این فصل به دو بخش تقسیم شده است. در بخش اول تعاریف ویژگیهای فردی ، تعهد سازمانی وانواع آن ،و سپس مدل ها ، الگوها ونظرات مرتبط با تعهد سازمانی مطرح شده می گردد. در بخش دوم نیز پیشینۀ تحقیق آورده شده است.
۲-۲ ویژگیهای شخصی
۱-۲-۲ سن
مراحل تکاملی سن
با وجود تفاوت های وسیع در فرایند تکاملی افراد، وجوه مشترک مشخصی در اکثر موارد در مراحل زندگی وجود دارد و لذا این مراحل به ۶ دوره طبقه بندی می شود .

 

• • شیرخوارگی و کودکی

 

• • بلوغ و نوجوانی

 

• • جوانی

 

• • میانسالی

 

• • از کارافتادگی

 

• • پیری

 

این تصور که تکامل بعد از مرحله نوجوانی متوقف می شود مبنای علمی ندارد زیرا هر مرحله ای از زندگی از نوزادی تا پایان عمر، با ویژگی ها و مهارت های تکاملی خاصی همراه می باشد.
تکامل موفقیت آمیز، فرد را برای زندگی و ورود به مراحل بعدی آماده می سازد . مشکلات موجود در کسب این مهارت ها خطر اختلالات روانی، اجتماعی و حتی مشکلا ت پزشکی را می تواند افزایش دهد.ممکن است تصورشود که تکامل، مراحل مختلف پیشرفت خطی است اما بعضی از محققین معتقدند که تکامل، پیشرفت خطی دارد اما تأثیر آن از نوع مارپیچی است و به این جهت باید به خانواده به عنوان یک واحد مراقبت توجه شود (خسروی،۱۳۸۵،ص۱۵۲۲-۱۵۲۳)^۱.

دوران شیرخوارگی و کودکی
ویژگی های تکاملی این مرحله به طور کامل مورد بررسی قرار گرفته است . فرایند تکاملی در این مرحله در مقایسه با دیگر مراحل زندگی (مرحله استراحت ) بسیار سریع است و به همین دلیل انحراف از آن بسرعت قابل تشخیص می باشد . یادآور می شود که روش های استاندارد ارزیابی مانند تست غربالگری تکاملی در سال های اول زندگی قابل استفاده هستند . شاید مهمترین ویژگی های دوران شیرخوارگی و کودکی نیاز به پرورش است حتی قبل از تولد، رشد جنین باید از لحاظ تغذیه ای و محافظت از خطرات، مورد توجه قرار گیرد . فعالیت واقعی والدین از بدو تولد شروع می شود . شروع ارتباط بین مادر و کودک، اغلب از لحظه تولد می باشد که تأثیر بسزایی بر تکامل روحی، عاطفی، اجتماعی و حتی هوش او دارد.
کودکان به دلیل نیازهای دائمی با والدین تماس زیادی دارند بویژه وقتی که هر دو زوج در رشد کودک مشارکت داشته و فرزند اول آنها نیز باشد . نیازهای تغذیه ای کودک، مشخص نمودن محل خواب او، ارتباط او باکودکان دیگر خانواده از مسائلی است که در این مرحله مطرح می باشد.
۲ سالگی کودکان شروع به تجربه فعالیت های مستقل می نمایند، مانند استقلال در پوشیدن - در سن ۳سالگی لباس و یا دستشویی رفتن که والدین باید در یاددهی این فعالیت ها همراه با صبوری تلاش نمایند . مشکلاتی مانند بروز خشم و قهر، انکار و منفی گرایی، مکیدن انگشت، مشکلات دستشویی رفتن و … شایع هستند . کودک برای داشتن رفتار مناسب، نی ازمند استانداردهای ثابت از طرف والدین در مقابله با آنها می باشد، بویژه توافق والدین در اصول تربیتی بسیار مناسب است.
۶-۱۰سالگی در اواخر دوران کودکی وقوع حوادث، شایع است با وجود شیوع بالای حوادث مرگ به علت حادثه از علل مرگ و میر این گروه می باشد . در این مرحله موضوع هویت جنسی و نمایش رفتارهای متناسب با جنس نیز مطرح است (خسروی،۱۳۸۵،ص۱۵۲۴)^۱.
بلوغ
مرحله بلوغ در بین مراحل تکاملی، شاید بحرانی ترین و پرتغییرترین دوران می باشد . رشد سریع و تغییرات همه جانبه، فرد جوان را به طور سریع و اساسی متأثر می سازد. از جهتی برای بکار بردن اصطلاح مرحله بلوغ با توجه به تغییرات وسیع بهتر است از انفجار استفاده شود . ازنظرروانی واجتماعی،ویژگی های این دوره بطور واضح شامل جدا شدن از خانواده، تکامل هویت فردی، تکامل هویت جنسی، شروع وابستگی به دوستان (بجای خانواده) و شروع طراحی روش هایی برای جلب حمایت دوستان است. فرایند تکامل خودشناسی اغلب یکی از تظاهرات استرس زا برای نوجوان می باشد . نکته جالب این است که دقیقا وقتی والدین تلاش می نمایند که نوجوان مستقل از خانواده شود، نوجوان بیشتر به دوستانش وابسته می شود. تکامل جنسی در این دوران مطرح می گردد .
در نوجوانان نیز مانند کود کان بزرگتر مشخص نمودن محدودیت ها و استانداردها مورد نیاز است و شرکت آنها در کارهای جمعی و مشارکت های اجتماعی افزایش می یابد و باید آموزش های لازم در مورد عوامل خطرآفرین مانند حوادث و … به آنان ارائه گردد ( همان منبع،ص۱۵۲۴)^۲.
دوران جوانی
گاهی اوقات تکامل از این مرحله به بعد بسیار کند می گردد اما واضح است که در مراحل بعدی زندگی مهارت های مهم تکاملی اتفاق می افتد اریکسون این مرحله را کسب مهارت و توانایی ایجاد ارتباط و دوستی عمیق می داند
پیدا کردن یک شریک زند گی، ارتباط با زندگی او و انتظارات او و صحبت کردن یا مودت در مورد زمان داشتن فرزند از جنبه های بسیار مهم این مرحله می باشد و در این زمان است که فرد برای تشکیل خانواده و تطابق با اعضای خانواده همسر آماده می گردد.
در دوران جوانی تفکرات در مورد نحوه زندگی شخصی عمیق می شود و با ازدواج و یا ایجاد یک رابطه حمایتی(در خانواده های غیرسنتی) این مرحله کامل می گردد . امروزه بطور معمول هم زن و هم مرد روش های کسب درآمدهای اقتصادی را در این مرحله به دست می آورند . خانم ها اغلب ترجیح می دهند که وقت خودشان را صرف فرزندان، همسرانشان یا وابستگان نمایند. تفاوت های بسیار وسیعی در انتخاب نوع خانواده و روابط افراد وجود دارد . ۲۵ % همه خانوارها را خانواده های سنتی تشکیل می دهند و هنوز در جوامع، این حالت، طبیعی (نُرم) و معمول محسوب می شود . درحالیکه خانواده هایی هستند که فقط روابط آن ها حمایتی است یا مسئولیت فرزند با یکی از والدین است که معروفند به خانواده های تک والد (خسروی،۱۳۸۵،ص۱۵۲۴)^۱.
میانسالی
اریکسون این دوره را تضاد بین رکود وتولید می داند . در این دوران نقش های شغلی و اجتماعی شخص تثبیت می گردد . خط مشی کلی خانواده ثابت می گردد و زمانی است که وضعیت اقتصادی و شخصیتی کامل می شود و فرد به اهداف زندگی خود می رسد . مهمترین حالت تطابق فرد با مسئولیت های جدید، بویژه نقش های مدیریتی در شغل یا ارتقاء شغلی پیش می آید . با برنامه های ورزشی، مذهبی یا اجتماعی بیشتر درگیر می شود . وقتی که فرزندان خانه را ترک می کنند والدین احساس خالی بودن خانه را دارند (بخصوص خانم ها)، در این مرحله فرد ۴۰سالگی خود را با - وقایعی مانند یائسگی، تجربه داشتن نوه، تغییرات بدن و … مطرح است . در سنین ۵۰ سالگی تغییرات بدنی این سال ها تطابق می دهد . افزایش وزن، تغییرات فیزیکی ،بیماری ها، از بین رفتن حالت جوانی و … را می توان نام برد. مهمترین مراقبت ها در این مرحله بیماریابی می باشد ( همان منبع،ص۱۵۲۴)^۲.
دوران از کار افتادگی
این یک پدیده اجتماعی است که تجربیات انسانی نسبتا زیاد است . این دوره اثرات مثبت و منفی دارد . عموما اگر برای این دور ه برنامه ریزی صحیح صورت گیرد همراه با نتایج مثبت خواهد بود . تخصیص زمانی برای ورزش، ارائه آموزش ها و تجربیات برای دیگران، ملاقات با فرزندان و نوه ها و مسافرت می تواند شرایط مناسبی برای فرد ایجاد نماید . در این مرحله مردها بیشتر به توانایی های شغلی و تولیدی خود پی می برند و تمایل دارند که خارج از منزل هم کاری داشته باشند در حالیکه خانم ها دوست دارند کار خارج از منزل خودشان را ترک نمایند .
جنبه های منفی این دوره وجود عوامل خطر و بیماری های آنها می باشد و توانایی افراد برای بسیاری از کارها کاهش می یابد (خسروی،۱۳۸۵،ص۱۵۲۴)^۱.
دوران پیری
بیشتر مردم تصورشان در مورد پیری، تصور نادرستی است و جنبه منفی دارد و حتی بعضی از منابع، ویژگی های این مرحله را بصورت شروع قطع وابستگی ها، آماده شدن برای ناتوانی ها، بیماری ها و مرگ، ذکر می کنند. تغییرات مشخص در بدن در این مرحله بسیار زیاد می باشد و در واقع توانایی فرد در مقابله با این تغییرات، تعیین کننده اثرات و جنبه های مثبت سال های آخر عمر می باشد. در این گروه سنی تفاوت های فیزیولوژیکی و اجتماعی فراوانی وجود دارد که خود ناشی از عوامل اجتماعی، تفاوت تجربیات و تعریف افراد از عمر می باشد . آموزش های قبلی و سلامت فرد هنگام ورود به این دوران نقش مهمی در حفظ سلامت در سال های آخر عمر دارد. از جنبه های مثبت این دوران این است که فرد خودش معتقد باشد که عمر مفیدی داشته است و یا داشتن فرزندان و نوه های موفق برای بعضی مهم است و برای عده ای داشتن مناصب مختلف و یا کتاب های نوشته شده و دیگر فعالیت ها مطرح می باشد . در سال های اول دوران کهنسالی، اغلب احساس خوشبختی، اثر مثبت دارد در حالیکه در سال های آخر، احساس رضایت و موفقیت و یا بعبارتی رسیدن به اهداف، مهم می باشد. %۵۰ افراد بالای ۷۵ سال قادر به انجام فعا لیت های روزمره شخصی نیستند و افراد پیرتر بطور مشخصی با این ناتوانی، خودشان را تطبیق می دهند و عده ای دیگر منتظرند که با مراقبت های پزشکی قابلیت آن ها افزایش یابد. شایعترین مشکلات آنها کاهش توانایی و ظرفیت فیزیکی، اعمال شخصی، تغییرات حافظه، بروز بیماری ها وارتباط با اعضاء خانواده می باشد . در بعضی از جوامع، شیوع خودکشی در این گروه بالاست و معمولا در افراد مجرّد و تنها رخ می دهد و ۳۰ % آنان گرفتار افسردگی می شوند (همان منبع، ص۱۵۲۵)^۲.
۲-۲-۲جنسیت
آنچه امروزه به عنوان یکی از مشکلات اساسی در عرصه سازمانی مطرح است،.تفاوت بین نگرش مدیران سازمانها نسبت به جنس مساله جنسیت می باشد در حالی که جنس به تفاوت‌های فیزیکی بدن اشاره می‌کند، جنسیت به تفاوت‌های روان­شناختی، اجتماعی و فرهنگی بین زنان و مردان مربوط می‌شود. امروزه جامعه‌شناسان بیش از پیش چگونگی متفاوت بودن وضع زنان و مردان از لحاظ نصیب­ها و فرصت‌های قابل دسترسی را مورد تحقیق قرار می‌دهند.
به عنوان مثال در مشاغلی که بوسیلۀ مردان و زنان در پیش گرفته می‌شود، افتراق روشنی از نظر جنسیت وجود دارد و زنان به طرزی متراکم در پاره‌ای از اشتغالات معین تمرکز یافته‌اند. بطور کلی نمی توان نادیده گرفت که:
میان زنان و مردان از حیث عوامل اکتسابی مثل سطح تحصیلات، سابقه شغلی و ذاتی مثل ریسک پذیری و زمانی که صرف انجام کار می کنند، تفاوتهایی وجود دارد، انتظار می رود، تفاوتهایی از حیث مدیریتی و به طور اخص از حیث شیوه اعمال مدیریت منابع انسانی، در بین زنان و مردان وجود داشته باشد. گرچه پژوهشهای صورت گرفته در زمینه کارآفرینی نشان دهنده تفاوتهایی میان زنان و مردان کارآفرین در عرصه هایی نظیر انگیزه ایجاد کسب و کار شخصی، نوع عملیاتی که بر می گزینند و مسائل مالی وجود دارد، ولی با این وجود، مطالعات اندکی به بررسی تفاوتهای جنسیتی در عرصه مدیریت سازمانهای کوچک و بویژه مدیریت منابع انسانی اختصاص داده شده است (ورهول،۲۰۰۱، ۸۱) ^[۶۳]. متأسفانه، ادبیات مدیریت نیز شواهد جامع و کافی در پاسخ به این پرسش که آیا زنان و مردان و مدبران متفاوتی هستند یا خیر؟ فراهم نیاورده است (لودن،۱۹۸۵، ۷۲) ^[۶۴] مدیریت علمی و مدیریت عمومی، همواره باور بر آن است که زنان و مردان سبکهای مدیریتی متفاوتی را برمی گزینند، حال آنکه عده ای دیگر بر این باورند، اگر رفتار حرفه ای زنان و مردان در یک طیف زمانی بلند مدت تحت نظر قرار گیرد، مشاهده می شود که روشها و رویکردهای رفتاری آنان مشابه یکدیگر است (طبرسا ،۱۳۸۷،ص۲۱) ^[۶۵] .
تفاوت بین رفتارهای اجتماعی زنان و مردان درجامعه موضوع مطالعات فراوانی در جوامع مختلف بویژه در کشورهای پیشرفته بوده است. به باور اسکامپ و شولتز، پژوهشگران در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی با بهره گرفتن از تکنیک های فرا‐ تحلیلی که نتایج مطالعات پیشین را ترکیب می کنند، ویژگی های زنان و مردان را در تحقیقات مرتبط با نقش های جنسیتی مورد ارزیابی قرار داده اند.
بر اساس نتایج مستخرج از تحقیقات فرا‐ تحلیلی دو نظریه ی کلی و برجسته در بار ه رفتارهای اجتماعی زنان و مردان وجود دارد:
نظریه تطوری و نظریه نقش اجتماعی
بطور خلاصه به باور چشم انداز تطوری تفکیک های جنسیتی انطباقی یا سازوارپذیر هستند. سازوارپذیری به این معنی است که تفکیکهای جنسی که امروز وجود دارند نتیجه انتخاب طبیعی است و گونه ی انسانی نیازمند با تولید زاد و ولد ماندنی و آن رفتارهایی هستند که موفقیت بازتولید را بالا ببرند. این دیدگاه تفکیک نقش های زنان و مردان را ناشی از موقعیت طبیعی آنها و منطبق با تاریخ تطور انسانی می داند.
دیدگاه دوم یا نظریه ی نقش اجتماعی بر این باور است که تفکیکهای مردانه و زنانه در رفتارهای اجتماعی نتیجه فعالیت های نوعی است که در آنها زنان و مردان درگیر می شوند.در این دیدگاه نقشهای جنسیتی، تجویزات فرهنگی برای هر جنسی رفتار و شخصیت متناسب را آموزش می دهند، به این معنی که انتظارات درباره این که چه رفتاری برای زنان و مردان مناسب است .طرفداران این دیدگاه معتقدند که به لحاظ تاریخی زنان در مقایسه با مردان دارای پایگاه اجتماعی پایین تر وقدرت کمتری بوده اند و این وضعیت موجب شده است که بر منابع کمتری داشته و لذا تحرک اجتماعی آنها کمتر باشد. در چنین وضعیتی که نظام پدرسالارانه برروابط اجتماعی حاکم می باشد، زنان بیشتر از مردان درگیر کارهای خانگی می شوند و مردان میل بیشتری به کارهای خارج از خانه دارند (خواجه نوری،۱۳۸۶، صص۱۱۸-۱۱۹)^۱.
تفاوتهای موجود میان زنان و مردان در کار
همزمان با حضور زنان در عرصه اجتماع و کسب و کارهایی که دیر زمانی در انحصار مردان بود، پژوهش در مورد شناخت تفاوتهای رفتاری زنان و مردان، با هدف رفع مسائلی که در نتیجه ورود زنان به جامعه، اقتصاد و سیاست مطرح شده بود، امری اجتناب ناپذیر شد.

محقق

 

متغیرها و نحوه اندازه ­گیری

 

مدل

 

نتایج

 

 

 

۲۰۰۹

 

چانگ

 

متغیرهای کلان اقتصادی (نرخ بهره، بازده سود تقسیمی و صرف نکول) تغییرات بازده سهام (شامل میانگین شرطی، واریانس و احتمالات موقت)

 

مدل رگرسیونی خطی

 

آن‌ ها دریافتند که نرخ بهره و بازده سود تقسیمی به نظر می‌رسد نقش مهمی را در پیش‌بینی واریانس شرطی ایفا کنند و عملکرد بیرون از نمونه تا اندازه زیادی درزمانی که اثرات این دو متغیر بر نوسان پذیری نادیده گرفته می‌شود، کاهش می‌یابد. به‌علاوه، این سه متغیر کلان هیچ‌گونه نقشی را در پیش‌بینی احتمالات موقت بازی نمی‌کنند.

 

 

 

۲۰۰۹

 

گادفرد و همکاران

 

ساختار سرمایه:نسبت کل بدهی بر کل دارایی
راهبری شرکتی:
درصد مالکیت سهامداران نهادی :( سرمایه‌گذاران نهادی مانند بیمه ها، بانک ها، شرکت‌های سرمایه گذاری،صندوق های بازنشستگی، بنیاد ها و …)
درصد مالکیت سهامداران عمده ( مالکیت ۵ درصد و به بالا)
درصد مالکیت هیئت مدیره (درصد سهام در اختیار اعضای هیئت مدیره )

 

رگرسیون خطی

 

نتیجه پژوهش آن‌ ها نشان داد که مدیرانی که درصدی از سهام شرکت را در اختیاردارند، به دلیل ایجاد مزیت مالیاتی، نحوه‌ی تأمین مالی از طریق بدهی‌های بلندمدت را انتخاب می‌کنند تا از طریق انتشار سهام.

 

 

 

۲۰۱۰

 

لاری

 

ساختار سرمایه:نسبت کل بدهی بر کل دارایی
ساختار مالکیت
مالکیت نهادی: درصد سهام نگهداری شده توسط شرکت‌های دولتی وعمومی ازکل سهام سرمایه

 

داده‌های تابلویی و رگرسیون چند متغیره

 

. نتیجه این بررسی حاکی از استفاده کمتر از تأمین مالی از طریق بدهی در شرکت‌هایی است که مکانیسم‌های نظام راهبری آن‌ ها در سطح بالایی اجرا می‌شود.

 

 

 

 

 

 

تاریخ

 

محقق

 

متغیرها و نحوه اندازه ­گیری

 

مدل

 

نتایج

 

 

 

۲۰۱۳

 

پارکو همکاران

 

ساختار سرمایه:نسبت کل بدهی بر کل دارایی
برای محاسبه جریان وجوه نقد آزاد (FCF) از الگوی اندازه ­گیری لهن و پولسن^[۴۱] که توسط گیول و تسو^[۴۲] نیز به کار رفته، استفاده می­ شود. این مدل به شرح زیر است:

میانگین

 

انحراف معیار

 

T

 

df

 

Sig

 

 

 

فشارخون دیاستولی قبل

 

۱۴

 

۷۱/۸۵

 

۵/۵

 

۷۷/۴

 

۱۳

 

۰۰۱/۰>

 

 

 

فشارخون دیاستولی بعد

 

۷/۸۰

 

۳۲/۴

 

 

 

با توجه به نتایج مندرج در جدول، از آنجا که سطح P<0/001 و کوچکتر از ۰۵/۰ است جواب سوال بله می‌باشد و می‌توان گفت ۴ هفته فعالیت ایزومتریک هندگریپ تاثیر معناداری در فشارخون دیاستولیک بیماران مبتلا به پرفشاری خون دارد.
در شکل ۴-۳، میانگین و انحراف استاندارد فشارخون دیاستولی نشان داده شده است.
شکل ۴-۳، میانگین و انحراف استاندارد فشارخون دیاستولی قبل و بعد.
فصل پنجم
بحث و نتیجه گیری
۵-۱- مقدمه
در این فصل پس از ارائه خلاصه­ای از پژوهش انجام شده، با تکیه بر اطلاعات به دست آمده از مفاهیم بنیادی موضوع و ادبیات پیشینه، به بحث و بررسی نتایج حاصل از تحقیق مورد نظر (برررسی تاثیر چهار هفته فعالیت ورزشی ایزومتریک هندگریپ، بر تغییرات اتساع عروقی وابسته به جریان خون و فشارخون در زنان مبتلا به پرفشاری خون) و مقایسه آن با تحقیقات انجام شده دیگر می­پردازیم.
در پایان، نتیجه گیری نهایی، پیشنهادات کاربردی و پژوهشی به مربیان، محققان، ورزشکاران و بیماران و … جهت مطالعات آتی ارائه خواهد شد.
۵-۲ خلاصه تحقیق
هدف از انجام این پژوهش، برررسی تاثیر چهار هفته فعالیت ورزشی ایزومتریک هندگریپ، بر تغییرات اتساع عروقی وابسته به جریان خون و فشارخون در زنان مبتلا به پرفشاری خون بود. بدین منظور، از میان بیماران زن مراجعه کننده به درمانگاه امام رضا ۱۴ نفر با محدوده سنی ۳۰ تا ۵۵ سال به صورت هدفمند و مطابق با ملاک­های ورود به مطالعه انتخاب شدند. این بیماران از لحاظ بیماری‌های دیگر مثل دیابت، بیماری‌های قلبی و عروقی بررسی شده و کسانی انتخاب شدند که عاری از هرگونه بیماری به جز فشارخون بالا بودند و همگی از لحاظ نوع داروی مصرفی برای فشارخون همگن شدند. پس از آن جلسه معارفه‌ای در خصوص نحوه انجام پژوهش در مرکز ورزشی درمانی دانشگاه شیراز برگزار شد و در ابتدا قبل از شروع برنامه تمرینی، مشارکت­کنندگان از اهداف و روش اجرای تحقیق آگاه شدند و از آزمودنی‌ها، رضایت­نامه کتبی گرفته شد. طبق هماهنگی‌های انجام شده با کلینیک رادیولوژی فراپرتو، در جلسه بعدی از شریان بازویی تمامی بیماران سونوگرافی داپلر گرفته شد. برای انجام سونوگرافی، طبق پروتکل انجمن قلب آمریکا برای ارزیابی عملکرد اندوتلیال وابسته به اتساع عروقی ناشی از جریان خون شریان بازویی، شرایط زیر رعایت گردید:

 

 

• بیماران حداقل از ۸ تا ۱۲ ساعت قبل از انجام سونوگرافی ناشتا باشند.

 

 

 

• بیماران از خوردن کافئین، غذاهای پرچرب و ویتامین C، ۸ تا ۱۲ ساعت قبل پرهیز کنند و از مصرف دخانیات نیز ۴ تا ۶ ساعت قبل از انجام سونوگرافی خودداری کنند.

 

 

 

• بیماران در چرخه قاعدگی نباشند.

 

 

سپس بیماران پس از انجام پری تست سونوگرافی داپلر برای ارزیابی FMD، مطابق با برنامه تمرینی خود، طی ۴ هفته، و هر هفته ۳ جلسه فعالیت خود را انجام ­دادند. در جدول۳- ۱، برنامه تمرینی در پیوست آورده شده است. در ضمن، هر جلسه از تمرین در ساعت مشابهی از صبح انجام شد. ۲۴ ساعت بعد از اتمام آخرین جلسه تمرینی از بیماران مجددا پست تست سونوگرافی داپلر انجام شد.
پس از تجزیه و تحلیل داده ­ها مشخص شد که:

 

 

• انجام ۴ هفته فعالیت ورزشی ایزومتریک هندگریپ، باعث تغییر معنی­داری در اتساع عروقی وابسته به جریان خون بیماران پرفشارخونی شد (۰۰۱/۰ = p).

 

 

 

• انجام چهار هفته تمرینات ایزومتریک هندگریپ، باعث تغییر معناداری در فشارخون سیستولی شد (p = 0/006).

 

 

 

• انجام چهار هفته تمرینات ایزومتریک هندگریپ، باعث تغییر معناداری در فشارخون دیاستولی شد (p = 0/001).

 

 

۵-۳- بحث و بررسی:
۵-۳-۱- تاثیر فعالیت ورزشی بر FMD و فشارخون
در پژوهش حاضر، پس از محاسبه پارامترهای مورد نظر مشخص شد چهار هفته تمرین، تاثیر معناداری بر میزان FMD و فشارخون دارد.
در زمینه تاثیر فعالیت ورزشی ایزومتریک بر پاسخ فیزیولوژیک اندوتلیال در بیماران پرفشارخونی تحقیقات انگشت شماری صورت گرفته است، و به همین دلیل، این تحقیق می ­تواند به­عنوان یک پژوهش جدید مورد تلقی شود.

ب: اعتبار مماثل بودن پزشک و بیمار
در اینکه اگر پزشک هم جنس وجود دارد، آیا پزشک غیر هم جنس میتواند به اندام های جنسی بیمارخود نگاه یا آن را لمس کند، یا نه؟
به این سوال، تنها یک پاسخ داده شده است که اگر پزشک هم جنس وجود دارد، پزشک غیرهم جنس نمی تواند به اندام های جنسی بیمار خود نگاه یا ان را لمس کند، البته با این شرط که پزشک هم جنس و غیر هم جنس، از نظر تخصص و تجربه ، یکسان باشند، اما اگر پزشک غیرهم جنس نسبت به پزشک هم جنس، در درمان بیمار مزیت بیشتر(تخصص یا تجربه بیشتر) داشته باشد، در این صورت، حتما می توان پزشک غیر هم جنس را برای درمان برگزید، هرچند مستلزم نگریستن به اندام های جنسی یا لمس آن ها نیز باشد.

البته، شایسته است چنانچه بیمار، زن باشد، انجام چنین درمان هایی که به نگاه یا لمس پزشک غیر هم جنس منجر می شود، در حضور یکی از محارم صورت گیرد تا پاره ای از نگرانی ها به وجود نیاید.
درصورت امکان بهره گیری از دستیار هم جنس برای اتمام روند درمان، آیا پزشک غیرهم جنس می تواند بدون استفاده از دستیار هم جنس، با نگریستن یا لمس اندام های جنسی بیمار، به طور مستقیم خود عهده دار درمان وی شود؟
چنانچه بتوان از همسربیمار یا یکی از محارم یا از دستیار هم جنس بیمار استفاده کرد، در این صورت، لازم می نماید پزشک برای معاینه یا درمان اندام های جنسی بیمار از وی کمک گیرد^[۱۸۷].
ج: بررسی مسأله در درمان ناباروری
فرایند نمونه گیری مایعات جنسی و ترزیق به رحم همسر،ئ باید توسط پزشک یا کادر پزشکی صورت گیرد، و هنوز پیشرفت ابراز و روش های نمونه گیری یا لقاح در حدی نیست که بتوان امکان انجام این کار را بدون نیاز به نگاه یا لمس مستقیم اندام های جنسی فراهم آورد، سؤال اینجا است، در زمانی که درمان ناباروری بدون نگاه به اندام های جنسی بیمار یا لمس آن ممکن نیست، آیا می توان به جواز انجام نگاه به اندام های جنسی بیمار یا لمس آن ممکن نیست، آیا می توان به جواز انجام آن سوی پزشک یا کادر پزشکی حکم داد یا نه ؟ آیا می توان جواز آن را به ضرورت پزشکی به اثبات رساند یا ضرورت این کار چنان نیست که عنوان « اضطرار» بر آن صدق کند تا بروز آن موجب جواز باشد. برخی بر آن هستند که ضرورت چنان نیست که عنوان « اضطرار» بر ان صادق باشد تا موجب جواز از سوی پزشک یا کادر درمانی باشد.^[۱۸۸]
به نظر می رسد از باب اینکه ناباروری یک نوع بیماری بوده و از نظر فقه اسلامی درمان هر گونه بیماری در صورت امکان و وجوه مفسده در صورت عدم درمان، واجب است؛ لذا در مواردی عندالضروره و به مقدار ضرورت، می توان با تمسّک به برخی قواعد فقهی، مانند «لاحرج» و « اضطرار» به عنوان حکم ثانوی قائل به جواز ارتکاب محرّمات شد، البته بر اساس قاعدۀ « الضرورات تتقدر بقدرها» باید مراجعه به رو های درمانی در حد رفع ضرورت باشد.
حال، این سؤال مطرح می شود، در صورتی که نتوان جواز نگاه یا لمس مستقیم اندام های جنسی را در انجام درمان ناباروری به واسطه ضرورت پزشکی اثبات کرد، آیا حکم حرمت مقدمات انجام این کار در حکم ذی المقدقه؛ یعنی قراردادن تخمک بارور شده یا جنین در رحم زن بیگانه تسّری پیدا می کند یا خیر؟ اینکه برخی از فقها، با وجود آنکه عمل بارور کردن تخمک زن با اسپرم شوهرش که در نظر قاطبۀ فقها امر مباحی می باشد، چنانچه این عمل مستلزم مقدمات حرام باشد، به طور مطلق حکم به عدم جواز آن می دهند، ضرورت بحث در این مینه را روشن می سازد.^[۱۸۹]
در پاسخ باید گفت: در صورتی که قراردادن تخمک بارور شده یا جنین در رحم زن بیگانه از نظر شرعی ذاتاً حرمت نداشته باشد، فرض مزبور خارج از کلام ما خواهد بود؛ چرا که حرام نفسی بودن این عمل مفروض است و اثبات تأثیر حکم مقدمه در ذی المقدمه تحصیل حاصل خواهد بود، بدین ترتیب، فرض مسآله جایی است که ذاتِ عمل قرار دادن تخمک بارور شده یا جنین در رحم زن بیگانه از نظر شرعی حرام نباشد و نتوان جواز مقدّمات حرام را به واسطه ضرورت پزشکی اثبات کرد.
با تتّبع و کلوشی در کتب فقهی ، می توان گفت در فقه امامیه، مباحثی تحت عنوان مقدمه واجب مطرح شده واجب مطرح شده که این مبحث در کتب فقه اهل سنت در باب « فتح الذرائع و سّدها» به آن پرداخته شده، اما این گونه مباحث، ارتباط چندانی مسأله ندارد.
آنچه در این مباحث فقها مورد بحث قرار داده اند، این است که اگر امر مباحی، ذریعه امر حرامی واقع گردد، به گونه ای که فاعل به وسیله ان قصد توصل به مفسدی را داشته باشد یا چنین قصدی در کار نیست لکن غالبا « مفضیه الیها » هست، حرمت غیری برای آن پیدا می شود.
این قیّم در این زمینه می گوید: « لما کانت المقاصد لایتوصل الیها الاسباب و طرق تفضی الیها، کانت طرقها و اسبابها تابعه لها معتبره بها، فوسائل المحرمّات و المعاصی فی کراهتها و المنع منها بحسب افضائها الی غایاتها و ارتباطها بها، و وسائل الطاعات و لقربات فی محبتها و الذن فیها بحسب افضائها الی غایاتها؛ فوسیله المقصود تابعه للمقصود، و کلاهما مقصود، لکنه مقصود قصد الغایات، و هی مقصوده قصد الوسائل، فاذا حرّم الرب تعالی شیئاً و له طرق و وسائل تفضی الیه فانه یحرّمها و یمنع منها، تحقیقاً لتحریمه، و تثبیتا له و …».
ادّله ای بر این امر از جانب فقها تحت عنوان « ادّله سدّ ذرائع» مطرح شده است.
بعد از بیان این مقدمه، به بحث و بررسی مسأله مورد نظر می پردازیم:
نخستین مطلبی که در این زمینه قابل ذکر است، در باب ملازمه مقدّمه و ذی المقدمه است، غایت چیزی که این ملازمه در بر دارد، این است که این دو، در حکمشان به نحو وجوب و حرمت افتراق داشته باشند، برای اینکه امتثال آن دو با همدیگر متعذّر می گردد. بدین تریب، فقها عدم منافات بین حکم مقدّمه و ذی المقدمه را شرط دانسته ند و گفته اند:
« یشترط فی المقدمه عدم التنافی بین حکمها و حکم ذیها، بان یکون الشی ء حراما و ذریعه واجبه …».
بنابراین، تلازم مقدّمه و ذی المقدمه و به تبع آن تلازم مقدمات تماس و نظر با اقرار تخمک بارور شده از جنین در رحم جایگزین ایجاب می کند که این دو به یک حکم گرفته شوند، هیچ مأخذی ندارد.
از باب « توقف امتثال التحریم علی عدم اتیان بالذی المقدمه » که یک توقف عقلی محض است و می توان گفت: با اینکه از نظر شرعی حکم اباحه در استفاده از رحم جایگزین و قراردادن تخمک بارور شده یا جنین در رحم جایگزین متصور است، لکن از باب امتثال حکم تحریم مقدمه حرام باید در آن توقف کرد، ولی از آنجا که احکام عقلی همیشه مستلزم حرام شرعی نیستند، استنباط حکم حرمت ذی المقدمه قابل تأمل می نماید.
از سوی دیگر، نظر به اینک احکام مترتب بر امور، مبتنی بر مفاسد و مصالح ناشیه از آنها و متعلقاتشان می باشد و در این جهت اموری مانند مشروعیت و عدم مشروعیت موضوع و جهت اعمال می تواند دخیل باشد و در اینکه حرمت مقدمات و مفاسد آن بتواند در وضع حرمت ذی المقدمه دخالت داشته باشد، هیچ ملازمه ای دیده نمی شود.
ممکن است از حیث تالی فاسدهایی که استفاده از رحم جایگزین به جهت ارتکاب مقدّمات حرام دارد، منع استفاده منع استفاده از رحم جایگزین استنتاج شود. درذ این صور سؤالی که مطرح می شود این است که این تالی فاسدهای از نوع مفاسدی است که بتوان مقدمه را تابع حکم حرمت ذی المقدمه قرار دارد یا خیر؟ به نظر می رسد برای اینکه بتوانیم مأخذی برای این سخن ( اعتبار المقدمه تابعه فی حکمها لذی المقدمه) داشته باشیم، باید وضعیتی برقرار باشد که در تبعت حکمی مقدمه از ذی المقدمه لازم است^[۱۹۰].
گفتار دوم: باروری پزشکی
هرگاه، هر یک از زن و مرد به دلایل فییولوژیک نتوانند با آمیزش جنسی، زمینه پیوستن گامت نر و گامت ماده (لقاح) را در ناحیه آمپولار لوله رحم فراهم آورند ( حاملگی)، فاقد قدرت باروری هستند. طبیعی است برای چنین افرادی می باید زمینه باروری مصنوعی را فراهم کرد، یعنی امکانی فراهم شود که گامت نر و ماده با کمک های خارجی در داخل یا خارج از رحم با هم لقاح پیدا کند ( تلفیح مصنوعی).
به هر حال، فرایند باروری کمکی، مکن است یکی از حالات ذیل اتفاق بیفتد:
۱) بارور ساختن اسپرم و ترزیق آن به رحم ۲) بارور ساختن تخمک و ترزیق آن به رحم و ۳) بارور ساختن اسپرم یا تخمک در خارج از رحم و لقاح آن ها در محیط آزمایشگاه و ترزیق سلول تخم (زیگوت) یا جنین به رحم که در هر یک از این سه حالت، ممکن از اسپرم یا تخمک خودی یا غیر خودی استفاده کرد، همچنان که رحم نیز می تواند خودی یا بیگانه باشد.
از این رو درمان ناباروری از راه تلفیح مصنوع در فقه اسلامی از دو منظر قابل بررسی است:
اول: دسترسی به سلول های جنسی و ترزیق آن، که در گفتار پیشین از سه نظر در فقه اسلامی مورد بحث قرار گرفت.
دوم: باروری پزشکی ، آن قسمت از باروری پزشکی در اینجا محل بحث است که مربوط به بارور کردن تخمک زن با اسپرم همسرش در داخل یا خارج از رحم می باشد، که به آن تلفیح مصنوعی ( A.I.H) گفته می شود.
بارور کردن تخمک زن با اسپرم همسرش در داخل یا خارج از رحم، از نظر فقهی منعی ندارد و در منابع فقهی، دلیلی بر عدم مشروعیت آن نیست. در نتیجه، قریب به اتفاق فقها با رعایت جهات شرعی و فقدان مقدّمات حرام، فتوایی بر حرمت آن ندارند و در صورتی که مستلزم مقدمات حرام، ماند لمس و نظر جرام باشد، برخی از فقها به طور مطلق به دم جواز حکم داده^[۱۹۱] و گروهی دیگر به موارد ضرورت و حرج محدود نموده اند^[۱۹۲]. منظور از موارد ضرور یا مواردی که موجب عسر و حرج می شود، مواردی است ک موجب اختلال زندگی زناشویی یا بیماری زن و امثال آن شود.
در عین حال، برخی از فقها چون بروجردی و میلانی، این شق را محل اشکال و أمل دانسته اند.
با توجه به اینکه این قسم تلفیح مصنوعی به خودی خود حرمتی ندارد و با عنایت به اصول کلّی حقوقی، اصاله الاباحه، اصل برائت شرعی و عقلی، می تاوان گفت که لقاح مصنوعی با اسپرم شوهر در حقوق ایران جایز است. قانون « نحوۀ اهدای جنین به زوجین نابارور» نیز بر جواز انجام باروری تخمک زن با اسپرم همسرش در خارج از رحم اشاره دارد. در مادۀ ۱ این قانون چنین آمده است:
به موجب این قانون، کلیه مراکز تخصصی درمان ناباروری ذی صلاح مجاز خواهند بود با رعایت ضوابط شعی و شرایط مندرج در این قانون، نسبت به انتقال جنین های حاصله از تلفیح خارج از رحم زوج های قانونی و شرعی، پس از موافقت کتبی زوجین صاحب جنین به رحم زنانی که پس از ازدواج و اقدامات پزشکی، ناباروری آن ها ( هر یک به تنهایی یا هر دو ) به اثبات رسیده، اقدام نمایند.
گفتار سوم : بارداری برای دیگری
جانشینی در بارداری از دو مرحلۀ جمع آوری اسپرم و تخمک زوج نابارور و بارور کردن آن ها با یکدیگر و همچنین بارور کردن رحم مادر جانشین با تخمک یا جنین حاصل از آن، تشکیل می شود. راجع به مرحله نخست آن؛ یعنی نفس عمل جمع آوری اسپرم و تخمک از زوج نابارور، در صورتی که دارای مقدّمات حرامی مانند نگاه، لمس نامرم و خود ارضایی نباشد و نیز بارور کردن تخمک زن با اسپرم همسرش در داخل و خارج رحم، چنانچه روشن شد از نظر شرعی و قانونی، منعی ندارد.
اما مرحله دوم آن، یعنی بارور کردن رحم زن دومی با تخمک بارور شده یا جنین رشد یافته از آن، بدون وجود رابطه زناشویی بین مرد اسپرم و زن صاحب رحم جانشین، دیدگاه های مختلفی از فقها و فتاوی آنها جواز و و عد جواز آن وجود دارد. اینکه آیا می توان چنین شیوه ای را به طور مستقیم یا با تمهید مقدماتی، موضوع قرار داد یا تعهّد قرار داد و در نتیجه، تعهدات و قراردادهایی زا با مادر جانشین، زوجهای دیگر با اشخاص ثالثی که به نحوی با این موضوع مرتبط می گردند، منعقد کرد و اینکه کدام یک از این دو قسم با ساختار منابع و اصول فقهی موافق تر و با حکم واقعی مطابق است، امری درون فقهی است، که در این نوشتار، به مباحثی از آن پرداخته می شود.
بند اول: حقوق موضوعه داخلی و دیدگاه حقوق دانان
عمل باردری که در فرانسه « تولید مثل برای دیگری » نامیده شده و در حقوق ما از آن به اجاره یا عاریۀ رحم نیز تعبیر می شود، محل بحث و اختلاف است. در حقوق فرانسه، چنانچه بعداً به آن خواهیم پرداخت آن را باطلل تلقّی می کنند؛ در بررسی حقوقی این مسأله با دو نظریه مواجه می شویم:
۱- عدم جواز، برخی از حقوق دانان بر این باورند که واگذاری حق بهره وری ( انتفاع) از رحم اتحاد و اشتراکات زیستی در کانون خانواده و لطمه زدن به حقوق معنوی زن و شوهر است. در واقع، قرار گرفتن بدن انسان به عنوان موضوع قرارداد الزام آور، چهرۀ تازه ای از برده داری در قرن ما است؛ نوعی سلب حق کام جویی (تمتّع) یا سلب حرمت است^[۱۹۳]. لذا طبق مواد ۹۵۹ و ۹۶۰ ق. م چنین قراردادی باطل است.
۲- جواز: حقوق دانانی که استفاده از رحم دیگران را برای رشد و نمو کودک روا می دانند، برای آن بر دو نکته تأکید می ورزند:
وجود مقتضی: طبق اصل حاکمیت اراده ( منظور از اصل حاکمیت اراده « استقلال اراده»، آن است که اصل در روابط اشخاص در زندگی قضایی، آن است که اراده های آنان منشأ اثر باشد، عدم تأثیر اراده محتاج به دلیل و باعث مخصوصی است)^[۱۹۴]. فردی با دیگری قراردادی منعقد کرده و متعهد گردیده خدمتی را برای متعدٌ له انجام دهد و در واقع، منفعت وجودی خود را به دیگری با شرایطی واگذار کرده است.
در موضوع مورد بحث نیز، زنی رحم خود را برای پرورش جنین غیر به او اجاره می دهد، و به موجب این قرارداد با رضایت متعهد می گردد که رحم خود را برای پیوند جنین در اختیار متعدٌ له قرار دهد و سپس اقدامات متعارف را که برای رشد جنین لازم است انجام دهد تا طفلِ حاصل از جنین اولیه وضع شود و بعد از تولد، طفل را تحویل متعدٌ له بدهد.
افزون بر این، چنانچه در ممنوعیت و مشروعیت چنین کاری تردید داشته باشیم، اصل باحه و حلّیّت و همچنین اصاله الصحه، دلالت بر جواز و صحّت چنین قراردادی دارد^[۱۹۵].
فقدان مانع: این قرار داد با نظم عمومی و اخلاق حسنه و قواعد آمره مغایرتی ندارد و دارای فوای فردی و اجتماعی هم هست که در رفع مشکلات خانواده های بدون فرزند که بالقوه استعداد فرزند دار شدن را داشته، ولی بالفعل با مشکل مواجه اند، مؤثر بوده و کمک شایانی به آنان نموده و در حقیقت، از متلاشی شدن کانون خانوانده جلوگیری کند. همچنین این قرارداد حق تمتّع را به طور کلی سلب نکرده و حریت به معنای دقیق و اخص کلمه نیز از متعهد سلب نخواهد شد، بدین ترتیب در صحت آن با توجه به ماده ۱۰ ق . م و مقررات موجود دیگر تردیدی نیست. اما با وجود این، برخی از حقوقدانان گفته اند:
« چنین قراردادی تصرّف در وضعیت شخص و جسم انسان و بر خلاف نظم عموم و اخلاق حسنه ( ماده ۹۷۵ ق . م) به شمار می آید و از این و فاقد اعتبار است و تعهّدی برای طرفین ایجاد نمی کنند^[۱۹۶].»
نقد و بررسی:
عمدۀ بحث در نفوذ و اعتبار و قرارداد ما در جانشین از نظر حقوقی، بحث و بررسی این مطلب است که آیا عواملی که به عنوان موانع اعتبار قراردادها در قوانین ذکر شده، می توانند مانعی در راه نفوذ و اعتبار قرارداد ما در جانشین که براساس توتافق ارادۀ والدین حکمی و ما در جانشین شکل می گیرد، تلقّی شوند، یا خیر؟
تحلیل های لازم در این زمینه را مطابق عناوین این موانع آزادی قراردادی در سه مبحث جداگانه ارائه خواهیم داد:
این عوامل خارجی، دارای یکی از سه عنوان زیر است:

اسکار نیومن^[۱۷] در کتاب « فضاهای قابل دفاع» اظهار می نماید که شواهد آماری حاکی از آن است که فرم کالبدی محیط های مسکونی نقشی اساسی در ارتکاب یا عدم ارتکاب جرم بازی می کنند. مطالعات سه ساله او در پیش گیری از جرم، مخصوصا در پروژه های مسکونی در نیویورک، وجود ارتباطی تنگاتنگ را میان ارتفاع ساختمان و وقوع جرم نشان می دهد. به طور مثال، او به این نتیجه رسید که در ساختمان های سه طبقه نرخ جرم ۹ نفر در ۱۰۰۰ نفر است در حالی که در ساختمان های ۱۳ طبقه و بلندتر این آمار، دو برابر یعنی به ۲۰ نفر در ۱۰۰۰ نفر بالغ می گردد. جالب آن که نرخ وقوع جرم در درون واحدهای مسکونی در هر دو ساختمان سه و سیزده طبقه یکسان است. این مطلب حاکی از آن است که افزایش نرخ وقوع جرم در آپارتمان های بلند مرتبه با فضاهای عمومی نظیر آسانسورها، هال های ورودی، راه پله ها، پشت بام ها و فضای باز اتباط دارد. این مشاهدات باعث شد تا نیومن نتیجه گیری نماید که فضاهای مستعد برای ارتکاب جرم فضاهایی هستند که از کمبود نظارت عمومی رنج می برند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۱)

زمانی که دو پروژه بزرگ پروت ایگو (۱۹۵۵م.) در سنت لوئیز ^[۱۸] و لافایت کورت ^[۱۹] در بالتیمور درهای خود را به روی اولین ساکنانشان باز کردند، هر دو توسط طبقه محروم بسیار مورد تحسین قرار گرفتند. ساکنان خوشبختی که از زاغه های خود به چنین ساختمان های یازده طبقه ای منتقل شده بودند، از محل زندگی جدید خود لذت می بردند و اطمینان داشتند که هرگز نمی توانستند در مکان بهتری زندگی کنند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۵)
ولی در پایان، مجموعه پروت ایگو که توسط یاماساکی^[۲۰] طراحی شده بود به نماد غم انگیزی از شکست پروژه های مسکونی تبدیل شد. این مجموعه دارای ۲۷۶۴ واحد مسکونی و جمعیتی معادل ۱۵۰۰۰ نفر بود با این حال هیچ تسهیلاتی مانند شیر خوارگاه، مهدکودک، مدرسه یا فضاهای تفریحی در این مجموعه وجود نداشت. فقط یک زمین بازی در نزدیک پارکینگ قرار گرفته بود.
با تراکم حدود ۱۲۳ واحد مسکونی در هر هکتار ساکنان پروت ایگو در ابتدا نگران این نبودند که کسی به زور و به قصد تعدی وارد خانه آنها شود. آنان فکر می کردند که می توانند بچه های خود را آزادانه در خیابان رها کنند. اما به علت فقدان نظارت بر فضاهای عمومی، ورودی ساختمان ها بر روی همه باز بود. در نهایت ساکنان نسبت به وقوع جرم و خشونت های اجتماعی آسیب پذیر گشتند. ترس از جنایت موجب عقب نشینی و استفاده حداقل از فضاهای مشترک شد. هنگامی که صندوق های پستی، فضاهای ورودی، راه پله ها و آسانسورها تخریب می شدند و دزدها در راهروها پیچ در پیچ احساس امنیت می کردند، تخلیه آپارتمان ها آغاز شد. به دنبال این مشکلات روند تخریب پروت ایگو آغاز شد و غیر قابل توقف بود تا جایی که تمام ۳۳ بلوک ساختمان های پروت ایگو در سال ۱۹۷۶ م . تخریب شدند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۶)
مسئولان مسکن نیویورک نیز با شکست پروژه های مشابهی روبرو بودند. برای مثال ساختمان ۲۲ طبقه لنگستون هیوز ^[۲۱]در برانزویل و برج های سی طبقه مسکونی پولوگراند^[۲۲] در کناره رودخانه هارلم دو نمونه دیگر از مجموعه های مسکونی ناموفق بودند که زندگی ناموفقی نیز برای ساکنان خود به همراه داشتند. این مجموعه ها با هدف ارتقاء کیفیت زندگی خانواده های فقیر و پرجمعیت ساخته شده بودند که در مقابل آتش سوزی ایمن بودند، سیستم تهویه درست داشتند و واحدهای مسکونی آن ها از نور روز مناسبی بهره می بردند. اما به دلیل گستردگی زیاد و عدم نظارت و مراقبت، به سرعت رو به نابودی گذاشتند. تخریب و خشونت در فضاهای عمومی به امری معمول بدل شده بود. فضاهای انتظار و ورودی به مرکز رد و بدل مواد مخدر تبدیل شده بودند و شلوغی بیش از حد، به دنبال استفاده مشترک چند خانواده از یک واحد مسکونی بدون اجازه از مسئولین، بر مشکلات دیگر اضافه گردیده بود. بی خانمان ها نیز شب ها در پاگرد پله ها و حتی آسانسورها می خوابیدند.
شکست ساختمان های بلند مرتبه برای افراد کم در آمد فقط به آمریکای شمالی محدود نمی شود. مشکلات مشابهی در انگلستان نیز فرا روی پروژه های بلند مرتبه قرار داشت. در کیلینگ ورث ^[۲۳] نزدیک نیوکاسل ۲۷ برج مسکونی شامل ۷۴۰ واحد مسکونی، که در خلال سال های ۱۹۶۹ م. تا ۱۹۷۲ م. میلادی ساخته شده بودند، در سال ۱۹۸۷م. میلادی تخریب شدند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۷)
پروژه دیگری در هاکنی^[۲۴] نیز دچار همین سرنوشت گردید. در منطقه هاچستون تاون^[۲۵] در بازیل اسپنس ^[۲۶] ساختمان ها C شکلی که ۴۰۰ واحد مسکونی را در برمی گرفتند، در سپتامبر ۱۹۹۳ م . تبدیل تخریب شدند و در این حادثه یک زن مسن کشته شد و چهار نفر نیز مجروح شدند.
این وقایع در انگلیس در تضاد با اشتیاق و علاقه فراوانی بود که در دهه ی ۱۹۵۰م. و در اوائل دهه ی ۱۹۶۰م. نسبت به این ساختمان ها وجود داشت. با درک این موضوع که ساختمان های بلند مرتبه نه تنها بسیار گران می باشند بلکه در استفاده از زمین نیز به شدت اسراف می کنند و هم چنین باعث شلوغی بیش از حد شهر می گردند، همان طور که پیش بینی می شد، علاقه شدید به این ساختمان ها فروکش کرد. انتقادهای فراوانی نیز علیه این ساختمان ها در زمینه های اجتماعی و زیبا شناختی مطرح گردید. بدین ترتیب در سال ۱۹۶۷ م . سیاست گذاری قوانین تسهیلات برای ساختمان ها، پرداخت یارانه را برای بناهای شش طبقه و بیشتر ممنوع کرد. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۸)
۲-۲-۴-مجتمع های مسکونی متعارف
هجوم فزاینده نسل مهاجر به آمریکای شمالی، پیش از جنگ جهانی اول، و شرایط نامساعد و بد زندگی آنان سبب ایجاد نوعی از آپارتمان شد که در آن واحدهای مسکونی به شکل خطی در کنار هم سازماندهی شده و تداعی ریل راه آهن را می نمودند. به همین نام یعنی « آپارتمان های ریلی شکل » معروف شدند. این آپارتمان ها که در دهه ۱۹۲۰ م . رواج یافتند راه حلی برای تامین مسکن این گروه به شمار می آمدند. از آنجا که مهاجرین این استاندارد پایین مسکن را نمی پذیرفتند، و از سوی دیگر، از عهده تامین هزینه خانه های حومه ای یا آپارتمان های لوکس شهری نیز برنمی آمدند، راه حلی توسط سازندگان ارائه گردید که بر مبنای آن بناهایی با چهار تا شش طبقه در اطراف شهر احداث شد. ویژگی این مجموعه ها وجود یک فضای باز داخلی به عنوان فضای جمعی بود که ورودی واحدها در آن قرار داشت.
به احتمال زیاد اندرو توماس^[۲۷] ، که یک معمار تجربی بود، اولین کسی است که ایده این نوع آپارتمان ها را در نیویورک ارائه کرد. فضای باز و سبز طراحی شده این آپارتمان های چهار طبقه بدون آسانسور تصور موهوم « باغ خانه » را به مثابه خانه ای در میان باغ، که توسط ریچارد پلانز مطرح شده بود، زنده می کرد. محبوبیت و موفقیت اقتصادی این ساختمان ها سبب توسعه فزاینده آنها ولی با تراکم بیشتر گردید. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۵۰)
در آلمان مجتمع مسکونی با ارتفاع متوسط توسط میس ورن دررو در سال ۱۹۲۷ م . در اشتودگارت طراحی شد. میس ون دررو برای انعطاف پذیری این ساختمان های سه طبقه بدون آسانسور، طراحی داخلی آنها را متنوع در نظر گرفت. اما تمام اتاق های نشیمن واحدهای مسکونی در این آپارتمان ها پنجره ای افقی و عریض مشرف به جنوب شرقی داشتند. مجموعه آپارتمانی بزرگ دیگری در برلین در سال های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۰م. ساخته شد که شامل آپارتمان های عریض چهار طبقه بدون آسانسور بود. این مجموعه به صورت ردیفی در فضایی پارک مانند قرار داشت که درختان جنگلی در آنجا حفظ شده بودند. والتر گروپیوس^[۲۸] ، هانس شارون^[۲۹] و هوگو هارینگ^[۳۰] معماران معروفی بودند که در این پروژه شرکت داشتند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۵۲)
مجتمع های مسکونی با ارتفاع متوسط، یعنی چهار تا هشت طبقه، جایگزین های خوب و ماندگاری- در بیشتر شهرها- برای آپارتمان های با ارتفاع بلند بودند. قبل از اختراع آسانسور، ارتفاع ساختمان ها محدود به اندازه ای بود که هر فرد می توانست برای رسیدن به واحد مسکونی خود از پله ها بالا برود. در پاریس ساختمان ها با ارتفاع متوسط هفت طبقه ساخته می شدند، که شامل نیم طبقه یا زیر شیروانی نیز می گردید. معمولا طبقه همکف این بناها همراه با یک نیم طبقه به عنوان فضای تجاری عمل می کرد و زیر شیروانی نیز مخصوص خدمتکاران در نظر گرفته می شد؛ در نتیجه فقط چار طبقه از این هفت طبقه واحدهای مسکونی را در بر می گرفت.( شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۴۹)
۲-۲-۴-۱-جنبه های اجتماعی
مجتمع های مسکونی با ارتفاع متوسط، به دلیل ارتفاع محدودشان، جمعیت کمتری را نسبت به برج های مسکونی بلند در خود اسکان می دهند، بنابراین احساس امنیت بیشتری را برای ساکنان خود فراهم می کنند. با توجه به شناخت آسان تر همسایه، کنترل نیز آسان تر می گردد و از آنجا که در این نوع از مجموعه ها ارتفاع بناها کوتاه تر می باشد، دید به فضاهای عمومی بهتر بوده و تسلط به فضای بیرون و فضای بازی بچه ها آسان تر می شود. جالب این که به دلیل کوتاه تر بودن ارتفاع این بناها در مقایسه با ارتفاع درختان اطراف، تماس چشمی کاملی با گیاهان برای ساکنان به وجود می آید. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۵۴ -۱۵۵)
خصوصیت مهم دیگری که در این ساختمان ها وجود دارد آن است که درصد بیشتری از واحدهای مسکونی در طبقه همکف می توانند فضای باز خصوصی داشته باشند، و به همان تعداد واحدهای تراس دار طبقه آخر نیز نسبت بیشتری خواهند داشت. با طراحی ماهرانه می توان دو سوم کل واحدها را در همکف و یا در طبقه آخر قرار داد. حیاط های خصوصی در همکف و هم چنین تراس ها در پشت بام مطلوب ترین فضای این نوع از واحدها محسوب می شوند که این در تضاد عمیق با بالکن های بادگیر ساختمان های مسکونی بلند می باشد. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۵۵)
۲-۲-۵-ساختمان های چند عملکردی
اولین بار در قرن نوزدهم ایده طراحی فضاهای مختلف شهر بر اساس عملکردی واحد (که به عنوان تقسیم بندی دو بعدی نامگذاری شد) ارائه گردید و در آن زمان بسیار مورد قبول قرار گرفت. وقتی زندگی شهر نشینی تحت تاثیر انقلاب صنعتی رو به زوال و خرابی گذاشت، جوی علیه شهرنشینی ایجاد شد و همه به دنبال راه حلی جدید مبتنی بر جدایی مناطق مسکونی از دیگر فعالیت های شهری بودند. تاثیرات نامطلوب اجتماعی و اقتصادی، که از عملکرد منفرد فضاهای شهری به وجود آمد، امروز قابل مشاهده است. به همین دلیل کاربری مختلط زمین، با نگرش سه بعدی به تقسیم بندی مناطق، مجددا مطرح گردیده است. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۹۵)
یکی از معروف ترین طرفداران استفاده چند منظوره از فضاهای شهری جین جیکوبز^[۳۱] است که در کتابش به نام «زندگی و مرگ شهرهای بزرگ آمریکایی ^[۳۲]» نکات عمده شکست مجموعه های شهری که عملکرد فضاهای آن ها بر اساس تک عملکردی استوار بوده را توضیح داده، و تغییر و اصلاح آن ها را توصیه می کند. او تاثیر عمیقی بر تمام نسل معماران و شهرسازان گذاشت و یادآور شد که شهرها به طور ذاتی قابلیت تغییر پذیری دارند و استفاده های چند منظوره از فضا یک اصل از قابلیت تغییرپذیری است.
ایده استفاده چند منظوره از فضاهای شهری فواید اجتماعی و اقتصادی بی شماری را در بر دارد. دستاورد اجتماعی آن روابط اجتماعی سالم و متعادلی است که بین اقشار مختلف جامعه، یعنی کارمندان ادارات، مغازه داران و ساکنان واحدهای مسکونی به وجود آورده، و برای عابران پیاده در محیط های شهری بعد از ساعات ادارای امنیت فراهم می کند.
فایده سهیم کردن خدمات شهری و تاسیسات زیربنایی در فضاهای شهری که چند عملکردی هستند کاملا واضح است. در تعطیلات آخر هفته، تعطیلات سالیانه، عصرها بعد از تعطیل ادارات در طی هفته و در خلال شب ها، خیابان ها در مناطق اداری کاملا متروک هستند، زیرا ساختمان های اداری که در لبه آن ها قرار دارند، سوای چند نظافتچی یا نگهبان، خالی از سکنه می باشند و عملا این تاسیسات زیر بنای شهری کامل بدون استفاده می مانند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۹۶)
امکانات امنیتی نظیر پلیس یا آتش نشانی باید در مواقعی تعطیلی برای ساختمان های اداری فراهم گردد. در خیلی از مواقع به علت غیبت کارگران و نگهبانان ساختمان ها مراقبت بیشتر از حد معمول نیز لازم می گردد.
صرفه جویی در انرژی یکی دیگر از مزایای چند عملکردی بودن فضاها می باشد. با ترکیب فضاهای اداری و مسکونی در یک ساختمان، گرمای اضافی حاصل از روشنایی و ماشین های اداری و دمای بدن کارمندان در فضاهای اداری از طریق تبادل حرارتی بخشی از دمای مورد نیاز ساختمان را در زمستان فراهم می نماید. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۹۷)
۲-۲-۶-مجموعه مسکونی اشتراکی
فکر مجموعه های مسکونی اشتراکی ^[۳۳] از دانمارک شروع شد و پیدایش آن، در حقیقت، به سه عامل بستگی داشت. نخست جنبش ضد فرهنگی دهه شصت میلادی که عامل افزایش تقاضا برای زندگی اجتماعی گردید؛ دوم گرایش و جانب داری جامعه از مجموعه های مسکونی کم تراکم با ارتفاع کم و در مقیاس های کوچک؛ و سوم فشارهای جدیدی که در پی تغییرات اجتماعی اقتصادی و جمعیتی بر خانواده وارد شده بود. مجموعه های مسکونی اشتراکی نیز همانند خانه های آپارتمانی، که قبلا ساخته شده بودند، برای ارائه خدمات روزمره بیشتری به ساکنان به وجود آمدند. این موارد شامل دسترسی به چندین نوع از خدمات عمومی نظیر مهدکودک و غذاخوری کودکان بود که وجود اولی، به خصوص برای پدر و مادرهای شاغل، بسیار مهم و جذاب بود. علاوه بر اینها مجموعه های اشتراکی باید تغییراتی را که در شکل خانواده ها، نوع زندگی جدید و نوع روابط اجتماعی که به وجود آمده بود جوابگو باشند. اولین مجموعه مسکونی اشتراکی در ابتدای دهه هفتاد میلادی ساخته شد، اما از آن تاریخ به بعد افزون بر یک صد عدد از این نوع مجموعه ها به وجود آمد و بسیاری نیز در حال شکل گرفتن بود. از نظر جغرافیایی، این گونه جوامع اکثرا در شهرهای بزرگ کشور دانمارک به وجود آمدند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۸۵)
مجموعه های مسکونی اشتراکی معمولا از ۱۲ تا ۳۰ واحد مسکونی مستقل تشکیل شده اند. هر واحد مسکونی دارای آشپزخانه و فضای باز خصوصی است، اما علاوه بر آن هر خانوار به یک فضای باز عمومی و یک عرصه ی عمومی دیگر، که معمولا از آن با عنوان «خانه عمومی»^[۳۴] یاد می شود، دسترسی دارد. در این نوع از ساخت و سازهای مسکونی فضاهای بسته می توانند به صورت واحدهای مسکونی مستقل تک واحدی برای هر خانوار در یک قطعه زمین به صورت تک مجزا یا به صورت ردیفی (به هم چسبیده) در یک تا دو طبقه و بعضا به صورت نیم طبقه ای ساخته شوند. نوع دیگری از مجموعه های مسکونی اشتراکی مجموعه هایی هستند که در آن ها تعدادی از واحدهای مسکونی به صورت گروهی در کنار یکدیگر اجتماعی بودن آن ها را نشان می دهد، سطح زیربنای واحدهای مسکونی خصوصی، در مجموعه های ساخته شده در دانمارک، بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر مربع بوده وتقسیمات فضاهای داخلی، به صورت آزاد، در واحدهای مسکونی برای ساکنان بسیار رضایت بخش بود. در حالی که سطح زیر بنای واحدهای مسکونی تعاونی انگلیسی بین ۶۰ تا ۱۲۰ متر مربع بوده است. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۸۷)
برخی از مجموعه های مسکونی اشتراکی، که اخیرا احداث شده اند، از فضای پیاده سر پوشیده ای در بخش جلویی واحدها بهره مند هستند که با شیشه محصور شده و به عنوان فضای بازی کودکان و فضای اجتماعی بزرگسالان محسوب می شود. امروزه صرفه جویی در انرژی نیز جزو خصوصیات عمومی اغلب مجموعه ها شده است. در بعضی از مجموعه ها از جمع کننده های غیر فعال و در بعضی دیگر از جمع کننده های فعال انرژی خورشیدی نیز استفاده می شود. تنظیم دمای این خیابان های سرپوشیده با بهره گرفتن از گرمای آشپزخانه و حمام صورت می گیرد. در این مجموعه ها علاوه بر اشتراکات اجتماعی، همکاری عمومی برای حفظ محیط زیست و همسازی با اقلیم، با تلاش فراوان برای کم کردن زباله و حفظ مواد طبیعی به چشم می خورد.
«خانه عمومی» معمولا در مرکز مجموعه قرار دارد و سطح زیر بنای آن تابعی از اندازه جمعیتی است که از آن استفاده می کند. این فضا دامنه ای از ۵ تا ۲۰ درصد سطح کل زیر بنای واحدهای مسکونی مجموعه را به خود اختصاص می دهد. فضاهای اصلی در خانه عمومی شامل غذاخوری و نشیمن عمومی می باشد، و بعضا اتاقی برای بازی، اتاق تلویزیون، تعمیرگاه و انبار نیز در این عرصه پیش بینی می گردد. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۸۸)
بنابر آنچه گفته شد اگر ساکنان این گونه مجموعه های اشتراکی به قوانین زندگی اجتماعی در این مجموعه ها احترام گذاشته و زمینه فرهنگی مشترک داشته باشند، این گونه مجموعه ها به خوبی ایفای نقش نموده و با حداقل ناسازگاری ها مواجه خواهند بود.
این گونه مجموعه های مسکونی جذابیت های قابل ملاحظه ای دارند. نخست این که هر شخص همواره حق انتخاب بین زندگی خصوصی در واحد مسکونی خود یا شرکت در فعالیت های اجتماعی در فضاهای عمومی مجموعه را دارد. دوم این که زندگی در این گونه مجموعه ها حس همکاری داوطلبانه و مسئولیت پذیری اجتماعی را به خوبی ترویج می کند. مورد دیگر این که زندگی در این مجموعه ها تجربه زندگی هماهنگ گروهی و اشتراکی مبتنی بر روش های دمکراتیک را برای همه ساکنان فراهم می سازد. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۹۶)
۲-۲-۷-سیر تحول تاریخی مجتمع های مسکونی در ایران
آغاز حرکت به سمت بلندمرتبه سازی در ایران را می توان سال ۱۳۲۸ هجری شمسی دانست. نخستین ساختمان بلند ایران که ساختمانی ده طبقه در تهران بود که در سالهای ۱۳۳۰ - ۱۳۲۸ طراحی و ساخته شد.
در حقیقت گسترش تهران از دهنه ۱۳۴۰ به بعد، با بنای ساختمانهای بلند وزارتخانه ها و هتلهای بزرگ آغاز می شود. در الگوهای شهرسازی کهن ایران، خانه ها و ساختمان ها پشت به پشت به یکدیگر متصل بوده و تنها در کوچه های باریک شهر به صورت اجتماعی ظاهر می گردیدند و در آنها واحد برنامه ریزی اجتماعی اداری و کالبدی در هر شهر “محله” نامیده می شد. اصولی نظیر هم پیوندی عناصر شهری و واحدهای مسکونی، محصوریت فضایی، مقیاس و تناسب انسانی، هماهنگی از نظر وحدت شکل نیز از خصوصیات فضاهای مسکونی در شهرهای ایران بوده است (توسلی، ۱۳۶۵).
رشد ناگهانی شهرهای ایران از سال های آغاز قرن حاضر، باعث انقطاع روند تغییرات کالبدی-فضایی شهرها در تداوم منطقی با گذشته گردید. این تغییرات با ورود واژگانی جدید همچون آپارتمان همراه بود که تغییرات شگرفی بر الگوی مسکن در شهرهای ایران گذاشت. تحولات خواسته و ناخواسته عمده شهرسازی و معماری ایران در دوره معاصر متأثر از تحولاتی است که نه همزمان بلکه کمی پیش تر در اروپا و تحت عنوان «مدرنیسم» در حال تجربه شدن بودند. با رواج بلندمرتبه سازی در دهه ۱۳۵۰ همراه با رونق اقتصادی بخش مسکن، احداث مجتمع های مسکونی لوکس جهت اسکان اقشار پر درآمد و با مشارکت سرمایه گذاران داخلی و خارجی شدت گرفت و تا وقوع انقلاب اسلامی به سرعت افزایش یافت. پس از انقلاب اسلامی به سرعت افزایش یافت.
در دهه ۱۳۷۰، در پی جریان تراکم فروشی، الگوی جدیدی از مجتمع های مسکونی بلند مرتبه به وجود آمد؛ اما تفاوت قابل توجهی نسبت به برج ها و مجتمع های مسکونی دهه ۱۳۵۰ داشت که غالبا بدون توجه به اصول و معیارهای شهرسازی در برنامه ریزی و طراحی آنها انجام شد. در دوران پس از انقلاب، مجتمع های مسکونی متعارف نیز به تعداد بسیاری ایجاد گردیدند، اما به نظر می رسد کیفیت پروژه های انبوه سازی در قالب رعایت اصول و معیارهای شهرسازی زیر سؤال باشد (عزیزی و ملک محمد نژاد، ۱۳۸۶).
۲-۲-۸-جمع بندی
طراحی فضاهای شهری مدرن که مجتمع­های مسکونی نیز یکی از مصادیق آنهاست دارای چند ویژگی مشخص است: ساختمان­های سالم و بهداشتی، محیط­ها و فضاهای باز بهداشتی که به وسیله فضای سبز تقویت می­شد، اتومبیل و بزرگ­راه­های شهری، فلسفه طراحی معماری که فرایند طراحی در آن از داخل ساختمان شروع کرده و شکل خارجی بنا را شکل می­داد. بدین ترتیب مجتمع های مسکونی بلند مرتبه بسیار رایج گردید، مجتمع هایی که اغلب دارای نماهای یکدست و کسل کننده ای بودند
تراکم پایین و وجود فضای سبز و اثرات آن بر کیفیت های کالبدی-فضایی محیط، باعث برتری امتیاز کلی نمونه متعارف نسبت به بلند مرتبه گردیده است. در ساخت مجتمع های مسکونی، رعایت اصول شهرسازی و ایجاد فضایی مناسب برای زندگی و تأمین خدمات و تسهیلات برای ساکنان آنها می تواند فضاهای جدید را به محیط های مسکونی مطلوب تبدیل کند.
اندیشه­ های مدرن و در کنار آن عواملی چون پیشرفت­های تکنولوژیک ساختمانی، جنگ و … شکل کالبدی جدیدی از سکونت انسان را ایجاد کرد که تغییرات زیادی در نحوه زندگی انسان­ها در عرصه خصوصی و به ویژه در عرصه عمومی و همگانی در پی داشت. در ایران نیز به دنبال تحولات همه جانبه حاصل از قبل انقلاب و به تقلید از غرب و نیز نیاز شدید به مسکن شهری، این الگوی ساخت و ساز به عنوان الگوی غالب، شهر و محوطه­های مسکونی را شکل داده و می­دهد؛ که موجب تحولات اجتماعی در شیوه زندگی خصوصی و جمعی می­گردد. در بسیاری از موارد، برنامه ریزی برای ساخت خانه­ها در گروه ­های یکدست و مشابه انجام می­گیرد که هیچ تغییر مقیاسی را بین واحد مسکونی و توسعه کلی نشان نمی­دهد و بدین ترتیب از تکامل زندگی جمعی و یاری متقابل و پیوند با سایر بخش­های جامعه چه در فرم کالبدی آن و چه در فرم اجتماعی آن جلوگیری می­ کند. نکته ای که در بررسی روند ایجاد مجتمع های مسکونی در ایران مشاهده می گردد این است که همواره از توجه به اصول و معیارهای شهرسازی در برنامه ریزی و طراحی غالب مجتمع های مسکونی کاسته شده و اینگونه مساکن از ایجاد “محیط مطلوب” مسکونی فاصله گرفته اند.
فضای مشترک این مجتمع­ها فاقد ویژگی­های اساسی یک فضای جمعی مطبوع و کاربردی­اند که نتیجه آن از بین رفتن حس یگانگی بین فرد و محل زندگی­اش و همچنین انکار حس تعلق می­ شود. در حال حاضر نگاه به این مجتمع­ها به صورت فضاهای سکونت موقت و انتقالی مطرح است. لازم به یادآوری است در الگوهای شهرسازی کهن ایران، خانه­ها و ساختمان­ها پشت به پشت به یکدیگر متصل بوده و تنها در کوچه­های باریک شهر به صورت اجتماعی ظاهر می­شدند و در آنها برنامه ریزی اجتماعی، اداری و کالبدی در هر شهر «محله» نامیده می­شد. اصولی نظیر هم پیوندی عناصر شهری و واحدهای مسکونی، محصوریت فضایی، مقیاس و تناسب انسانی، هماهنگی از نظر وحدت و شکل نیز از خصوصیات فضاهای مسکونی در شهرهای ایران بوده است، که در حال حاضر هیچ گونه توجهی به این اصول طراحی در فضاهای مسکونی نمی­ شود.
۲-۲-۹-منابع :

 

• • استروفسکی، واتسلاف. (۱۳۷۸)؛ “شهرسازی معاصر از نخستین سرچشمه­ها تا منشور آتن"، ترجمه لادن اعتضادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

 

• • اعتصام، ایرج. (۱۳۷۷)؛ “طراحی مسکن در بافت قدیم شهری"، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۳، بهار، تهران، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا.

 

• • بحرینی، حسین. (۱۳۸۵)؛ “تجدد، فراتجدد و پس از آن در شهرسازی"، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

 

• • پاکزاد، جهانشاه. (۱۳۸۶)؛ “سیر اندیشه­ های شهرسازی از آرمان تا واقعیت (۱)"، تهران، شرکت عمران شهرهای جدید.

 

• • توسلی، محمود. (۱۳۶۵)؛ “اصول و روش­های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران"، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران.

 

• • توسلی، محمود. (۱۳۸۸)؛ “طراحی شهری هنر نو کردن ساختار شهر همراه با چهار نمونه موردی"، تهران.

 

• • چرمایف، سرچ. و الکساندر، کریستوفر. (۱۳۷۶)؛ “عرصه ­های زندگی جمعی و خصوصی"، ترجمه منوچهر مزینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

 

• • شیعه، اسماعیل. (۱۳۸۴)؛ “با شهر و منطقه در ایران"، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.

 

• • شوای، فرانسواز. (۱۳۸۶)؛ “شهرسازی تخیلات و واقعیات"، ترجمه سید محسن حبیبی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

 

• شوئنوئر، نوربرت. (۱۳۸۹)؛ “مسکن حومه و شهر"، ترجمه شهرام پوردیهمی، تهران، انتشارات روزنه.