک سو، و ژرف نگری امام باقر(ع) از سوی دیگر، زمینه رشد و تعالی و بارور سازی ارزش ها را در بین مسلمانان پایه ریزی کرد و تلاش های بی پایان امام در این راستا، تشنگان زلال معرفت و اندیشه را بر آن داشت که با جاری کوثر امام باقر(ع) همراه شوند و هر چه بیشتر در معرفی تعالیم انسان ساز ان امام همام قرار گیرند، این روند رشد، آن گونه در دانشمندان مختلف علوم دینی در زمنیه های تفسیر، حدیث کلام، فقه، اصول و.. نهادینه شد که امروز کمتر کتابی از متون دینی اسلامی، خالی از کلمات تابناک ان حضرت باشد. از جمله تلاش های گسترده امام در این عرصه تبیین شیوه های صحیح استنباط شرعی از منابع دینی بود که بیش از پیش به اعتلا و توانمندی فقه شیعه غنا بخشید. امام باقر ع شخصا بر این امر مبادرت ورزید و با تدوین قواعد علم اصول و آموزش آن به شاگردان مکتب خویش، گام مهم و کارسازی در پیش برد اهداف بلند اجتهاد برداشت به گونه ای که امروز شیعه می تواند با سربلندی اذعان دارد که میراث دار دانش پیامبر اکرم ص و جانشیان او در بهره گیری از منابع دینی در قالب اجتهاد و استنباط حکم شرعی می باشد.[۱۱۸]
مرحوم صدر در این باره می نویسد:« به واقع، اولین کسی که دروازه علم اصول و اجتهاد در احکام را گشود و به تبیین و ترفیع قواعد آن پرداخت. امام ابوجعفر محمد بن علی الباقر(ع) و پس از او، فرزند برومندش، ابوعبدالله الصادق(ع) است. این دو بزرگوار با آموزش قواعد آن به بسیاری از شاگردان خود، و آنان نیز با جمع آوری و نگاشتن آن مسائل و قواعد، گام بزرگی در فقه و اصول شیعه برداشتند.[۱۱۹]

برای

۴-۳-۱ فرضیه اصلی ……………………………………………………………………………………………………… ۸۳
۴-۳-۲ فرضیه ی فرعی اول…………………………………………………………………………………………….. ۸۴
۴-۳-۳ فرضیه فرعی دوم…………………………………………………………………………………………………. ۸۵
۴-۳-۴ فرضیه فرعی سوم……………………………………………………………………………………………….. ۸۶
۴-۳-۵ فرضیه فرعی چهارم…………………………………………………………………………………………….. ۸۷
۴-۳-۶ فرضیه فرعی پنجم……………………………………………………………………………………………… ۸۸
-۴-۷-سایر یافته ها: بررسی اهمیت نسبی متغیرها……………………………………………………………… ۹۰
فصل پنجم : نتایج تحقیق و ارائه پیشنهادات
۵-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………. ۹۴
۵-۱-نتایج وتحلیل های تحقیق…………………………………………………………………………………….. ۹۴
۵-۱-۱-نتایج آمارتوصیفی پاسخ دهندگان………………………………………………………………………. ۹۴
۵-۱-۲-نتایج آزمون فرضیه های آماری…………………………………………………………………………. ۹۵
۵-۲-پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………. ۹۷
۵-۲-۱–پیشنهادات عملیاتی بر مبنای نتایج تحقیق…………………………………………………………. ۹۷
۵-۲-۲-پیشنهاداتی کاربردی…………………………………………………………………………………………. ۹۸
۵-۲-۳-پیشنهاد به سایر محققان……………………………………………………………………………………. ۹۹
۵-۳-محدودیت های تحقیق…………………………………………………………………………………………. ۹۹
منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………….۱۰۰
منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………..۱۰۳
پیوست(ضمائم)۱۰۴
نمونه پرسشنامه …………………… .. . ۱۰۵
فهرست جداول
جدول(۲-۱)تفاوت های عمده بین بازاریابی اجتماعی و بازاریابی تجاری…………………………………………………………۲۰
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
جدول(۲-۲)بازاریابی اجتماعی ……………………………………….………………………… ۲۳
جدول (۲-۳)ویژیگی های کلیدی بازاریابی اجتماعی …………….…………………….……………… ۲۴
جدول(۲-۴) استعاره های مختلف از نام تجاری….………………………………………………. ۲۹
جدول ۱-۴ توزیع فراوانی جنسیت پاسخ دهندگان …………………………………………………….۶۳
جدول ۲-۴ توزیع فراوانی سن پاسخ دهندگان ….………………………………………………..۶۴
جدول ۳-۴ توزیع فراوانی تحصیلات پاسخ دهندگان……………..……..……………………………… ۶۵
جدول ۴-۴ توزیع فراوانی سابقه ی استفاده از خدامت بانک ملی پاسخ دهندگان ………..…………….………۶۵
جدول ۵-۴ توزیع فراوانی سوالات شاخص وفاداری به نام تجاری..………….……………………… … ۶۶
جدول ۶-۴ توزیع فراوانی سوالات شاخص آگاهی از نام تجاری ….….…….…………..………………..۶۷
جدول ۷-۴ توزیع فراوانی سوالات شاخص شهرت نام تجاری …….….………….……………………..۶۸
جدول ۸-۴ توزیع فراوانی سوالات شاخص رضایت از نام تجاری …….……….…………………………۶۸
جدول ۹-۴ توزیع فراوانی سوالات شاخص کیفیت ادراک شده از نام تجاری…….……..………………. ۷۰
جدول ۱۰-۴ نتایج آزمون کولموگورف – اسمیرنوف برای متغیر ارزش نام تجاری ……….………………۷۱
جدول ۱۱-۴ نتایج آزمون t تک نمونه ای مقایسه میانگین متغیر ارزش نام تجاری با عدد ۳ ..………………۷۲
جدول ۱۲-۴ نتایج آزمون کولموگورف – اسمیرنوف برای متغیر وفاداری به نام تجاری ………………….. ۷۳
جدول ۱۳-۴ نتایج آزمون ویلکاکسون مقایسه میانه متغیر وفاداری به نام تجاری با عدد ۳ …………………. ۷۳
جدول ۱۴-۴ نتایج آزمون کولموگورف – اسمیرنوف برای متغیر آگاهی از نام تجاری …………………………………. ۷۴
جدول ۱۵-۴ نتایج آزمون ویلکاکسون مقایسه میانه متغیر آگاهی از نام تجاری با عدد ۳ ……………………………….. ۷۵
جدول ۱۶-۴ نتایج آزمون کولموگورف – اسمیرنوف برای متغیر شهرت نام تجاری ……………………………………..۷۶
جدول ۱۷-۴ نتایج آزمون ویلکاکسون مقایسه میانه متغیر شهرت نام تجاری با عدد ۳ ………………………………….. ۷۶
جدول ۱۸-۴ نتایج آزمون کولموگورف – اسمیرنوف برای متغیر رضایت از نام تجاری ……………………………… ۷۷
جدول ۱۹-۴ نتایج آزمون ویلکاکسون مقایسه میانه متغیر رضایت از نام تجاری با عدد ۳ …………………………….. ۷۸
جدول ۲۰-۴ نتایج آزمون کولموگورف – اسمیرنوف برای متغیر کیفیت ادراک شده از نام تجاری ………………… ۷۹
جدول ۲۱-۴ نتایج آزمون ویلکاکسون مقایسه میانه متغیر کیفیت ادراک شده از نام تجاری با عدد ۳ ……………… ۷۹
جدول ۲۲-۴-بررسی اهمیت نسبی متغیرها…………………………………………………………………………………………… ۸۰
جدول ۲۳-۴-آزمون بن فرونی……………………………………………………………………………………………………………. ۸۱
جدول ۲۴-۴-اولویت بندی متغیرها ……………………………………………………………………………………………………. ۸۲
فهرست اشکال ونمودارها
شکل۲-۱:ارزش نام تجاری …………………..……………………………………………… ۳۱
نمودار۲-۱ : ابعاد شخصیت نام تجاری ……………………..…………………………………… ۳۶
نمودار۲-۲ ارزیابی کیفیت خدمات توسط مشتری ……………………….…………….…………… ۳۷
شکل ۲-۲-مدل تحقیق ……………….…………………………………………………….. ۳۹
نمودار ۴-۱ توزیع فراوانی جنسیت پاسخ دهندگان…………………………………………… ۶۳
نمودار ۴-۲ توزیع فراوانی سن پاسخ دهندگان ………..….………………………………………….۶۴
نمودار ۴-۳ توزیع فراوانی تحصیلات پاسخ دهندگان………………….…………………………. ۶۵
نمودار ۴-۴ توزیع فراوانی سابقه ی استفاده از خدامت بانک ملی پاسخ دهندگان…… ……..….……….… ۶۶
نمودار۴-۵-دسته بندی متغیرها…………………………………………………………………………………………………………. ۸۱
چکیده:
این تحقیق با موضوع” بررسی تاثیر عوامل بازاریابی اجتماعی بر ارزش نام تجاری بانک از دیدگاه مشتریان (مطالعه موردی :شعب بانک ملی خراسان شمالی)انجام شده است.ازآنجایی که در دنیای امروزی با رشد تکنولوژی و فناوری های اطلاعاتی، رفاه عمومی افزایش یافته و بالاتر رفتن سطح زندگی در جوامع مختلف باعث افزایش سطح آگاهی وانتظارات مشتریان گردیده است . در حال حاضر پذیرش رویکرد مشتری گرایی به صورت یک الزام برای سازمان ها تبدیل شده است و سازمانی که خود را با این رویکرد تطبیق ندهد به نابودی و شکست محکوم خواهد شد. تا چندی پیش رقابت بین شرکت ها درتصاحب سهم بیشتر بازار بود ولی امروزه سازمان ها به دنبال افزایش سهم مشتری می باشند.
توجه به رقابت و درک بازار رفتار مورد نظر، رمز موفقیت در استفاده از دیدگاه بازاریابی اجتماعی است. فهم درست از ایده ها و رفتارهای رقیب و بالابردن میزان منافع رفتار مورد نظر و یا کاستن ازمیزان هزینه ها و موانع دستیابی به آن، بازار رقابت را به نفع محصول یا خدمت تغییر خواهد داد.
این تحقیق از حیث هدف کاربردی و ازحیث روش گردآوری داده ها توصیفی و پیمایشی است.در این تحقیق با بهره گرفتن از پرسشنامه داده ها جمع آوری گردیده است. این پرسشنامه ها به روش نمونه گیری خوشه ای بین مشتریان توزیع گردید و تعداد ۲۵۴ عدد از پرسشنامه های برگشتی مورد تایید اولیه قرار گرفتند.دراین پژوهش تعداد ۶ فرضیه مطرح گردیده است.در ادامه به تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیات با بهره گرفتن از آزمون برابری میانگین با یک عدد ثابت(آزمون یک نمونه ایt )برای بررسی فرضیه های و آزمون نا پارامتریک ویلکاکسیون استفاده شده است. نتایج نهایی حاصل از این تحقیق به طور خلاصه عبارت اند از: در تمامی عوامل بازاریابی اجتماعی که برارزش نام تجاری مورد ارزیابی قرار گرفتند درک مشتریان از خدمات دریافتی بانک مثبت بود. از طرفی میزان تاثیر عوامل بازاریابی اجتماعی بر هر یک از ابعاد ارزش نام تجاری موردبررسی قرار گرفت که بنا به نتایج آزمون بن فرونی تاثیر عوامل بازاریابی اجتماعی بر رضایت نام تجاری بیشترین تاثیر را داشته و بر وفاداری نام تجاری دارای کمترین تاثیر می باشد.
لغات کلیدی:بازاریابی اجتماعی ،ارزش نام تجاری، مشتری مداری
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-مقدمه:
مفهوم بازاریابی اجتماعی آخرین و جدیدترین مفهومی است که در فلسفه های پنج گانه بازاریابی مطرح می شود.بازاریابی اجتماعی کاربرد فناوری های بازاریابی تجاری برای تحلیل، طراحی ،اجرا وارزیابی برنامه های طراحی شده به منظور تاثیرگذاری بر رفتار اختیاری مخاطبان هدف به جهت ارتقای سطح رفاه فردی آنها وجامعه شان است.(اندریسن[۱]، ۱۹۳۴،۲۰)
ارزش نام تجاری یکی از مفاهیمی است که به طور روزافزون در دهه ۱۹۹۰ اهمیت پیدا کرد. یکی از پیشگامان دانشگاهی در نام تجاری دیوید آکر ازدانشگاه برکلی است. آکر ارزش نام تجاری را چنین تعریف می کند: مجموعه ای از دارایی ها و تعهدات مرتبط با نام تجاری، نام و سمبول، آنچه ارزشی را به یک محصول یا خدمت ارائه شده به یک شرکت یا مشتریان آن اضافه یا از آن کسر می کند.این گروه از دارایی ها عبارتند:اول) وفاداری به نام تجاری دوم) آگاهی از نام تجاری سسوم) کیفیت ادراک شده چهارم)شهرت نام تجاری پنجم)رضایت از نام تجاری.(آکر[۲]،۱۹۹۱، ۱۵)
در دنیای امروزی با رشد تکنولوژی و فناوری های اطلاعاتی، رفاه عمومی افزایش یافته و بالاتر رفتن سطح زندگی در جوامع مختلف باعث افزایش سطح آگاهی وانتظارات مشتریان گردیده است . در حال حاضر پذیرش رویکرد مشتری گرایی به صورت یک الزام برای سازمان ها تبدیل شده است و سازمانی که خود را با این رویکرد تطبیق ندهد به نابودی و شکست محکوم خواهد شد. تا چندی پیش رقابت بین شرکت ها درتصاحب سهم بیشتر بازار بود ولی امروزه سازمان ها به دنبال افزایش سهم مشتری می باشند.
توجه به رقابت و درک بازار رفتار مورد نظر، رمز موفقیت در استفاده از دیدگاه بازاریابی اجتماعی است. فهم درست از ایده ها و رفتارهای رقیب و بالابردن میزان منافع رفتار مورد نظر و یا کاستن ازمیزان هزینه ها و موانع دستیابی به آن، بازار رقابت را به نفع محصول یا خدمت تغییر خواهد داد.
بانک ها بایدبدانند روابط خلاق میان مشتریان و سازمانشان و مجموعه خدمات با کیفیت و ماهیت خدمات خریداری شده در هنگام خرید به کیفیت تعامل و رابطه بین دو طرف مشتری و کارمند بستگی دارد و قضاوت مشتری در مورد بانک براساس میزان توانمندی بانک در کمک به حل معضلات و توسعه تجارت او استوار است در کشور ما هدف و غایت نهایی مشتریان انجام سریع امور و عدم اتلاف وقت به عنوان مهم ترین عنصر موفقیت در رقابت کنونی می باشد و مشتریان به عنوان ارکان تعیین کننده ارزش بسیار زیادی برای تکنولوژی و سرعت و در درجه بعدی تخصص فنی بانک ها قایل هستند.
باتوجه به اینکه محوریت بازاریابی اجتماعی توجه به مشتری است بانک ها می توانند با استفاده صحیح از بازاریابی اجتماعی از خواسته ها ونیازهای مشتریانشان آگاه شوندوخدماتی در راستای نیازها وخواسته های مشتریانشان ارائه دهندوبدین ترتیب نشان دهن که به خواسته مشتریان احترام می گذارندوبه مشتری ارجح می نهند که این امر موجب وفاداری رضایت مشتریان و محبوبیت بانک ها می گرددکه این عوامل هم موجب قوی تر شدن نام تجاری ودر نهایت ارتقاء آن نام تجاری می گردد.
۱-۲- بیان مساله
بازاریابی اجتماعی استفاده از تکنیک های بازاریابی تجاری برای رسیدن به یک هدف اجتماعی است.استفاده از بازاریابی اجتماعی برای تغییر رفتار درحوزه آموزش وپرورش، بهداشت عمومی ،آموزش اطلاعات به افراد سبب می گردد که مردم شیوه های سالم را اتخاذ کرده واز شیوه های ناسالم دوری کنند.اولین ومهم ترین مشخصه بازاریابی اجتماعی درمورد تغییررفتاراست واین مشخصه بازاریابی اجتماعی را منحصربه فرد ومتفاوت می سازد. (دونووان[۳]،۲۰۱۱،۵۵)
نام تجاری در قرن بیست ویکم به عنوان زیربنای بازاریابی خدمات شده است . نام گذاری تجاری خدمات به سبب ویژگی هایی مانند ناملموسی، ناهمگونی، تفکیک ناپذیری و دوام ناپذیری ازنام گذاری تجاری کالاهای فیزیکی متمایز است. تحقیقات انجام گرفته در بخش های خدماتی مثل فروشگاه های خرده فروشی و بانک ها نشان می دهد که ابعاد نام تجاری مثل شواهد نام تجاری و ارتباطات نام تجاری به طور اساسی بر رضایت و نگرش مصرف کننده و در نهایت، بر قصد خرید مجدد نام تجاری در بخش خدمات تأثیر می گذارد.در مدل ارزش نام تجاری در بخش های خدماتی توسط بری ، ارزش نام تجاری از دو جزء تشکیل شده است:اول) آگاهی از نام تجاری ودوم) مفهوم نام تجاری.(کام فانگ سو وکینگ[۴]،۲۰۱۰،۵۹۳)

ولی تنها یک دلیل برای احراز حیات طفل کافی نیست و امروزه از وسایل پزشکی و تشریح بدن کودک میتوان به حیات اولیه او پی برد. حال این سئوال مطرح میگردد که اگر قبل از تولد جنین سقط گردد، وضعیت وصیت که به نفع او شده، به چه صورت است؟
طبق ماده ۸۵۲ ق.م : «اگر حمل در نتیجه جرمی سقط شود، موصی به، به ورثه او میرسد، مگر این که جرم مانع ارث باشد»، برخی از حقوقدانان معتقد هستند که اگر وصیت به نفع جنین شده باشد، در صورت سقط حمل اگر جنین زنده به دنیا بیاید و بعد بمیرد، وصیت صحیح است و مرده متولد شدن جنین در اثر سقط موجب بطلان وصیت میگردد؛ اما باید گفت که فلسفه وجود چنین مادهای در قانون مدنی جلوگیری از سقط جنین میباشد. اگر جنین مرده هم سقط شود، وصیت صحیح و موصیبه، به ورثه جنین میرسد. نظر کسانی که معتقدند در اثر سقط نیز جنین باید زنده به دنیا بیاید، تا بتواند مورد وصیت را تملیک کند و بعد از آن فوت نماید، مردود میباشد. چرا که در این صورت احتیاجی به وضع چنین مادهای نبوده و ماده ۸۵۱ قانون مدنی[۳۹] برای این مفهوم کفایت میکند. باید توجه داشت به موجب ماده ۸۲۷ ق.م که عنوان میدارد: «تملیک به موجب وصیت محقق نمیشود، مگر با قبول موصی له پس از فوت موصی». باید گفت: تملیک در وصیت معلق به فوت موصی است؛ چنانچه موصی له وصیت را قبول کند، از تاریخ فوت موصی ملکیت برای وی حاصل میشود و مورد وصیت قبل از فوت موصی متعلق به موصی است، نه موصی له.
بنابراین چنانچه در وصیت برای جنین ولی یا امین وی وصیت را قبول کند و جنین قبل از فوت موصی سقط شود و بمیرد، مالکیتی برای جنین به وجود نخواهد آمد. چرا که شرط تحقق تملک در وصیت فوت موصی میباشد. بنابراین اگر کسی که وصیت به نفع او شده زودتر از وصیت کننده بمیرد، دیگر مورد وصیت متعلق به او نیست. همچنین اگر جنین پس از فوت موصی در نتیجه جرمی سقط شود، موصی به متعلق به ورثه جنین خواهد بود. چرا که اولاً جنین پس از فوت وصیت کننده سقط شده و ثانیاً طبق ماده ۸۵۲ قم مورد وصیت به ورثه جنین میرسد.
طبق ماده ۸۵۲ : «اگر حمل در نتیجه جرمی سقط شود، موصی به، به ورثه او میرسد، مگر این که جرم مانع ارث باشد»، طبق قسمت اخیر ماده اگر حمل در اثر جرمی یعنی به صورت عمدی سقط شود مورد وصیت (موصی به) به ورثه حمل میرسد؛ مگر این که یکی از ورثه حمل موجب سقط جنین شده باشد. در این صورت موصی به، به ورثهای که باعث سقط جنین شده، نمیرسد. یعنی در واقع قانونگذار خواسته است با این کار جلوی طمع افرادی را بگیرد، که به خاطر موصی به مرتکب سقط جنین میشوند و با تصویب این ماده آنها را از ارث حمل ممنوع کرده است. مطابق قسمت اخیر ماده ۸۲۶ قانون مدنی: «وصیت عهدی عبارت است از این که شخص یک یا چند نفر را برای انجام امور یا تصرفات دیگر مأمور کند و کسی که به موجب وصیت عهدی ولی به مورد ثلث یا به صغیر قرار داده میشود، وصی نامیده میشود».
طی مطالعه تطبیقی با قانون مدنی مصر کاشف بعمل آمد در ماده ۹۱۵ فوق الذکر اذعان می دارد وصیت تابع احکام شریعت اسلامی و قوانین ناظر برآن است و لذا با توجه به شریعت اسلامی و احکام و قوانین ناظر برآن وصیت قابل قبول است و از طرفی بند ۲ ماده ۱ قانون مدنی مصر براین امر صحه
می گذارد.[۴۰]
مطابق ماده ۸۶۰ ق.م «غیر از پدر و جدپدری کس دیگری حق ندارد، بر صغیر، وصی معین کند».
وصایت بر صغیر شامل نگهداری و سرپرستی و اداره اموال موصی برای پس از فوت او است. با توجه به بند ۱ ماده ۱۰۳ قانون امور حسبی[۴۱]، تعیین وصی برای حمل نیز ممکن است و در نتیجه مقررات مربوط به وصایت بر حمل، تابع احکام وصایت به صغیر در قانون مدنی خواهد بود. در مباحث بعدی به آن خواهیم پرداخت.
گفتار دوم: بهرهمندی جنین از منافع اموال
در تعریف مالکیت گفتیم که سلطه و اقتداری است که به موجب آن مالک میتواند از تمامی منافع موضوع آن بهرهمند گردد. مالکیت اعیان هم سلطه و اقتداری است که شخص به عین مال دارد. در تعریف «عین» گفتیم که عین به معنی مالی است که دارای جرم و ابعاد باشد؛ یعنی قابل رؤیت و لمس است، که در مقابل آن منفعت قرار دارد و منفعت شامل هر مالی است که ممکن است از عین مال به دست آید؛ مانند میوه درخت، پشم گوسفند منفعت خانه، که شامل سکونت و حق استفاده از خانه
میباشد؛ (یعنی شخصی بدون این که مالکیت خانه را داشته باشد، مالک منافع خانه برای مدت معینی باشد). حال میخواهیم در این گفتار به مصادیقی از مالکیت منافع، که بتوان در خصوص جنین آنها را بررسی کرد، بپردازیم.
الف : حق انتفاع
«انتفاع قسمتی از مال است که از طریق اباحه آن به غیر برای منتقل الیه «حق انتفاع» حاصل میشود.»[۴۲] طبق ماده ۴۰ ق.م: «حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص میتواند از مالی که عین آن ملک دیگری است. یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند.»
البته باید متذکر شد در حق انتفاع نه تنها عین مال متعلق به دیگری بلکه منافع آن هم متعلق به دیگری است و فقط منتفع میتواند از آن استفاده کند. برخلاف اجاره که مستأجر نسبت به منافع برای مدت معینی مالکیت پیدا میکند.
حق انتفاع یکی از شاخه های مالکیت است، که در اثر عمل حقوقی میتواند از آن جدا شود و به دیگران تعلق یابد.
حال با این تعریف میخواهیم بدانیم آیا به نفع جنین نیز میتوان حق انتفاع برقرار کرد یا خیر؟
طبق م ۴۵ ق.م : حق انتفاع را فقط درباره شخص یا اشخاصی میتوان برقرار کرد که در حین ایجاد حق مزبور وجود داشته باشند، ولی ممکن است حق انتفاع طبعاً برای کسانی هم که در حین عقد به وجود نیامدهاند، برقرار شود و مادامی که صاحبان حق انتفاع موجود هستند، حق مزبور باقی و بعد از انقراض آنها حق زایل میگردد.»
در صورتى که حق انتفاع براى کسانى که در حین عقد بوجود نیامده بتبع موجود برقرار شود و آنها بوجود نیایند، مادامى‌که صاحبان حق انتفاع موجود هستند حق مزبور باقى و بعد از انقراض آنها زائل میشود. (ماده «۴۵» قانون مدنى)و هم چنین هرگاه کسى حق انتفاع مالى را براى کسى و پس از او براى اولاد او قرار داد و آن کس اولادى نیاورد، یا آنکه یک طبقه بوجود آمد ولى بعداً مقطوع گردید، از تاریخ انقطاع در اثر نبودن منتفع حق انتفاع زائل میشود[۴۳]
طبق «ماده۴۵» کسى که حق انتفاع به او منتقل مى‌شود (منتفع) باید در حین عقد موجود باشد؛ زیرا حق انتفاع به وسیله عقد پیدا مى‌شود و عقد همیشه بین دو طرف منعقد مى‌گردد، مثل: مالک و منتفع، البته به تبع موجود مى‌توان براى معدوم هم حق انتفاع برقرار نمود، مثلا: شخصى حق سکونت خانۀ خود را به دیگرى واگذار نماید و بگوید: این حق براى تو و یک طبقه از فرزندان تو باشد، در حالى که آن شخص هنوز هیچ فرزندى ندارد. و همین طور از باب وحدت ملاک وصیت و حقّ انتفاع، که بر اساس «مادّۀ ۸۵۱ ق. م» مى‌توان براى حمل، وصیت به مال کرد، و قرار دادن حق انتفاع براى حمل نیز صحیح است؛ زیرا حمل در حین عقد موجود است، ولى تملک او منوط به زنده متولّد شدن اوست.[۴۴]
طبق بند ۲ از ماده۹۸۵ قانون مدنی مصر[۴۵] که بیان می دارد حق انتفاع را می توان بموجب وصیت برای اشخاص متعاقب اگر در زمان وصیت در قید حیات باشند ایجاد کرد و برای حمل نیز این وصیت جایز است.
بنابراین حق انتفاع را میتوان به تبع موجود برای معدوم برقرار کرد. فرضاً ممکن است حق انتفاع از ملکی برای شخصی در نظر گرفته شود و شرط شود که پس از فوت او فرزندان وی هم از این ملک منتفع گردند؛ هر چند در زمان انعقاد عقد انتفاع آن شخص دارای فرزندی نباشد.
حال آیا مستقلاً میتوان چنین حقی را برای جنین در نظر گرفت؟ آیا میتوان عقدی منعقد کرد که او را از منافع ملکی منتفع کند؟
طبق ماده ۹۵۷ قانون مدنی حمل از حقوق مدنی متمتع میگردد، مشروط بر این که زنده متولد شود.
بنابراین قانونگذار برای جنین نیز شخصیت حقوقی در نظر گرفته، ولی آنرا مشروط به زنده متولد شدن او دانسته است و میتوان گفت حمل پیش از تولد دارای حیات بوده و میتوان حق انتفاع به سود او برقرار کرد که پس از زنده متولد شدن میتواند حق انتفاعی را استفاده کند، که به سود او برقرار شده است.
حق انتفاع دارای اقسامی میباشد:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

عمری

طبق ماده ۴۱ ق.م : «عمری حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص، به مدت عمر خود یا عمر منتفع و یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد.»
بنابراین مالک میتواند به مدت عمر خود یا عمر جنین (در صورت زنده به دنیا آمدن) یا عمر شخص ثالث حق انتفاع را به سود جنین برقرار کند. اگر حق انتفاع برای مدت عمر جنین برقرار شده باشد، در صورت فوت مالک حق انتفاع از بین نمیرود و وارثان مالک نمیتوانند ادعایی نسبت به حق انتفاع داشته باشند.
قانون مدنی مصر پیرامون عمری با حقوق مدنی ایران در بعضی موارد نظر موافق و در پاره ای موارد نظر مخالف دارد. در ماده ۹۹۳ قانون مدنی مصر[۴۶] حق انتفاع با انقضای مدت منقضی می شود و چنانچه مدت تعیین نشده باشد مدت آن بمدت عمر منتفع محسوب می شود و در هرحال حق انتفاع با مرگ منتفع حتی پیش از انقضای موعد زائل می گردد.لذا قانون مدنی مصر درهرحال فوت منتفع راباعث زوال عمری می داند ولی قانون ایران درصورتی که مالک برای انتفاع مدتی معین نکرده باشد آنرا حبس مطلق دانسته و حق مزبور تازمان فوت مالک خواهد بود مگر مالک قبل فوت خود رجوع نماید. درصورتی که عمری بمدت عمرمالک یا ثالث باشد فوت منتفع در صورتی که حق انتفاع به مدت عمر جنین برقرار شده باشد، پس از زنده به دنیا آمدن جنین و فوت او حق انتفاع برطرف میگردد. همچنین در صورتی که حق انتفاع به نفع جنین و به مدت عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد، با فوت شخص ثالث حق انتفاع برطرف میگردد.لازم بذکر است قانون مدنی مصر در ماده ۹۹۵ اعلام می دارد که حق انتفاع در صورت عدم استفاده بمدت ۱۵ سال منقضی می گردد.

رقبی

طبق ماده ۴۲ ق.م : «رقبی حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار
میشود.» مثلاً مالک برای مدت ۳ سال، حق انتفاع ملک خود را به دیگری واگذار میکند، که ممکن است برای ۳ سال به نفع جنین برقرار شود، که در صورت زنده متولد شدن بتواند از منافع آن ملک به مدت ۳ سال منتفع گردد.
این عقد نیز همانند عقد «عمرى» لازم است و علت نامگذارى آن به «رقبى» یا از باب «ارتقاب» به معناى انتظار است؛ چرا که مالک انتظار انقضاى مدت را مى‌کشد تا از ملک خود بهره‌مند گردد، و یا از باب «رقبه» است چون رقبۀ ملک در اختیار منتفع قرار داده شده است. حق انتفاع در «رقبى» تا پایان مدت براى منتفع ثابت است و کسى حق ردّ آن را ندارد.[۴۷]
۳- سکنی
حق انتفاع ممکن است سکونت در مسکنی باشد، که در این صورت سکنی نامیده میشود. این حق ممکن است به طریق عمری یا به طریق رقبی برقرار شود.[۴۸]
مثلاً حق انتفاع به نفع جنین برقرار شود که به مدت عمر مالک یا شخص ثالث یا خود جنین پس از تولد بتواند به مدت عمرش در محل تعیین شده سکونت گزیند، که این حق سکنی به صورت عمری میباشد و ممکن هم هست مدت زمانی برای سکونت تعیین شود؛ مثلاً به مدت ۱۰ سال که این حق سکنی به صورت رقبی میباشد.
ممکن است «سکنى» به طور مطلق و یا مؤبّد قرار داده شود؛ چون سکونت خانه بیشتر مورد حق انتفاع قرار مى‌گیرد، در قانون و فقه نام «سکنى» بر آن نهاده شده است، وگرنه «سکنى» یا به صورت «عمرى» است و یا به صورت «رقبى» یا صورتهاى دیگر.[۴۹]
قانون مدنی مصر در ماده ۹۹۸ اشعار می دارد قواعد راجع به حق انتفاع نسبت به حق استفاده و حق سکنی در صورتی که تعارضی با طبیعت این دو حق نداشته باشد اعمال خواهد شد.[۵۰]
۴- حبس مطلق
طبق ماده ۴۴ قانون مدنی: «در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی معین نکرده باشد، حبس مطلق بوده و حق مزبور تا فوت مالک خواهد بود، مگر اینکه مالک قبل از فوت خود رجوع کند.»
بنابراین مشاهده میشود که حتی میشود برای حق انتفاع مدتی معین نکرد. در این صورت برخلاف اجاره که در صورت عدم تعیین مدت اجاره باطل میشود، حق انتفاع صحیح و قابل اجرا میباشد و طبق قانون مدنی در صورت عدم تعیین مدت، در آن به مدت عمر مالک برقرار خواهد شد؛ اما قانونگذار در این فرض حق رجوع برای مالک قرار داده است و مالک را مجاز به برهم زدن حق انتفاع دانسته است. طبق نظر برخی از حقوقدانان در این مورد (حبس مطلق) عقد جایز است و با مرگ و حجر مالک و منتفع منحل میشود؛ یعنی مرگ و حجر هر یک از طرفین باعث به هم خوردن عقد
میگردد. اما به نظر برخی دیگر حبس مطلق عقدی لازم میباشد؛ اما قابلیت رجوع از طرف مالک وجود دارد. بنابراین در صورت حجر هر یک از طرفین و فوت منتفع حق انتفاع برقرار خواهد بود؛ اما در صورت فوت مالک این حق مرتفع میگردد.[۵۱]
البته اگر مدت معین کرده باشند، عقد حق انتفاع لازم خواهد بود. بعضى از فقهاى امامیّه بر آنند که عقد در حق انتفاع در حبس مطلق مادام که مالک زنده است لازم است و تنها با فوت او منحل مى‌شود و حق رجوع ندارد.[۵۲]
برخلاف حقوق ایران قانون مدنی مصر اذعان می دارد چنانچه مدت تعیین نشده باشد مدت برای عمر منتفع محسوب می شود و حق انتفاع با مرگ منتفع حتی پیش از انقضای موعد زائل است.قانون مدنی مصر در دیدگاه خود از نظر ایجاد حق به نفع منتفع استفاده می کند در حالی که قانون ایران از نظر ایجاد حق توسط مالک استفاده می کند. [۵۳]
ب : وقف به جنین
وقف به معنای حبس و منع میباشد.
«وقف از نظر فقهی عقدی است که به موجب آن مالک، مال معینی از اموال خود را از نقل و انتقال مصون کرده(حبس میکند) و منافع آن را در اختیار شخص یا اشخاص یا مصرف معین میگذارد.»[۵۴]
طبق ماده ۵۵ قانون مدنی: «وقف عبارت است از این که عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.»
«و منظور از حبس عین جدا ساختن ملک(فک ملک) از دارایی مالک و مصون داشتن آن از نقل و انتقال است.»[۵۵] بنابراین وقتی مالی وقف میگردد، از دارایی مالک خارج میشود و به موقوف علیهم نیز تعلق نمیگیرد و آنها فقط حق استفاده از منافع مالی موقوفه را دارند و به هیچ وجه مالک مال
نمیگردند.
طبق ماده ۵۶ ق.م : «وقف واقع میشود به ایجاب از طرف واقف، به هر لفظی که صراحتاً دلالت بر معنی آن کند و قبول طبقه اول از موقوف علیهم یا قائم مقام قانونی آنها در صورتی که محصور باشند؛ مثل وقف بر اولاد؛ و اگر موقوف علیهم غیر محصور یا وقف بر مصالح عامه باشد، در این صورت قبول حاکم شرط است.»
طبق این ماده قبول طبقه اول از موقوف علیهم یا قائم مقام قانونی آنها در صورتی که محصور باشند، کفایت میکند. بنابراین وقف به شخصی که هنور به وجود نیامده است، صحیح است و میتوان مالی را بر شخص و اولادهای به وجود نیامده او وقف کرد. طبق ماده ۵۹ ق.م : «اگر واقف عین موقوفه را به تصرف وقف ندهد، وقف محقق نمیشود و هر وقت به قبض داد، وقف تحقق پیدا میکند؛ بنابراین قبض مال موقوفه جزء شروط صحت عقد است و در صورتی که واقع نشود، وقف صحیح نیست. حال آیا میتوان مالی را بر جنین به دنیا نیامده وقف کرد؟ در پاسخ باید گفت: از آنجایی که جنین نیز موجودیت دارد و طبق قانون در صورت زنده به دنیا آمدن از حقوق مدنی متمتع میگردد، وقف بر جنین نیز صحیح میباشد و طبق ماده ۶۳ ق.م ولی و وصی محجورین از جانب آنها موقوفه را قبض میکنند و اگر خود واقف تولیت را برای خود قرار داده باشد، قبض خود او کفایت میکند. بنابراین در صورت وقف بر جنین، قبض ولی او شرط صحت وقف میباشد؛ ولی اگر وقف بر اولاد و اولاد آنها گردد، قبض اولین طبقهای که وقف برای آنها شده است، کفایت میکند و قبض طبقه بعدی شرط
نمیباشد.
طبق ماده ۶۹ قانون مدنی: «وقف بر معدوم صحیح نیست، مگر به تبع موجود.» پس نمیتوان بر جنینی که هنوز به وجود نیامده وقف کرد، مگر این که بر شخص و اولاد او وقف گردد. در اینجا هر چند هنوز اولادی به وجود نیامده است، اما وقف بر آنها به تبع موجود صحیح است. بنابراین هرگاه مشخص شود موقوف علیهم در حال حاضر موجود نیستند، مانند این که کسی ملکی را برای فرزندان خود وقف کند، در حالی که هنوز اولادی ندارد، وقف باطل است.
در صورتی که وقف بر موجود و معدوم شود، مثلاً مالی را کسی وقف بر برادر خود و اولاد خود که
هنوز به وجود نیامده بکند، وقف نسبت به سهم برادر صحیح و نسبت به سهم اولاد باطل است.
ماده ۷۰ ق.م «اگر وقف بر موجود و معدوم معاً واقع شود، نسبت به سهم موجود صحیح و نسبت به سهم معدوم باطل است.»
منظور از کلمۀ معاً در ماده آن است که وقف بر موجود و معدوم در عرض یکدیگر واقع گردد. بطلان وقف نسبت به سهم برخی سرایت به برخی دیگر نمیکند؛ زیرا عقد واحد به اعتبار مورد منحل به عقود متعدد میشود و هر یک دارای حکم مختص به خود میباشند.
حال اگر وقف بر جنین شده باشد، اما در زمان تولد جنین زنده به دنیا نیاید، وقف به چه صورت درمیآید؟
طبق قانون مدنی گفتیم که جنین از حقوق مدنی متمتع میگردد، در صورتی که زنده متولد شود بنابراین اگر وقف بر جنین صورت گیرد، اما زنده به دنیا نیاید، عقد وقف باطل و باید مال موضوع عقد وقف در صورت قبض ولی جنین به مالک قبلی آن تسلیم شود.
البته نوع دیگرى از وقف وجود دارد که احتمال صحت در آن مى‌رود، به این صورت که وقف بر موجود و معدوم توأماً واقع شود. این نوع از وقف بنابر بیان‌آقاى قبله‌اى از نظر فقهاى امامیه صحیح است. وى مى‌گوید: «براى اثبات صحت چنین وقفى مى‌توان به اطلاقاتى که وقف را جایز مى‌دانند و اجماعى که وقف بر معدوم را باطل مى‌داند، استفاده کرد؛ چون دلیل لبّى است به قدر متیقن از آن اکتفا مى‌شود و آن وقف بر معدوم و یا حمل ابتدایى است و مورد ما را شامل نمى‌شود. اما نگارنده چنین قولى را به طور صریح در کلام آن دسته از فقها که مورد مطالعه قرار داده است، مشاهده نکرده است».[۵۶]
گفتار سوم: ارث جنین و موانع آن
«دارایی متوفی پس از کسر واجبات مالی و دیون و ثلث را ارث گویند و مالیات بر ارث به آن تعلق