• احترام^[۱۲] : میزان مورد توجه و احترام بودن برند را اندازه گیری می کند.

 

• دانش^[۱۳] : میزان آشنایی و نزدیکی مصرف کنندگان با برند و این که برند چه چیزی را ارائه می دهد را اندازه گیری می کند.

 

شماتیک اولیه مدل برند دینامیک یانگ و رابیکم در شکل۱-۲ آمده است(۱۹۹۶ Aaker,) .
تمایز
رابطه
احترام
دانش
شکل۱ -۲ مدل برند دینامیک یانگ و رابیکم (۱۹۹۶ Aaker,)
در این مدل، تمایز و رابطه با هم ترکیب شده و قدرت برند^[۱۴] را نشان می دهد.این دو رکن، اشاره به ارزش آتی برند دارد،نه ارزش گذشته برند.ترکیب احترام و دانش باهم، منزلت برند^[۱۵] را مشخص می کند که بیشتر مانند گزارشی از عملکرد گذشته برند است (Kotler & Keller, 2007).
بررسی و سنجش روابط بین چهار بعد این مدل، اطلاعات زیادی از وضعیت کنونی و آینده برند در اختیار می گذارد. قدرت و منزلت برند می تواند در یک نمودار با یکدیگر ترکیب شده و مراحل سیکل توسعه برند را مشخص کند (شکل۱-۲).برندهای جدید درست پس از شروع به کار، سطح پایینی از هر چهار بعد این مدل را نشان مـی دهند.در برندهای قوی جدید،بعد تمایز معمولاً سطح بالاتری نسبت به بعد رابطه، اختیار می کند؛ این در حالی است که دو بعد احترام و دانش در سطح پایینی قرار دارند.برندهای رهبر،سطح بالایی از دانش(شاهدی بر عملکرد گذشته)،سطح پایینی از احترام و حتی سطح پایینی از رابطه و تمایز برخوردارند(Kotler & Keller, 2007).

 

• . مدل ایکویترند^[۱۶]

 

این مدل توسط توتال ریسرچ^[۱۷] ایجاد شده، تفاوت و تقابل جالبی با مدل ارزیاب دارائی برند دارد.در ایـن مدل از مجموعه کوچکی از پرسشهای ساده تر و در عین حال قوی تر استفاده می شود.پژوهش سالانه مربوط به این مدل در آغاز با ۲۰۰۰ پاسخگو و در رابطه با ۱۳۳ برند انجام شد و درسال ۱۹۹۵ به ۷۰۰ برند در ۱۰۰ گروه محصول رسید.این روش بر مبنای سه معیار مختلف دارائی برند استوار است.نخستین دارائی،برجستگی برند^[۱۸] است، یعنـی درصدی از مخاطبان که درباره برند دارای یک عقیده هستند.دومین دارائی،کیفیت ادراک شده است و قلب این مدل محسوب می شود.زیرا که طبق یافته های توتال ریسرچ،کیفیت ادراک شده به میزان بسیار زیادی بـا دوست داشتن برند، اعتماد برند، افتخار به داشتن برند و تمایل به توصیه برند به دیگران ارتباط دارد.ایـن معیار، متوسط رتبه های کیفیت است که مخاطبانی که دارای عقیده ای نسبت به برند بوده اند(دارائی نخست)،از امتیاز ۱ تـا ۱۱ به برند داده اند. سومین دارائی،رضایت استفاده کننده^[۱۹] است.این معیار، متوسط رتبه های کیفیت است که مخاطبانی که که از برند در بیشتر اوقات استفاده می کنند به برند داده اند.این سه دارائی و معیار در هم ادغام شده و ارزش ویژه برند را شکل می دهندAaker, 1996))

 

• مدل اینتربرند^[۲۰]

 

اینتربرند، شرکت انگلیسی مشاوره برندینگ، از رویکردی بسیار متفاوت جهت شناسایی بهترین برندهای دنیا استفاده کرد.در این مدل، در آغاز، پانصد برند بر اساس ۷ معیار مورد بررسی قرار گرفتندAaker, 1996)).
۱٫رهبری^[۲۱]: برندی که رهبری بخشی از بازار را به عهده دارد، از برندهای دوم، سوم و… قوی تر و دارای ثبات بالاتری است. این معیار،صرفه جوئی در مقیاس برای فرآیندهای ارتباطات و توزیع برای برند رهبر را به دنبال دارد و همچنین مشکلاتی که رقبا در توزیع و ارتباطات و فرسایش قیمتی با آن مواجه هستند را انعکاس می دهد.

۲٫ثبات^[۲۲] : برندهایی با عمر طولانی با هویت هایی که تبدیل به بافتی از بازار شده و حتی تبدیل به فرهنگ بازار شده است، دارای ارزش و قدرت هستند.
۳٫بازار: برندها زمانی که در بازاری هستند که آن بازار دارای سطح فروش افزایشی و یا ثابت است و یا دارای ساختار قیمتی است که شرکت های موفق می توانند در آن فعالیت کنند،دارای ارزش بالاتری هستند.
۴٫حوزه بین المللی: برندهایی که به صورت بین المللی فعالیت مـی کنند و نه محلی دارای ارزش بالاتری هستند، این امر تا حدی به علت صرفه جویی در مقیاس است. عموماً، هرچه گستره یـک برند وسیعتر باشد ارزش آن بالاتر است.
۵٫روند: روند بلند مدت یک برند در زمینه فروش می تواند امکان موفقیت آتی را پیش بینی کند.یک برند سالم و در حال رشد بیانگر این است که این برند همزمان با مصرف کنندگان و در ارتباط با آن ها باقی می ماند.
۶٫پشتیبانی: برندهایی که دارای سرمایه گذاری های مداوم بوده و مورد پشتیبانی قرار گرفته اند از دیگر برندها قویتر بوده اند.با این حال، درکنار سطح پشتیبانی از برند،کیفیت پشتیبانی نیز باید در نظر گرفته شود.
۷٫محافظت : قدرت و گستره محافظت قانونی از علامت تجاری برند نیز برای قدرت برند مهم است.
۴.مدل برندز^[۲۳]
میلوارد برون^[۲۴] مشاور پژوهشهای بازاریابی، مدل برندز - مدلی برای قدرت برند- ارائه داد. طبق این مدل، ساختن برند مستلزم پیمودن مراحلی پشت سر هم است. لازمه شروع یک مرحله، اجرای درست مرحله قبلی اسـت. این مراحل به صورت خلاصه در زیر در آمده اند (Kotler & Keller, 2007) :

 

• وجود (هستی و موجودیت): آیا من درباره آن برند چیزی می دانم؟

 

• رابطه: آیا انچه می خواهم به من ارائه می دهد و در مجموع محصولات مورد توجه من است؟

 

• عملکرد: آیا عملکرد محصولی قابل قبول ارائه می دهد؟

 

• مزیت: آیا آن برند چیزی بهتر از سایرین به من پیشهاد می دهد؟

 

• استحکام: آیا شکست ناپذیر است و با آن ارتباط احساسی و عقلانی دارم؟

 

پژوهشها نشان داده است که مصرف کنندگان مستحکم-یعنی آنهایی کـه در رأس هرم قرار دارند- رابط قوی تری با برند ایجاد می کنند و هزینه بیشتری نسبت به سایر گروه های مصرف کننده در سطوح پایین تر هرم به برند اختصاص می دهند با این وجود،بیشتر مصرف کنندگان در سطوح پایینتر هرم قرار دارند.چالش مدیران بازاریابی، تنظیم فعالیت ها و برنامه هایی است که مصرف کنندگان را به سمت سطوح بالای هرم سوق دهد(Kotler & Keller, 2007).
برندز مدل معتبری است برای رتبه بندی ارزش ویژه برندهای موجود در دنیا استفاده مـی شـود و هر ساله شرکت میلوارد برون با ارائه گزارشی، اسامی ۱۰۰ برند برتر دنیا را معرفی می کند.این مدل از یک رویکـرد اقتصادی پیروی می کند و روش مورد استفاده چیزی شبیه به کاری است که حسابدارها و یا آنالیست ها انجام می دهند.در این رتبه بندی، اساس ارزش برند ارزش درونی آن و برگرفته از توانایی آن برای ایجاد تقاضاسـت.
در این روش، از دو منبع عقاید مشتریان و عملکرد مالی جهت ارزش گذاری و رتبه بندی استفاده می شود.بیش از یک میلیون مصرف کننده و مشتری BtoB^[25] در ۳۱ کشور جهان راجع بـه هزاران برند عقیده خـود را ابرازمی دارند. از طرف دیگر، داده های مالی، ازطریق بلومبرگ^[۲۶]، گزارش های تحلیل گران، گزارش های دیتا مانیتور^[۲۷] و فایل های اطلاعاتی شرکت ها و بخش های قانونی به دست می آید(Millward Brown, 2009).

 

• مدل رزونانس(طنین) برند^[۲۸]

 

این مدل توسط کوین لین کلر ارائه شده است.این مدل، مانند مدل برندز، ساختن برند را مرحله ای و پلکـانی می داند به این صورت که از پایین به بالا مراحل زیر می باید طی شود(Keller, 2008).
۱٫اطمینان از شناخته شدن برند توسط مشتریان و ایجاد تداعی و ارتباط برند در ذهن مشتریان با سطح کلاس خاصی از محصول و یا با نیاز مشتریان.
۲٫ایجاد تدریجی کلیتی از مفهوم برند در ذهن مشتریان با بهره گرفتن از مرتبط کردن تعدادی ازتداعی های قابل لمس برند با تداعی های غیر قابل لمس.
۳٫تلاش در ایجاد پاسخ های مطلوب مشتری در مورد برند در هنگام قضاوت و بروز احساسات در رابطه با برند.
۴٫سعی در تغییر پاسخ ها و واکنش ها به برند در جهت ایجاد وفاداری عمیق و فعال مشتریان.
اجرای این چهار مرحله، مستلزم ساختن شش سنگ بنای مهم برند در ارتباط با مشتریان است.
این شش سنگ بنا می تواند در قالب یک هرم برند شکل بگیرد. این مدل، دو گونه بنیان و ریشـه را برای برند در نظر می گیرد،بنیان منطقی برای ساختن برند که در سمت چپ هرم قرار دارد و احساسی کـه در سمت راست هرم قرار می گیرد.خلق ارزش ویژه برند مستلزم رسیدن به نوک هرم است و ایـن زمانی اتفاق می افتد که سنگ بناهای مناسب هرم در کنار یکدیگر قرار گیرند. شش سنگ بنای این هرم عبارتنـداز(Keller, 2008):

 

• از سال ۲۰۰۴ طبق قطعنامه ۱۵۳۴ شورای امنیت، رئیس و دادستان دادگاه بین المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق اقدام به ارائه گزارش هایی در پیشرفت کار، مطابق با استراتژی تکمیل دادگاه، به شورای امنیت ارائه می نمایند. این گزارش ها هر شش ماه یک با ارائه می شوند و در آن ها موازین اتخاذی و کارهای باقیمانده ی دادگاه گزارش می گردند. به موجب اوّلین گزارش در سال ۲۰۰۴ تا آن زمان دادگاه موفق شده بود که در مجموع به اتهام های پنجاه و دو نفر رسیدگی و حکم صادر نماید.
  
  Assessments and report of Judge Theodor Meron, President of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, provided to the Security Council pursuant to paragraph 6 of Council resolution 1534 (2004), Letter dated 23 November 2004 from the President of the International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of the Former Yugoslavia since 1991, Addressed to the President of the Security Council,S/2004/897. Available at: http://www.icty.org/tabs/14/2 (Last Visited at 14 October 2013) ↑

 

• Report on the Completion Strategy of the International Criminal Tribunal for Rwanda (as at 11 May 2012), Letter dated 22 May 2012 Ffrom the President of the International Criminal Tribunal for Rwanda Addressed to the President of the Security Council , S/2012/349, p. 23. Available at: http://www.unictr.org/AboutICTRCompletionStrategy/tabid/118/Default.aspx (Last Visited at 14 October 2013) ↑

 

• Helena, Cobban, “International Courts Helps Achieve Peace“, Foreign Policy, Mar./Apr. 2006, pp. 22-26, In Ku, Nzelibe, op.cit, p .808 ↑

 

• Wippman, op.cit, pp. 473-485; Damaska, “What Is the Point of International Criminal Justice?", op.cit, pp. 344-45 ↑

 

• Cassese, “Reflections on International Criminal Justice“, op.cit, pp. 9-10 ↑

 

• Rules of Procedure and Evidence, ICTY, Procedure in Case of Failure to Execute a Warrant, Rule 61(E). Available at: http://www.icty.org/sections/LegalLibrary/RulesofProcedureandEvidence (Last Visited at 14 October 2013); Statute of International Criminal Court for Yugoslavia, Art. 29, Cooperation and judicial assistance. Available at: http://www.icty.org/sid/135 (Last Visited at 14 October 2013); Rules of Procedure and Evidence, ICTR, Procedure in Case of Failure to Execute a Warrant , Rule.61(E). Available at: http://www.unictr.org/Legal/RulesofProcedureandEvidence/tabid/95/Default.aspx(Last Visited at 14 October 2013); Statute of International Criminal Tribunal for Rwanda, Art. 29, Cooperation and Judicial Assistance. Available at: http://www.unictr.org/Legal/StatuteoftheTribunal/tabid/94/Default.aspx (Last Visited at 14 October 2013); Rome Statute of the International Criminal Court, Requests for Cooperation: General Provisions, op.cit, Art. 87(5)(b) & (7) ↑

 

• Karadzic ↑

 

• Rodman, op.cit, p. 534 ↑

 

• Extraordinary Session of the Assembly of the African Union, Addis Ababa, Ethiopia. Available at: http://www.au.int/en/content/extraordinary-session-assembly-african-union (Last Visited at 14 January 2014) ↑

 

• Goldsmith ↑

 

• Goldsmith, Jack, “The Self-Defeating International Criminal Court“, The University of Chicago Law Review, Vol.70, 2003, pp. 93-95 ↑

 

• برای نمونه می توان به واکنش دولت ها از جمله دولت های کنیا و چاد (دولت های عضو دیوان بین المللی کیفری) و چین و سازمان اتحادیه آفریقا در رابطه با صدور قرار بازداشت عمرالبشیر رئیس جمهوری سودان توسط دیوان بین المللی کیفری اشاره نمود. علیرغم صدور دو قرار بازداشت و درخواست دیوان از دولت های عضو برای بازداشت و استرداد وی، دولت ها به ویژه دولت های عضو اتحادیه آفریقا به دلیل مخالفت با صدور این قرار از اجرای آن خودداری می نمایند. مهم ترین دلیل مخالفت این دولت ها و سازمان اتحادیه آفریقا در این اعتقاد است که قرار بازداشت رئیس جمهوری سودان را عاملی برای خدشه دار نمودن مذاکرات صلح بین طرفین درگیر می دانند. برای توضیح بیشتر رجوع شود به:
  Barnes, Gwen.P, “The International Criminal Court’s Ineffective Enforcement Mechanisms: The Indictment of President Omar Al Bashir“, Fordham International Law Journal, Vol.34, No.6, 2011, pp. 1584-1619 ↑

 

• Akhavan, “Justice in The Hague, Peace in the Former Yugoslavia? A Commentary on the United Nations War Crimes Tribunal”, op.cit, pp. 743-51; Damaska, “The Reality of Prosecutorial Discretion: Comments on a German Monograph“, The American Journal of Comparative Law, Vol.29, 1981, p. 145 ↑

 

• Drumbl, Atrocity, Punishment, and International Law, op.cit, p. 174; Akhavan, “Justice in The Hague, Peace in the Former Yugoslavia? A Commentary on the United Nations War Crimes Tribunal“, op.cit, pp. 747-49; Schabas, Thakur, op.cit, p. 284 ↑

 

• Ku, Nzelibe, op.cit, p. 807 ↑

 

• منظور از عدم استقلال در این جا نه در کارکرد محاکم کیفری، بلکه در شروع به کار این محاکم است. در رابطه با تشکیل محاکم بین المللی کیفری خاص این ایراد وارد است که این محاکم همواره توسط فاتحان جنگ ها و بعد از شکست طرف مقابل و به منظور محاکمه ی جرایم ارتکابی بازندگان جنگ تشکیل می شوند. ایراد عدالت فاتحان (Victor Justice) نسبت به محاکم نظامی نومبرگ و توکیو، دادگاه بین المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق و حتی دادگاه بین المللی کیفری برای روآندا وارد است.
  Eisikovits, Nir, “Transitional Justice“, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N.Zalta (ed.).2011, Available at: http://plato.stanford.edu/archives/win2011/entries/justice-transitional/ (Last Visited at 15 May 2013) ↑

 

• Damaska, “What Is the Point of International Criminal Justice?", op.cit, p. 345 ↑

 

• برای نمونه وزیر دادگستری یوگسلاوی سابق، دادگاه بین المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق را متهم به تبعیض علیه صرب ها نمود زیرا به نظر وی نهادهایی مثل این دادگاه نهادهای حقوقی نیستند، بلکه نهادهای سیاسی اند.
  Justin Brown, World, Facing up to Atrocities?, CHRISTIAN SCI. MONITOR, Feb.16, 1999, at 6, In Wippman, op.cit, p. 486 ↑

 

• STANLEY MILGRAM,OBEDIENCE TO AUTHORITY xi (1974), at 189, In Wippman, op.cit, p. 487 ↑

 

• Margalioth, Yoram, Blumkin, Tomer, “Targeting the Majority: Redesigning Racial Profiling“, Yale Law & Policy Review, Vol.24, 2006, p. 325 ↑

 

• منظور از عقلانیت در این جا عقلانیت مادی است. زیرا اگر عقلانیت را به معنای وسیع تری اعم از منافع مادی و غیرمادی درنظر بگیریم، شخصی که مرتکب عملیات انتحاری می شود هم بر مبنای عقلانیت عمل می نماید زیرا منافع شخصی غیرمادی اش آن قدر قوی است که انگیزه ای برای ارتکاب جرم حتی به بهای از دست رفتن جانش به او می دهد. برای توضیح بیشتر راجع به انواع انتخاب عقلانی رجوع شود به: نعیمی، سیدمرتضی، نقد و تبیین رویکرد اقتصادی حقوق، رساله دکتری، دانشگاه علوم و تحقیقات، تهران، بهار ۱۳۹۲، صص. ۷۹-۷۳ ↑

 

• Damaska, “What Is the Point of International Criminal Justice?", op.cit, p. 344; Ku, Nzelibe, op.cit, p. 809 ↑

 

• برای نمونه «چارلز تیلر»، رئیس جمهور سابق لیبریا یکی از برجسته ترین مرتکبان جرایم بین المللی است. وی در هنگامی وزیر دولت «ساموئل دوئه» بود با سرقت از خزانه به ایالات متحده آمریکا گریخت و در آن جا توسط پلیس فدرال آمریکا بازداشت شد. اما با فرار از آن جا به بیابان های لیبی فرماندهی یک گروه از شورشیان را عهده دار شد که بعدها منجر به سقوط حکومت دوئه در لیبریا شدند. رژیم تیلر بلافاصله درگیر جنگ داخلی شد که حدود هفت سال به طول انجامید. همچنین وی در دو جنگ داخلی در کشورهای همسایه، سیرالئون و گینه مشارکت داشت. کیفرخواست اخیر علیه وی به خاطر جنایات ارتکابی در سیرالئون است.
  Ku, Nzelibe, op.cit, p. 809
  چارلز تیلر به اتهام جنایات ارتکابی (یازده فقره جرم اتهامی از جمله جنایات علیه بشریت، جنایات جنگی و سایر تخلّف های سنگین حقوق بشردوستانه) در سیرالئون در دادگاه ویژه سیرالئون به پنجاه سال حبس محکوم می شود. در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۳ حکم صادره توسط شعبه تجدیدنظر دادگاه ویژه سیرالئون تأیید می گردد.
  Prosecutor v. Charles Ghankay Taylor, Judgment, Appeals Chamber, Case No. SCSL-03-01-A, para. 708. Available at: http://www.sc-sl.org/scsl/listCasesdefendant.asp?caseno=1&PageIndex=1 (Last Visited at 30 January 2014) ↑

 

• Damaska, “What Is the Point of International Criminal Justice?", op.cit, p. 344 ↑

 

• Wippman, op.cit, p .479 ↑

 

• Robert Jackson ↑

 

• Minow, Martha, Between Vengeance ang Forgiveness,Facing History After Genocide and Mass Violence, 1998, p. 50, In Aukerman, op.cit, p. 68 ↑

 

• Asmal, Kader, “International Law and Practice: Dealing with the Past in the South African Experience“, The Second Annual Grotius Lecture, American University of International Law Review, Vol.15, No.6, 2000, pp. 1221-222; Oshea, op.cit, pp. 76-77 ↑

 

• International Committee of the Red Cross ("ICRC") Country Report on Bosnia-Herzegovina, (visited Jan. 25, 2000) <http://nt.oneworld.org/cfdocs/icrc/pages/reports/pdfs/bosnia.pdf> (on file with the Fordham International Law Journal), In Wippman, op.cit, p. 477 ↑

 

• Ibid, p. 13, In Wippman, op.cit, p. 478 ↑

 

• Ibid, p. 487 ↑

 

• Ibid, p. 479 ↑

 

• Drumbl, Atrocity, Punishment, and International Law, op.cit, p. 171 ↑

 

• نمونه های جدیدتر از درگیری های قومی و مذهبی در کشورهای میانمار و پاکستان اتفاق افتاده اند. درصد عمده ای از مشارکت کنندگان در این درگیری ها مردم عادی هستند. درگیری هایی که در برخی موارد به آستانه ی ارتکاب جرایم بین المللی رسیده اند. ↑

 

• برای اطلاع از نظر موافقان رجوع شود به:
  Ibid, pp. 169-73; Tallgren, Immi, “The Sensibility and Sense of International Criminal Law“, European Journal of International law, Vol.13, No.3, 2002,pp. 590-95; Wippman, op.cit, pp. 486-88; Ku, Nzelibe, op.cit, pp. 831-33; Goldstein-Bolocan, Maya, “Rwanda Gacaca: An Experiment in Transitional Justice“, Journal of Dispute Resolution, Vol.2, 2004-2005, pp. 394-95 ↑

 

• مقایسه ای بین کمک های خارجی به دو جامعه انتقالی یعنی گواتمالا و روآندا گواهی بر اثبات این ادعاست. با وجود تفاوت های مهمی که در رابطه با کمک های خارجی به این دو جامعه انتقالی برای کمک به برنامه عدالت انتقالی آن ها وجود داشت، اما نقطه ی اشتراک آن ها در اختصاص یافتن بخش عمده ای از کمک های خارجی در اصلاح ساختار امنیتی آن ها بود. با توجه به اولویت هدف صلح و امنیت بین المللی، میزان عمده ی کمک های اختصاص یافته برای اصلاح ساختار امنیتی این دو کشور در مقایسه با نظام عدالت کیفری آن ها حاکی از آن است که کشورها و سازمان های کمک کننده بر این اعتقاد هستند که برای تحقق صلح و ثبات و ممانعت از سرگیری مجدد خشونت ها، اصلاحات ساختاری در این کشورها بیشتر از اجرای عدالت کیفری می تواند در تحقق این هدف مثمر ثمر واقع گردد. بنابراین از قدرت بازدارندگی بیشتری برخوردار هستند.
  Petersen, Stina, Samset, Ingrid and Wang, Vibeke, “Foreign Aid to Transitional Justice: The Cases of Rwanda and Guatemala, 1995-2005“, Ambos, Kai, Large, Judith and Wierda, Marieke, Building a Future on Peace and Justice: Studies on Transitional Justice, Peace and Development, Springer, Berlin, 2009, pp. 439-469 ↑

 

• De Mesquita, Bruce Bueno, “An Institutional Explanation of the Democratic Peace“, American Political Sience Review, Vol.93, No.4, 1999, pp. 791-807; D.A.Hibbs, Mass Political Violence: A Cross National Analysis, 102, 1973, In Ku, Nzelibe, op.cit, p. 811 ↑

 

• Hibbs, op.cit, In Ku, Nzelibe, op.cit, p. 812 ↑

 

• Samuel p.Huntigton, Political Order in Changing Societies, 1968, In Ku, Nzelibe, op.cit, p. 813 ↑

 

• Patrick J. McGowan, “African Military Coups D’Etat, 1956-2001: Frequency Trends, and Distribution“, Journal of Modern African Studies, Vol.41, 2003, p. 341 ; Paul Collier & Anke Hoefller, “On the Incidence of Civil War in Africa“, Journal of Conflict Resolution, Vol.46, 2002, In Ku, Nzelibe, Ibid, p. 801 ↑

 

• Foreign Policy & The Fund for Peace, The Failed State Index, Foreign Policy, May/June 2006, p. 50. Available at: http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3420 (Last Visited at 14 November 2013) ↑

 

• Fletcher, Weinstein, op.cit, pp. 635-39 ↑

 

• Alvarez, op.cit, p. 458 ↑

 

• برای نمونه یکی از دلایل این تفاوت ها، خواست مجریان عدالت کیفری بین المللی برای چیره شده بر مشکلات اثبات اتهام مأموران رده بالای دولتی است که مشارکت مستقیمی در ارتکاب جرایم بین المللی نداشته اند. این امر ممکن است باعث شود که محاکم بین المللی کیفری قواعدی را به اجرا گذارند که نسبت به قوانین ملی و محلی از ملاحظات اخلاقی کمتری برخوردار باشند. این موضوع را می توان در برخی قواعد دادرسی محاکم بین المللی کیفری مشاهده نمود. برای نمونه طبق قواعد دادرسی و ادله دادگاه بین المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق، کیفرخواست توسط دادستان علیه متهمی صادر می شود که قبل از صدور کیفرخواست هیچ فرصتی برای دفاع از خود ندارد. در حالی که طبق قواعد دارسی یوگسلاوی سابق و همین طور اکثر قواعد دادرسی کشورهای با نظام حقوقی رمی ـ ژرمنی، متهم قبل از صدور کیفرخواست فرصت دفاع از خود را دارد. با ملاحظه این ویژگی این امکان وجود دارد که در نظر جوامع محلی نظام بین المللی کیفری ناعادلانه به نظر آید.
  Damaska, “What Is the Point of International Criminal Justice?", op.cit, p. 348 ↑

 

• البته این که بتوان بین آثار جهانی و محلی اجرای عدالت کیفری بین المللی تعادلی ایجاد نمود، موضوعی بحث برانگیز است.
  Reisman, Michael.M, “Legal Responses to Genocide and Other Massive Violations of Human Rights“, op.cit, pp. 79-80 ↑

 

• در این زمینه تجربه دو دادگاه بین المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق و روآندا ناموفق بوده است. به طوری که هیچ تلاشی از سوی این محاکم برای توضیح و توجیه جنبه های ناآشنای قواعد دادرسی کیفری بین المللی که اغلب برگرفته از نظام های حقوقی کامن لا بود، صورت نگرفت. حتی در رابطه با کنارگذاشتن انتظارات غیرواقع بینانه جامعه انتقالی که امید محاکمه تمام عاملان جرایم بین المللی را در این محاکم داشتند، تلاشی صورت نگرفت. این انتظارات غیرواقع بینانه منشأ بدبینی این جوامع نسبت به عملکرد این محاکم بودند که این امر منجر به تحلیل کارکرد آموزشی این محاکم در این جوامع شد. برای توضیح بیشتر در زمینه کاستی های این دو دادگاه در ایفای نقش آموزشی، رجوع شود به:

نشریه میدل ایست^[۱۷۱] نیز نوشت: ” پیدایش یک دولت اسلامی نیرومند شیعی در همسایگی عراق، تاثیرات تحریک کننده ای بر اقلیت شیعه عراق خواهد گذاشت".(همان،۱۳۹۱: ۲۱۰) سرنگونی شاه، تمام کشورهای همسایه ایران را تکان داده است، هر چند ممکن است در تمام نقاط خلیج فارس عینا تکرار نشود ولی آثار آن میتواند کاملا چشم گیر باشد. در طول کشمکش انقلاب ایران بود که خانه خدا در عربستان به دست نیروهای اسلام گرا افتاد و دولت عربستان در نوامبر ۱۹۷۹ م اعلام کرد که آن ها از انقلاب اسلامی الهام گرفته بودند. هر چند آیت الله خمینی این حرکت را محکوم کرده بود اما به دلیل فضای رسانه ای ضد ایران این خبر بازتابی پیدا نکرد. در ایران دولت مهندس بازرگان سکان هدایت کشور را به دست گرفت و از همان ابتدا با بحران های قومی و گروه های تجزیه طلب روبرو شد. چنان که یک روز پس از انقلاب پادگان مهاباد به محاصره نیروهای مسلح حزب منحله دموکرات در آمد و در شهر مهاباد شورای جدیدی برای اداره آن تشکیل شد. این بحران در اسفند ماه در سنندج به اوج خود رسید و و در مجموع این تحرکات تجزیه طلبانه سیاسی – نظامی در کردستان به دیگر مناطق ایران نظیر سیستان و بلوچستان، ترکمن صحرا و خوزستان سرایت کرد. از حمایت های بی دریغ عراق در خوزستان از جریانات تجزیه طلب و روشنفکران عرب در فصل چهارم صحبت خواهیم کرد. به موازات قدرت گیری جریانات تجزیه طلب در ایران و پایتخت نیز آرام شد و موجی از ترورهای شخصیت های انقلابی آغاز شد. شهید مطهری^[۱۷۲] و سرلشکر قرنی^[۱۷۳] جز اولین کسانی بود که به وسیله ترورهای کور به شهادت میرسیدند. موضع اولیه حزب بعث از انقلاب اسلامی در ایران آن بود که آمریکا زمانی که احساس کرد شاه وجبهه خود را از دست داده و سیاستی مستقل از غرب در پیش گرفته، تغییرش امری ضروری به نظر میرسد و خمینی را به جای او جایگزین کردند و او قطعا در قبال عراق و امت عرب موضعی مخالف خواهد گرفت. در فضای پر آشوب و پر التهاب زمستان ۵۷ دولت عراق دست به ابتکاری ناباوارانه زد و پیامی برای نخست وزیر ایران مهندس بازرگان ارسال کرد: «سیاست استوار جمهوری عراق بر پایه برقراری روابط محکم برادری و همکاری ثمربخش با ملت‌ها و کشورهای همسایه، بر اساس احترام به حق مالکیت، عدم مداخله در امور داخلی دیگران و احترام به آرزو‌های مشروع ملت‌ها مطابق اصولی که آنها به اراده آزاد خود انتخاب کرده‌اند، می‌باشد… عراق به روابط خود با دو ملت همسایه ایران و ترکیه توجه خاصی دارد. این دو ملت فقط همسایه نیستند بلکه ملت‌های برادر هستند که با ملت عرب به طور کلی و با ملت عراق به طور خاص پیوندهای ریشه‌دار و عمیق اسلامی و روابط تاریخی مشترک دارند. ما معتقدیم که این روابط مذهبی و تاریخی باید عاملی تقویت‌کننده در روابط مثبت بین ایران و عراق در دوران جدید باشد… ملت عراق با احساسی موافق به مبارزه ملت دوست و همسایه ایران برای آزادی، عدالت، و پیشرفت نگاه می‌کند و از آن حمایت می‌کند و از پیروزی که ملت ایران به دست آورده است، احساس غرور و شادمانی می‌کند… دولت عراق با رضایتی بسیار به بیانات آیت‌الله خمینی، رهبر نامی مذهبی و دیگر شخصیت‌های مهم در انقلاب مردمی ایران توجه می‌کند… ما سعادت ملت دوست و همسایه را آرزو داریم و مشتاق برقراری روابط پایدار با ایران جدید هستیم، روابطی که بر پایه همکاری ثمربخش و به منظور تقویت پیوندهای مشترک و در خدمت متقابل دو کشور و همچنین برای تحکیم آزادی، صلح، و ثبات در این منطقه باشد.»

عراق از حرکت های تجزیه طلبانه در کشور سو استفاده کرد و از فروردین ۱۳۵۸ ه ش حملات خود را به ایران آغاز کرد. در طول سال ۱۳۵۸ ه ش عراق مجموعا ۸۴ بار به مرزهای ایران تجاوز کرد که ۴۱ مورد آن زمینی، ۴۰ مورد آن هوایی و دو مورد آن دریایی بود. اما مواضع دو گانه عراق در ابتدای انقلاب قابل تحلیل خواهد بود. آنان در ۲۵ فروردین ماه در پیامی از طریق سفارت خود در ایران به نخست وزیری ایران اعلام کردند که سیاست عراق مبتنی بر برادری و عدم مداخله در امور داخلی و احترام به آرمان های مشروع ملت ها است و البته این شرط مشروط به رعایت دولت های همجوار است. حسن البکر نیز در تاریخ ۲۱ قروردین ۱۳۵۸ ه ش یعنی ۹ روز پس از رفراندوم سراسری در ایران و برگزیده شدن نظام جمهوری اسلامی توسط اکثریت مردم نامه ای خطاب به آیت الله خمینی نوشت و اظهار امیداوری کرد که نظام جدید جمهوری، مدت های زیادی برای خدمت به ملت دوست ایران و برای خدمت هر چه بیشتر به صلح و عدالت در جهان و برقراری محکم ترین روابط دوستی و همجواری با کلیه کشورهای جهان، بالاخص عراق، پا برجا بماند. آیت الله خمینی نیز در پاسخ او در تاریخ سی ام فروردین^[۱۷۴] ماه همان سال به حسن البکر نوشت: نهضت انفجاری ملت ایران در اثر دیکاتوری و اختناق و فشار رژیم پهلوی هشداری بود برای همه مستکبرین در مقابل مستضعفین. من امیدوارم همه دولتها با ملت های خود با مسالمت رفتار کنند. دولت ها باید در خدمت ملت ها باشند و ملت پشتیبان آنان، تا آسایش برای همگان باشد. عاقبت اختناق ها انفجار است و آن نه به صلاح ملت است و نه صلاح دولت. مقامات عراقی گفتند که در پاسخ به آن نامه و آن تلگراف آیت الله خمینی، دو پاسخ متفاوت از ایران دریافت کرده‌‌اند، یک پاسخ که وزارت خارجه ایران ارسال کرده و لحنی مودبانه و دوستانه داشته و دیگری، متنی که به ادعای آنها حاوی کلماتی نامناسب و لحنی خصمانه بوده و خبرگزاری پارس و روزنامه‌های ایرانی منتشر کرده بودند. در ‌‌نهایت مشخص شد پیام حسن البکر به دولت ایران در حالی بود که حدود هشت روز قبل اولین تجاوز آنان به وسیله نیروی هوایی به مرزهای ایران انجام شده بود و ۱۵ نفر را در کردستان کشته بودند. آنها بلافاصله پس از پیروزی انقلاب ایران دو کمیته به نام بصره که بعدا به قرارگاه بصره معروف شد و کمیته کردستان را تشکیل دادند و شروع به خرابکاری و انجام اقدامات تخریبی در داخل کردستان و خوزستان انجام دادند. همچنین فرار سپهبد پالیزبان و ارتشبد اویسی که در داخل ارتش عراق مستقر شده بودند و از طرف بختیار مامور آزادسازی ایران بودند اطلاعات زیادی را در دست عراقی ها گذاشت.
۳-۱۱.برکناری حسن البکر از قدرت
احمد حسن البکر یک فرد نظامی، سیاست مداری پخته و دارای جهان بینی بالایی بود. صدام حسین معاونش با او نسبت فامیلی داشت و هر دو از شهر تکریت عراق بودند. حسن البکر گرچه انسان خشن و پستی بود اما هرگز تمایلی به ایجاد جنگ و ماجراجویی نداشت. در ۲۵ تیر سال ۱۳۵۸ ه ش خبرگزاری فرانسه اعلام کرد که شب گذشته حسن البکر رییس جمهور عراق، استعفا و به جای او صدام حسین به ریاست رسید. بدین ترتیب در یک کودتای آرام درون حزبی، حسن البکر به بهانه بیماری و ناتوانی جسمی از قدرت پایین کشیده شد و پس از مدتی اعلام شد که حسن البکر مرده است. این سیزدهمین بار پس از تشکیل کشور عراق بود که کودتا اتفاق می افتاد. ریاست جمهوری صدام از آن جهت قابل اهمیت است که میتوان شخص صدام را به عنوان یکی از علل آغاز جنگ عراق و ایران به طور مستقل بررسی کرد. صدام بلافاصله تصفیه های درون حزبی را آغاز کرد و ۲۲ نفر را به دلیل ایجاد توطئه علیه وی اعدام و ۳۳ نفر را راهی زندان کرد. پس از روی کار آمدن صدام پیام تبریکی هم از طرف دولت ایران به او ارسال شد که با پاسخ سرد او مواجه شد. مسیر جنگ عراق و ایران از این پس بسیار هموارتر شد. صدام درافتادن با کشوری مثل ایران را برای خود افتخار میدانست و میخواست نام خود را در تاریخ ثبت کند.
۳-۱۲.دیدار مقامات دو کشور در حاشیه اجلاس غیر متعهدها^[۱۷۵]
در تابستان سال ۱۳۵۸ وزیر خارجه ایران دکتر ابراهیم یزدی توانست در حاشیه اجلاس نم با وزیر امور خارجه عراق و صدام حسین رییس جمهور عراق دیدار کند. ابراهیم یزدی بعد‌ها درباره دیدارش با صدام حسین این‌طور نوشت که «برخلاف ادعای صدام، مذاکره با او یک بار بیشتر صورت نگرفت اما با سعدون حمادی، وزیر خارجه عراق سه بار در هاوانا^[۱۷۶] ملاقات کردم. صدام قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر را قبول نداشت و معتقد بود که این قرارداد در شرایط نامساعدی به عراق تحمیل شده اما حاضر هم نبود که این موضع را با صراحت بیان کند… عراق خود را نماینده تمام اعراب معرفی می‌کرد و به بازگرداندن سه جزیره اصرار داشت… ما این ادعا را به کل رد کردیم و حاضر نشدیم که درباره آن حتی مذاکره کنیم.»(مصاحبه با سایت تاریخ ایرانی)
صدام در این گفت‌وگو مساله سه جزیره ایرانی در خلیج فارس را مطرح کرد و گفت که این جزایر در زمان شاه ایران اشغال شده‌اند و شما باید آن‌ها را تخلیه کنید و به امارات برگردانید.
دکتر یزدی میگوید: در پاسخ به این سخنان صدام گفتم در مورد سه جزیره ایرانی در خلیج فارس حاضر نیستیم با شما صحبت کنیم، چون به عراق ربطی ندارد. در واکنش به سخن من صدام گفت مگر شما با باور‌های حزب بعث آشنا نیستید؟ ما معتقدیم هر مساله عربی، مساله حزب بعث است. از او پرسیدم: حزب بعث چند سال است تاسیس شده است؟ صدام گفت: نزدیک به ۵۰ سال است. در پاسخ او گفتم: حزب بعث با یک سابقه ۵۰ ساله هر مساله عربی را مساله خود می‌داند. حوزه علمیه نجف بیش از ۹۰۰ سال سابقه دارد و با منطقی که حزب بعث دارد، امام خمینی هم می‌گوید هر مساله اسلامی، مساله ماست. حال اگر می‌خواهید وارد این چالش بشوید، فکر عواقب آن را هم بکنید.
صدام حسین بعدها در دفاع از تمامیت ارضی کشورهای کوچکِ حوزه‌ خلیج فارس به ایران هشدار داد که « قدرت عراق علیه هر کشوری که بخواهد به مردم یا حاکمیت کویت یا بحرین آسیب رساند، اعمال می‌شود… شاه سه جزیره عربی را در خلیج فارس اشغال کرد. اگر انقلاب ایران، واقعا یک انقلاب اسلامی است چرا این جزایر به صاحبان عرب آنها پس داده نمی‌شود! » آبان ۱۳۵۸ برای اولین بار دولت عراق بر ضرورت تجدیدنظر در قرارداد الجزایر تاکید کرد و کمی پس از آن، ابوالحسن بنی‌صدر، رییس‌جمهوری ایران در گفت‌وگویی با یک نشریه عربی اظهار داشت که سه جزیره به ایران تعلق داشته و خواهند داشت.
۳-۱۳.تسخیر سفارت آمریکا در ایران
در سیزدهم آبان سال ۱۳۵۸ واقعه ای رخ داد که خیلی از محققان آن را یکی از دلایل اصلی شکل گیری جنگ عراق با ایران بود. دانشجویان موسوم به دانشجویان مسلمان پیرو خط امام با حمله به سفارت آمریکا و تصرف آن فصل نویی در روابط ایران و آمریکا رقم زدند. دولت موقت در اعتراض به این حرکت استعفا داد و گروگان ها تا ۳۰ دی ۱۳۵۹ به مدت ۴۴۴ روز در ایران حضور داشتند و به موجب قرارداد الجزایر آزاد شدند.(درودیان،۱۳۹۱: ۲۴۰) آمریکا برای آزادسازی گروگان ها اقدامات زیادی انجام داد. دو روز پس از اشغال سفارت توسط دانشجویان رییس جمهور آمریکا جیمی کارتر^[۱۷۷] که بعدها اعلام داشت بحران گروگان گیری دلیل شکست انتخاباتی من بود دستور بررسی اجرای یک عملیات نظامی را داد. حمله نظامی ارتش آمریکا در پنجم اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۹ که به پنجه نقاب معروف شد در ۱۵ آبان ۱۳۵۸ کلید زده شد. این حمله با شرکت شش فروند هواپیمای ترابری تاکتیکی سی ۱۳۰ و هشت بالگرد بزرگ آر اچ- ^[۱۷۸]۵۳ دی موسوم به اسب های دریا و شرکت ۹۷ نفر از نیروهای زبده و ویژه آمریکایی آغار شد. آمریکایی ها قصد داشتند از پایگاه مصیره در عمان به دشت طبس بروند و از آنجا به وسیله شش بالگرد عازم کوهستان های تهران بشوند و سپس به وسیله خودروهایی که توسط عوامل داخلی تهیه شده بود به سمت ورزشگاه امجدیه ( شهید شیرودی ) بروند که در نزدیک سفارت آمریکا قرار داشت. سپس با حمله سفارت گروگان ها را آزاد کرده و آنها را به فرودگاه علی آباد قم انتقال داده و در نهایت به وسیله هواپیماهای هرلوکس از ایران خارج کنند. آنها وارد فضای ایران شدند و در فرودگاه متروکه ای در منطقه ریگ شتر در نزدیک رباط پشت بادام در منطقه کویری ۱۶۵ کیلومتری شهر طبس به زمین نشستند. دو فروند هلی کوپتر از هشت فروند هلی کوپتر پیش بینی شده دچار نقص فنی شد و در همان ابتدای عملیات به ناو نیمیتس بازگشتند. بقیه هلی کوپتر ها هم ۸۵ دقیقه تاخیر داشتند. هلی کوپترهای آمریکایی نیاز به سوخت گیری داشتند و هنگامی که قرار بود این سوخت گیری توسط هواپیمای سی ۱۳۰ انجام بشود به دلیل وقوع طوفان شن و وزش باد دچار اختلال شد و با یکدیگر برخورد کردند و هشت نفر جان خود را از دست دادند. آمریکایی ها که دستپاچه و مذبذب بودند یک اتوبوس از مردم غیر نظامی ایران را به اسارت درآورند تا شاید به درد آنها بخورد. در نهایت آنها تصمیم به خارج شدن از ایران را گرفتند و همگی سوار بر پنج هواپیمای سالم از کشور خارج شدند و شش هلی کوپتر را در ایران جا گذاشتند. مسئولان ایرانی پس از شکست عملیات بود که تازه متوجه حضور آنان در ایران شدند. سایروس ونس^[۱۷۹] وزیر امور خارجه آمریکا در اعتراض به شکست در این عملیات استعفا داد. دو دیدگاه کلی در رابطه با ارتباط تسخیر سفارت آمریکا و جنگ با عراق با ایران وجود دارد. مورد اول اظهار میدارد که اشغال سفارت پازل عراق را تکمیل کرد و بعدها قطع رابطه ایران با آمریکا در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ نشان داد که ایران و آمریکا وارد مرحله جدیدی از روابط شده اند و این امکان را بیشتر برای عراق و صدام محیا کرد تا به ایران حمله کنند. نظریه دوم قائل به آن است که تسخیر سفارت آمریکا موجب تاخیر در آغاز جنگ مابین دو طرف شد. چنان که مقامات آمریکایی در دیدار با مقامات ایران ده روز قبل از حادثه گروگان گیری اعلام کرده بودند که آمریکایی ها قصد حمله به ایران را دارند، لذا تسخیر سفارت نقش چندانی در آغاز جنگ میان دو کشور نداشته است.(علایی،۱۳۹۱: ۷۳)
۳-۱۴.دوران دولت ابولحسن بنی صدر در ایران
پس از استعفای دولت موقت و لازم الاجرا بودن قانون اساسی که طبق آن می بایست امکان انتخاب دولت دائمی فراهم می آمد، در پنجم بهمن سال ۱۳۵۸ ابوالحسن بنی صدر به عنوان نخستین رییس جمهور منتخب در ایران برگزیده شد. او پس از تنفیذ حکم خود به وسیله آیت الله خمینی، کار خویش را از تاریخ ۱۵ بهمن ماه آغاز کرد. ریاست جمهوری بنی صدر از آن جهت قابل توجه است که او فرمانده کل قوا نیز بود و در ۱۰ ماهی که فرماندهی جنگ را به عهده داشت نتوانست کمک زیادی به کشور بکند. ریاست او آغاز دور تازه ای از شکل گیری اختلافات میان نیروهای انقلابی و نیروهای طرفدار بنی صدر بود. اختلافات سیاسی میان این دو گروه در زمان هایی به اوج خود میرسید. گفتنی است در چند ماه نبود دولت، شورای انقلاب با حکم آیت الله خمینی مامور اداره کشور شده بود.
۳-۱۵.ترور نافرجام طارق عزیز^[۱۸۰]
یک حادثه در ۱۲ فروردین ۱۳۵۹ (اول آوریل ۱۹۸۰)، روابط ایران و عراق را وارد مرحله جدیدی کرد. در آن روز در دانشگاه مستنصریه، مردی به نام سمیر نورعلی بمبی دست‌ساز را به سوی طارق عزیز، عضو شورای رهبری و معاون نخست‌‌وزیر عراق پرتاب کرد. دو دانشجو کشته و چند نفری زخمی شدند و طارق عزیز نیز تنها جراحتی مختصر برداشت. مرد سوء قصدکننده با تیراندازی محافظان طارق عزیز در دم کشته شد. مقامات عراقی اصرار داشتند سمیر را ایرانی‌الاصل بخوانند، و برعکس مقامات ایرانی او را عراقی می‌دانستند و از نسبت دادن ترور نافرجام طارق عزیز به ایران شگفت‌زده بودند.
صدام حسین بهانه مورد نظر خود را برای شدت دادن به لحن و مواضعش علیه ایران پیدا کرده بود. او‌‌ همان روز نطقی سراسر تهدیدآمیز خطاب به رهبران ایران کرد و گفت: « ما دست‌های هر کس را که بخواهد به سوی عراق دراز شود، قطع می‌کنیم. ما با هر کسی که بخواهد با ما بجنگد، می‌جنگیم. برای هر کس که بخواهد دشمن عراق و ملت عرب باشد، ما همچون نیزه‌هایی نوک‌تیز و برنده خواهیم بود.» فردای آن روز نیز صدام در دیدار با طارق عزیز در بیمارستان گفت: « عراق بیش از هر کشور دیگری در خاورمیانه مورد تهدید فرمان آیت‌الله خمینی برای صدور انقلاب اسلامی قرار دارد زیرا ایران یک کشور شیعه است و نیمی از جمعیت ۱۳ میلیونی عراق نیز شیعه هستند. » او در جمع دانشجویان دانشگاه مستنصریه سه بار سوگند خورد که انتقام کشته‌شدگان را خواهد گرفت. در مراسم تشییع کشته‌شدگان اول آوریل هم بمب دیگری به میان جمعیت پرتاب شد که مقامات عراقی باز هم دولت ایران را مسئول آن دانستند و بر حملات خود به ایران و رهبرانش افزودند.
زمینه نامساعدی که با بحران گروگان‌گیری در فضای بین‌المللی و در میان افکار عمومی جهانی علیه ایران ایجاد شده بود، با اشتباهات سیاسی مقامات ایرانی تشدید می‌شد. بنی‌صدر در مصاحبه‌ای اعلام کرد که کشورهای عربی در جنوب خلیج فارس از نظر ایران کشورهای مستقلی نیستند و همین گفته، عراق را به تکاپویی بیشتر انداخت تا اعراب منطقه را علیه ایران تحریک کند و سخنان رییس ‌جمهوری ایران را همچون تهدیدی جدی و نوعی دخالت در امور داخلی‌شان نشان دهد. تا نیمه بهار آن سال، حدود سی‌ هزار عراقی شیعه که ایرانی‌الاصل بودند، بدون اطلاع قبلی و بی‌آنکه مجال یابند اموال شخصی‌شان را بردارند به زور سوار کامیون شدند و در مرز ایران و عراق‌‌ رها شدند. در این مدت وزیر خارجه عراق نامه‌ای به کورت والد‌هایم^[۱۸۱]، دبیرکل سازمان ملل متحد نوشت و خواستار استرداد سه جزیره ایرانی به اعراب شد.‌‌ همان روز نامه دیگری با مضمونی مشابه برای فیدل کاسترو^[۱۸۲]، رییس ششمین اجلاس کشورهای غیرمتعهد ارسال شد. دیپلماسی نامه‌نگاری به منظور تدارک پاسخ‌های حقوقی برای توجیه تهاجمی که در پیش بود، در دستور کار وزارت خارجه عراق قرار گرفت.(همان،۱۳۹۱: ۱۷۴)
اما در تهران مواضع و واکنش‌های دیپلماتیک، دیرهنگام، تدافعی و کوتاه بود. پاسخ وزارت خارجه ایران به نامه‌ای که عراق به دبیرکل سازمان ملل نوشته بود، نزدیک به دو ماه بعد ارسال شد، نامه‌ای که در آن بر حق حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه تاکید شد ولی برای تعدیل و رفع آثار منفی سخنان رییس‌جمهوری ایران تنها به این توضیح بسنده شد که « سیاست خارجی ایران بر اصل احترام به استقلال و تمامیت ارضی هر کشور عضو جامعه بین‌الملل مبتنی است… این اصل برای ما موقعی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که درباره روابط ایران با کشورهای هم‌کیش و مسلمان باشد. »
یک نکته قابل تأمل دیگر که در نامه‌های وزارت خارجه عراق خطاب به کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به چشم می‌آید، تاکید بر حسن نیت اولیه عراق در زمان روی کار آمدن جمهوری اسلامی است. دیپلماسی عراق می‌کوشید این موضوع را به یاد رهبران دیگر کشور‌ها بیاورد که عراق از به قدرت رسیدن رهبران جدید در ایران خرسند بوده و به همکاری با این دولت هم علاقه داشته و تمام تلاش خود را برای نزدیکی دو کشور همسایه انجام داده اما این جمهوری اسلامی ایران بوده که با اقدامات و اظهارات خود موجب تیرگی روابط دو کشور شده است.
در شرایطی که گروگان‌گیری کارمندان سفارت امریکا در ایران، حمایت هیچ کشوری در جهان را به همراه نداشت، اعضای هر دو بلوک غرب و شرق اشغال این سفارتخانه را محکوم کرده و شورای امنیت رفتار ایران را تجاوزی روشن به حقوق بین‌الملل و منشور ملل متحد و برخلاف تعهدات بین‌المللی ایران تلقی کرده و تحریم‌های اقتصادی علیه ایران تدارک دیده و اجرا می‌شد، افکار عمومی جهانی علیه ایران برانگیخته و پذیرای روایتی بود که عراق از تهدید جمهوری اسلامی مطرح می‌کرد.
۳-۱۶.اخراج دوباره ایرانیان از عراق
یکی از اقدامات تاثیر گذار در روند ایجاد جنگ عراق و ایران، سرکوب نیروهای ایرانی و شیعی و اخراج تحقیرآمیز آنان از عراق به وسیله صدام بود. این سومین باری بود که ایرانیان در طول تشکیل دولت مستقل عراق از آنجا اخراج میشدند. این اقدام در اواخر سال ۱۳۵۸ تا اوایل سال ۱۳۵۹ ه ش به طول انجامید و هزاران ایرانی اخراج و به بیت بسیاری از علما حمله و آنها را دستگیر و حتی به شهادت رساندند. این جنایات باعث شد که آیت الله خمینی در ۲۰ فروردین پیامی را خطاب به ملت ایران صادر کند اظهار امیدواری کند که رژیم بعث چون رژیم شاهنشاهی به زباله دان تاریخ افکنده شود. در بهار ۱۳۵۹ ه ش و با احضار سفرای دو کشور، موج تازه ای از اخراج ایرانی تبار ها و ایرانیان مقیم عراق توسط صدام آغاز شد و مجموعا به ۳۰ هزار نفر اخراج شدند.(همان،۱۳۹۱: ۱۶۰)
۳-۱۷.سیاست فشار به خاندان صدر و حکیم
پس از اینکه در یک اقدام غافل گیرانه امام موسی صدر در واپسین روز اوت ۱۹۷۸ میلادی به دست قذافی ربوده شد^[۱۸۳]، ارتباط سید محمد باقر صدر با آیت الله خمینی افزایش یافت به طوری که آیت الله صدر اعتقاد داشت ذوب شدن در امام خمینی، ذوب شدن در اسلام است. این ارتباط نزدیک و صمیمی وی با آیت الله خمینی باعث شد که چندین بار دستگیر و زندانی بشود و در نهایت همزمان که آماده بود از عراق فرار کند در تاریخ ۱۸ فروردین ۱۳۵۹ ه ش درست دو روز پس از قطع رابطه ایران و آمریکا دستگیر شدو آیت الله خمینی در واکنش به این اقدام پیامی داد و گفت: این دست آمریکا است که از آستین صدام بیرون زده است. سید محمد باقر صدر و خواهرش در ۲۱ فروردین به شهادت رسیدند و جنازه هایشان شبانه در وادی السلام نجف اشرف به خاک سپرده شد. همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پس ازفوت آیت الله العظمی حکیم، دولت عراق شرایط سخت سیاسی را بر خاندان حکیم تحمیل کرد و طی چند مرحله ۶۳ نفر از خاندان حکیم را به شهادت رساند و در فجیع ترین اقدام در سال ۱۳۶۳ ده تن از سادات بیت آیت الله حکیم را اعدام کرد. در سال ۱۳۵۴ ه ش به موجب تفاهمات قرارداد ۱۹۷۵ م رفت و آمد زائران ایرانی به عراق برای زیارت عتبات عالیات آزاد شده بود اما در اوایل سال ۱۳۵۹ ه ش این ارتباط قطع شد و دولت عراق سخت گیری فراوانی را در حرم های ائمه معصومین و امامزادگان ایجاد نمود. تا بهار سال ۱۳۵۹ ه ش سفیران دو کشور به پایتخت ها بازگشتند و ارتباط دیپلماتیک دو کشور قطع شد. ایران سید محمود دعایی سفیر خودش را فراخواند و سفیر عراق در ایران هم اخراج شده بود.(همان،۱۳۹۱: ۱۶۳)
۳-۱۸.ملاقات صدام حسین و زبینگیو برژینسکی^[۱۸۴]
صدام حسین با بیست و دو لشکر بسیار مجهز به ایران حمله ور شده بود و قصد داشت سه روزه تهران پایتخت ایران را به تصرف دربیاورد اما با مقاومت نیروهای ایرانی مواجه شد و آرزوهایش کم کم رنگ باخت. آذر ماه سال ۱۳۵۹ روزنامه فیگارو^[۱۸۵] چاپ فرانسه مصاحبه ای از طارق عزیز، معاون نخست وزیر حکومت بعثی عراق به چاپ رسانید که طارق عزیز در آن مدعی شده بود که چراغ سبز حمله عراق به ایران توسط آمریکایی ها داده شده است. بدین گونه که در تیرماه سال ۱۳۵۹ یعنی دو ماه قبل از حمله گسترده و سراسری عراق به مرزهای ایران، صدام حسین رئیس جمهور عراق و زبینگیو برژینسکی نابغه سیاست خارجی دهه های ۶۰ و ۷۰ میلادی آمریکا و مشاور امنیت ملی جیمی کارتر، ملاقاتی را در مرز اردن با یکدیگر انجام داده اند. متن این ادعا را روزنامه جمهوری اسلامی متعلق به ابوالحسن بنی صدر رییس جمهور ایران به چاپ رسانیده است. خبر این دیدار، یکی از ادله محکم محققان ایرانی برای اثبات شریک بودن آمریکا در حمله عراق به ایران به شمار می آید. از این رو افرادی نیز هستند که این ملاقات را به طور کل رد میکنند و آن را امری خیالی میپندارند. یکی از این افراد گری سیک^[۱۸۶]، معاون وقت برژینسکی است که معتقد است این موضوع یکی از تصورات غلط عامه پسند پیرامون جنگ عراق و ایران است و چنین دیداری به هیچ وجه صورت نگرفته و شخص برژینسکی نیز این دیدار را رد کرده است.
۳-۱۹.اوج تنش در روابط دو کشور
مدرسه عراقی ها در خرمشهر بسته شده بود و کنسولگری ها دو کشور به تدریج بسته شدند. در ایران هم عملیات های پنجه عقاب و کودتای نقاب با شکست مواجه شده بود. همچنین فعالیت خلق عرب در خوزستان و انفجارهای پی در پی خوزستان تنش را به اوج رسانده بود. درگیری ها در شهریور۱۳۵۹ به اوج خود رسید به طوری که ارتش عراق در بین روزهای ۱۶ تا ۲۰ شهریور ماه به طور جدی مناطق غربی ایران حمله کرد و مناطقی را تصرف کرد.
وزارت امور خارجه عراق در ۱۴ سپتامبر ۱۹۸۰ ( ۲۳ شهریور )، نامه‌ای به هشت سازمان جهانی و منطقه‌ای یعنی خطاب به دبیرکل سازمان ملل متحد، رییس کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد، رییس سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه عرب، سازمان وحدت افریقا، جامعه اروپایی، سازمان جنوب شرقی آسیا، سازمان کشورهای قاره امریکا ارسال کرد. در این نامه نیز ادعاهای پیشین عراق تکرار شد تا افکار عمومی جهانی از هر جهت برای حقانیت تجاوز عراق به ایران آماده شود: « از زمان تیره شدن روابط ایران و عراق، برخوردهایی در مرز‌ها روی داده و نیروهای ایرانی مرتکب تجاوزات نسبت به اشخاص، نفوذ به داخل اراضی عراق و خرابکاری‌ها شده‌اند که عراق آنها را دفع کرده است. این وقایع محدود و محلی تا روز ۴ اوت ۱۹۸۰ ادامه داشت. در آن روز نیروهای ایران از توپخانه سنگین ۱۷۵ میلی‌متری امریکایی برای بمباران هدف‌های غیرنظامی و شهرهای پرجمعیت استفاده کردند. نیروهای ایران دو شهر خانقین و مندلی را بمباران کردند. نیروهای عراق ناگزیر شدند برای دفع تجاوز آنها، دو شهر قصر شیرین و مهران را بمباران کنند. نیروهای ایرانی علاوه بر بمباران دو شهر عراقی، به منطقه زین‌القوس‌ تجاوز کردند. این منطقه بر اساس موافقتنامه بین دو کشور که اعتبار اجرایی دارد و در عهدنامه مرزهای بین‌المللی و حسن همجواری ۱۹۷۵ نیز که بعد از موافقتنامه الجزایر در ۶ مارس ۱۹۷۵ امضا شد، تایید شده است جزئی از منطقه مرزی خاک عراق است. »
شروع رسمی آغاز جنگ عراق با ایران روز ۳۱ شهریور ماه سال ۱۳۵۹ ه ش است اما قبل از این روز حدود هزار نفر از نیروهای ایرانی به شهادت رسیده بودند. صدام سه روز قبل یعنی در روز ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ ه ش برابر با ۱۷ سپتامبر ۱۹۸۰ م در سخنانی که از تلویزیون عراق پخش میشد قرارداد الجزایز را بی اعتبار اعلام کرد و آن را پاره کرد. سه روز بعد هم به ایران حمله ور شد.
فصل چهارم: استراتژی نظامی برون مرزی پس از فتح خرمشهر
راهبرد ایران برای ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر
۴-۱.نگاهی به تحولات یک سال ابتدایی جنگ
پس از آنکه چارچوب نظری پژوهش را در فصل دوم و در قالب تئوری رئالیسم ( واقع گرایی ) و پیشینه تاریخی پژوهش را در قالب فصل سوم و تحت عنوان روابط ایران و عراق در گذر از تاریخ را از نظر گذرانیم، در این فصل به موضوع اصلی پژوهش یعنی استراتژی نظامی برون مرزی ایران پس از فتح خرمشهر خواهیم پرداخت. در فصل سوم تحولات ایران و عراق تا شهریور سال ۱۳۵۹ ه ش مورد بررسی قرار گرفت و به رویدادهای شکل گرفته از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا فرودین ۱۳۶۱ اشاره نشد و با توجه به مقتضیات فصل چهارم، در این فصل به آنها خواهیم پرداخت.
سوال اصلی پژوهش: استراتژی نظامی برون مرزی ایران پس از فتح خرمشهر بر چه اصولی استوار بود؟
در این فصل عمده تمرکز خود را بر پاسخ به این سوال خواهیم گذاشت و با توجه به رویدادهای شکل گرفته از فروردین ۱۳۶۱ ه ش به این سوال پاسخ خواهیم داد. ارتش عراق توانست پس از آغاز رسمی جنگ در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، حدود ۱۵۰۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران را به اشغال خود درآورد. در آن برهه ابوالحسن بنی صدر رییس جمهور جمهوری اسلامی ایران بود و فرماندهی نیروهای مسلح ایران را بر عهده داشت. او تلاش کرد در سلسله عملیات های چهار گانه متکی به ارتش ایران در نیمه دوم سال ۱۳۵۹ مناطق اشغالی را آزاد سازد و حتی وارد خاک عراق بشود که به دلایل مختلفی نتوانست این مهم را به سرانجام برساند. از اوخر اسفند ماه سال ۱۳۵۹ سپاه پاسداران با سلسله عملیات های محدود خود که تا سال بعد آن به ۲۵ عملیات رسید وارد عرصه جنگ شد.
از شهریور ماه سال ۱۳۶۰ ه ش با برگزیده شدن محسن رضایی به فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ایران سازمان های رزم نهاد مزبور شکل گرفت و به تدریج گسترش یافت.(علایی،۱۳۹۱: ۳۵۸)
از مهر ماه سال ۱۳۶۰ ه ش سلسله عملیات های متوالی و چهار گانه ایران در جبهه های جنوبی تحت فرماندهی مشترک سپاه و ارتش طرح ریزی و اجرا شد و تا سوم خرداد ماه سال ۱۳۶۱، ۸۵ درصد از مناطق اشغالی تحت سیطره ارتش عراق آزاد گردید.(رشید،۱۳۹۱: ۴۴) همچنین در جبهه های میانی و شمالی عملیات های محدود و نیمه گسترده نیز شکل گرفت که موجب ضربه به گروهک ها و تجزیه طلبان کرد شد و همچنین ارتش عراق فهمید که ایران در این منطقه دست و پا بسته نیست. اما ماحصل بحث این پژوهش از عملیات بیت المقدس آغاز میشود که ایران قصد داشت در مرحله چهارم این عملیات از مرز بین المللی عبور کرده و به شرق استان بصره عراق در روستای تنومه برسد و این شهر را مورد تهدید واقع کند. بنا به دلایلی که در ادامه گفته خواهد شد عبور از مرز در عملیات بیت المقدس انجام نشد و به عملیات بعدی یعنی عملیات رمضان موکول شد. شکل گیری اندیشه عبور از مرز و حل این فرضیه که: استراتژی نظامی برون مرزی ایران پس از فتح خرمشهر برتری در معادلات معطوف به جنگ بود، را در این فصل به طور مفصل بررسی خواهیم کرد و پیشنهادات صلح را که از طرف های مختلف به ایران میرسید را از نظر خواهیم گذراند و در فصل پنجم که فصل آخر پژوهش خواهد بود به شرح عملیات رمضان خواهیم پرداخت.
۴-۱-۱.(شهریور ۵۹ تا شهریور ۶۰)
ارتش عراق در ساعت ۱۳:۳۰ روز ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ تهاجم علنی و رسمی خود را به خاک ایران آغاز کرد. در اولین فاز تهاجم گسترده، حملات جنگنده های عراقی به فرودگاه های ایران از جمله فرودگاه مهرآباد شکل گرفت. صدام رویای تداعی دوباره حمله اعراب به اسراییل در روز ۵ ژوئن سال ۱۹۶۷ میلادی را در سر میپروراند. در این حمله که به مدت شش روز به طول انجامید و بعدها به جنگ شش روزه اعراب و اسراییل معروف شد، نیروی هوایی اسراییل ۶۵ درصد از توان نیروی هوایی مصر را نابود کرد.(علایی،۱۳۹۱: ۱۹۶) نیروهای هوایی عراق با ۱۹۲ فروند هواپیما در سه موج حملات متوالی، تهاجم شدیدی به پایگاه های هوایی و فرودگاه های ایران اجرا کرد. به جز یک هواپیمای بمب افکن توپولف^[۱۸۷] ۱۶ که مورد اصابت پدافند ایران در منطقه سر پل ذهاب و شرق شهر قصر شیرین قرار گرفت، هواپیماهای دیگر سالم به آشیانه بازگشتند. ضعف و کم تجربگی خلبانان عراقی باعث شد که نتوانند خسارت فراوانی را وارد کنند و گرنه پایگاه های موشکی و پدافند ایران بسیار ضعیف عمل کردند.
این بمباران ها پیش نیاز حرکت واحدهای زمینی عراق به ایران بود و هواپیماهای عراقی در مقام پوشش عمل کردند. پس از پایان موج اول حملات هوایی عراق، تهاجم گسترده قوای زمینی عراق به مرزهای ایران آغاز شد. تجهیزات سازمانی ارتش عراق اغلب ساخت بلوک شرق بود و بر اساس استراتژی زمین پایه طراحی شده بود.(همان،۱۳۹۱: ۱۰۴) در حقیقت ستون فقرات ارتش عراق را قوای زمینی آن تشکیل میداد که شامل سه سپاه بزرگ بود و بیشتر تجهیزات آن زرهی و توپ های صحرایی بود. نیمی از ۴۰۰ هزار نفر نیروی ارتش عراق در نیروی زمینی مستقر بودند و ارتش توانسته بود حدود ۵۰۰۰ تانک و نفر بر را در هفت لشکر زرهی ( ۳،۶،۹،۱۰،۱۲ و مکانیزه ۱ و ۵ ) سازماندهی کند. البته بعدها عراق با خرید گسترده تجهیزات موشکی و هواپیماهای جنگی مثل میراژ^[۱۸۸] اف ۱۲۰۰۰ توانست در این بخش نیز خود را تقویت کند و در پایان جنگ با ایران متکی بر نیروی هوایی خود بشود. مبانی استراتژی نظامی ایران بر اساس پیمان سنتو استراتژی هواپایه قرار گرفته بود و همین امر نبرد را در مرزهای زمینی با عراق سخت ساخته بود. البته در همان روز اول و به خصوص در روز دوم آغاز جنگ نیروی هوایی ارتش ایران دست به کار بزرگی زد. آنها عملیات کمان ۹۹ را با اجرای ۱۴۰ فروند جنگنده خود به اجرا در آوردند و پایگاه های الحریه در کرکوک، الدجیل در شمال بغداد و پایگاه های بصره، ناصریه، البکر و الکوت را به شدت بمباران کردند و در پنج روز اول جنگ ۹۱۱ نوبت پرواز جنگی انجام دادند که خود از عواملی بود که روحیه فرماندهان عراقی متزلزل بشود.(همان،۱۳۹۱: ۲۳۶)
ارتش عراق از بعد از ظهر ۳۱ شهریور با ۳۷ تیپ رزمی و با عبور از خط مرزی به منظور اشغال بخش هایی از خاک ایران شروع به تهاجم کرد. در این مرحله از تهاجم که تا ۲۶ آبان به طول انجامید ده شهر از جمله خرمشهر، بستان، سوسنگرد، هویزه، دهلران، قصر شیرین، و نفت شهر، آبادان و بیش از ۱۰۰۰ روستا را به تصرف و محاصره در آورد و توانستند ۱۵۰۰۰ کیلومتر از خاک ایران که عمدتا مناطق سوق الجیشی بودند را اشغال کند. استراتژی عراق در این مرحله “جنگ محدود و برق آسا” بود که پس از یک هفته نبرد سنگین و فشرده و زمین گیر شدن در جبهه های جنوب به این موضوع پی بردند که نمیتواند به اهداف خود دست یابند و تن به یک جنگ فرسایشی سپرد. عراق سه جبهه عمده در شمال غرب، غرب و جنوب برای جنگ با ایران گشوده بود. جبهه جنوبی جنگ نیز خود به سه بخش جبهه شمالی، میانی و جنوبی تقسیم میشد. (درودیان، ۱۳۸۲: ۵۰)
جبهه جنوبی برای عراق اهمیت فراوانی داشت و سپاه سوم خود را که شامل دو لشکر مکانیزه، سه لشکر زرهی و تیپ گارد ریاست جمهوری بود را مامور به درگیری در این منطقه کرده بود. تصرف ساحل شمالی اروند رود و اشغال خوزستان میتوانست عراق را خیلی سریع به اهداف مورد نظرش برساند و اراده خویش را بر ایران تحمیل کند اما در نهایت توانستند فقط یک چهارم استان خوزستان را به اشغال خود دربیاورند. اما در روزهای ابتدایی عراق توانست در فاصله روزهای یکم تا پنجم مهر ماه ظرف پنج روز شهرهای سومار، نفت شهر، مهران، موسیان، بستان و قصر شیرین را به تصرف خود در بیاورد. شهرهای دزفول، شوش، اندیمشک و اهواز نیز در خطر سقوط قرار گرفتند و با سقوط سوسنگرد خطر سقوط اهواز بیش از پیش احساس میشد.(رشید،۱۳۹۱: ۵۴) به همت شهید غیور اصلی^[۱۸۹] که از تکاوران ویژه ارتش بود و برای ماموریت به سپاه آمده بود و پاسداران شهر و همچنین پشتیبانی هلی کوپترهای کبری هوانیروز ارتش، سوسنگرد که در سی و یک کیلومتری شهر بستان قرار داشت آزاد شد و ارتش عراق به عقب رانده شد. سوسنگرد در مجموع سه بار محاصره و یک بار اشغال شد. وضعیت طبیعی این شهر طوری بود که به وسیله رودخانه محصور شده بود و قابلیت دفاع را داشت اما باید یک طرح پدافندی مناسب در آنجا استقرار پیدا میکرد تا بتوان دفاع را انجام دهد. شهر بستان و سوسنگرد مرتب به محاصره در می آمد. این دو شهر در جبهه میانی خوزستان قرار داشت.
در جبهه شمالی خوزستان ارتش عراق در تاریخ ۱۵ مهر ماه به دهلران حمله کرد اما با مقاومت نیروهای ارتش ایران که بالغ بر چهار گردان بودند مواجه شد. اما بار دیگر در ۲۱ مهر ماه به دهلران حمله ور شد و توانست آن را به اشغال در بیاورد.
عراق در جبهه جنوبی خوزستان در همان روز های اول توانسته بود از مرز طلاییه – کوشک عبور کند و شهر هویزه را تصرف کند. آنها به وسیله لشکر ۵ خود و تیپ هشت پیاده مکانیزه لشکر سه، توانسته بودند بخشی از جاده اهواز - خرمشهر را تصرف کنند و تا نزدیکی اهواز پیش بیایند که با مقاومت رزمندگان مواجه شدند و در جنگل های گمبوعه در جنوب اهواز متوقف شدند. همچنین انها توانستد پس از عبور از رودخانه کارون، جاده اهواز – آبادان را اشغال و مسدود کنند و چند روز بعد نیز توانستند جاده آبادان – ماهشهر را نیز مسدود کنند.
اشاره به سقوط قصر شیرین و مهران، سومار و نفت شهر شد. این چند شهر در محور میانی قرار داشتند که به نسبت جبهه جنوبی از اهمیت کمتری برای ارتش عراق برخوردار بود. عراق تلاش میکرد در جبهه میانی تعدادی از شهرهای مرزی ایران را اشغال کند تا بتواند راه نیروهای ایرانی را بر جلوگیری از هرگونه پیشروی به سمت بغداد، دیاله و کوت را مسدود کند. آنها همچنین میخواستند با حمله به این مناطق تمرکز ایران را از جبهه های جنوب که اهمیت فوق العاده ای برایشان داشت را از بین ببرند. در مجموع ارتش عراق توانسته بود از جبهه میانی ۴۰ کیلومتر وارد خاک ایران بشود و به اکثر اهداف خود دست یابد. آنها همچنین مردم غیر نظامی زیادی از جمله مردم گیلانغرب را مورد حمله و تعرض قرار دادند. آنها حدود ۸۴ بار با جنگنده های خود به گیلان غرب حمله کردند و حدود ۶۰۰ نفر را به شهادت رساندند.
در جبهه شمال غرب سپاه یکم عراق به وسیله لشکر های ۴ و ۷ ماموریت پیدا کردند که معابر مهم این منطقه به تصرف و اشغال در بیاورد و ارتباط نیروهای ایرانی را با نیروهای کرد عراقی ضد رژیم بعث قطع بکند. در این محور برخی تپه های مهم مرزی در منطقه حاج عمران و همچنین ارتفاع ۱۸۶۴ در منطقه قوچ سلطان و ارتفاعاتی در منطقه پنچوین به تصرف در آمد. همچنین نوسود نیز در تاریخ ۲۶ دی ماه ۱۳۵۹ به تصرف عراق در آمد. بدین ترتیب سه سپاه بزرگ عراق در سه جبهه با ایران درگیر شدند. به ترتیب سپاه یکم عراق در شمال غرب ایران، سپاه دوم در منطقه غرب و سپاه سوم در منطقه جنوب.
۴-۱-۲.اشغال خرمشهر، محاصره آبادان
در ابتدای جنگ شهرستان خرمشهر حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت داشت و به دلیل وجود تاسیسات بندری، تجاری و گمرکی و راه آهن از اهمیت زیادی برای ایران برخوردار بود. اهمیت اقتصادی خرمشهر نیز قابل توجه است به طوری که امروزه حدود ۲۰ اسکله پهلو گیری در آن وجود دارد و روزانه توان تخلیه ۶۰۰۰ تن بار را دارد. خرمشهر از سال ۱۲۷۷ هجری قمری ۴ بار توسط نیروهای روس، انگلیس، متفقین و عراق به اشغال در آمده است.(مهدی انصاری؛هادی نخعی؛محمد درودیان،۱۳۹۰: ۲۰)
اشغال شهرخرمشهر برای صدام و ارتش عراق بسیار حائز اهمیت بود زیرا به دست آوردن خرمشهر به منزله موفقیت آنها در جنگ با ایران به شمار میرفت.(همان،۱۳۹۰: ۱۶) آنها با تصرف خرمشهر میتوانستند بخش مهمی از اروند رود را به تصرف درآورند و میتوانستند با به دست آوردن خرمشهر به آبادان و اهواز نیز دست پیدا کنند. ارتش عراق از بعد از ظهر روز ۳۱ شهریور ماه آتش سنگین خود را بر روی شهر خرمشهر گشود. حمله زمینی عراقی ها به خرمشهر از غرب این شهر آغاز شد. آنها برای فتح خرمشهر یک گردان نیروی کماندویی در نظر گرفته بودند اما در نهایت بیش از دو لشکر نیرو وارد خرمشهر شد. در روز ۱۹ مهر ماه ارتش عراق توانست جاده های خرمشهر – اهواز و اهواز – آبادان را مسدود کند و خرمشهر را به محاصره در بیاورد.(همان،۱۳۹۰: ۳۱۶)
۳۴ روز درگیری سخت و طاقت فرسا میان نیروهای ایرانی که در داخل خرمشهر بودند با عراقی ها شکل گرفت که بیشترین مقاومت رزمندگان در روز ۲۴ مهر ماه بود و آن روز خرمشهر تبدیل به خونین شهر شد. سر انجام پس از ۳۴ روز فداکاری جانانه و مردانه مردم ایران در برابر ارتش عراق، خرمشهر در روز چهار آبان به تصرف ارتش عراق در آمد. ارتش عراق برای به دست آوردن خرمشهر ۱۵۰۰ نفر تلفات داد و ۴۰۰۰ نفر زخمی روی دستشان گذاشته شد. حدود ۱۰۰ تانک و نفر بر نیز از بین رفت. در حقیقت خرمشهر در تاریخ جمهوری اسلامی نماد و سمبل دو حماسه است. یک حماسه مقاومت ۳۴ روزه مردم که جان های بسیاری فدا شد و عده ای از بهترین جوانان این کشور به شهادت رسیدند اما حاصل آن حفظ آبادان و جلوگیری از دستیابی دشمن به ساحل شرقی اروند رود شد. همچنین مقاومت خرمشهر در این عصر، سنت مبارزه نابرابر و ناحق را زنده کرد و خرمشهر به عراق فهماند نمیتواند به فکر یک پیروزی زود هنگام در جنگ باشد. مقاومت مردمی در خرمشهر باعث شد که آهنگ حرکتی ارتش عراق کند بشود و ایران بتواند بقیه گسل های جنگی خویش را سر و سامان بدهد.(همان،۱۳۹۰: ۲۰)

در حوزه دریایی و مرزهای آبی، ترکیه با کشورهای روسیه، گرجستان، اوکراین، بلغارستان، رومانی، یونان، قبرس، لبنان، اسرائیل - فلسطین و حتی مصر، تونس، لیبی، الجزایر، مراکش، ایتالیا، اسپانیا، مالت و فرانسه دارای اشتراک مرزی است که در حوزه دریایی مدیترانه، بیشترین همسایگان آبی را دارد.
۳-۲-۱-۷- مرزهای خشکی ترکیه
در حوزه خشکی نیز ترکیه با کشورهای ایران، عراق، سوریه، ارمنستان، گرجستان، یونان و بلغارستان دارای مرز مشترک خشکی میباشد، این کشورها همسایگان هم مرز با ترکیه در طول ۲۷۵۰ کیلومتر مرز خشکی ترکیه هستند. در این میان سوریه با ۸۷۷ کیلومتر و ایران با ۴۵۴ کیلومتر، بیشترین مرز خشکی با ترکیه را دارند.
ترکیه در واقع به صورت مستقیم و از طریق مرزهای خشکی و آبی خود با کشورهای مختلف و متعددی در سه قاره مهم آسیا، آفریقا و اروپا در ارتباط بوده و هم مرز میباشد، به همین جهت است که برخی سیاستگزاران ترکیه از این کشور به عنوان یک کشور چند قارهای نام بردهاند و از اصطلاح “آفرواورآسیا^[۵۹]“برای نشان دادن اهمیت مرکزی بودن ترکیه در میان این سه قاره مهم، استفاده میکنند(داوداوغلو ۱۳۹۱، ۱۴۰).

داشتن همسایگان متنوع و متعددی که بسیاری از آنان در صدر صحنه سیاستهای منطقهای و جهانی قرار داشته و رویدادهای مهم جهانی را ایجاد و یا رهبری میکنند، موجب شده تا ترکیه به موقعیت استراتژیک دست یافته و تبدیل به پل ارتباطی شرق و غرب، به خصوص آسیا و اروپا گردد.
در بررسی موقعیت جغرافیایی ترکیه، بخش اروپایی (تراس شرقی) این کشور از اهمیت بیشتری برخوردار است و همین بخش سه درصدی ترکیه میباشد که موجب اروپایی دانستن ترکیه شده و تأثیر اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی این سه درصد بر نود و هفت درصد بقیه ترکیه، بیش از حد تصور است، به نحوی که استانبول به عنوان پرجمعیتترین استان کشور با حدود ده میلیون نفر جمعیت، بیش از دو برابر آنکارا پایتخت ترکیه، جمعیت داشته و ضمن تأثیر بیشتر بر معادلات داخلی و خارجی ترکیه، مرکزی برای گفتگوها و مذاکرات بین المللی محسوب میگردد.
البته نباید فراموش کرد که ترکیه در بیشتر مرزهای خود و یا بهتر بگوییم با همسایگان خود، دارای اختلافات مرزی و … است. ترکیه با ارمنستان، عراق، سوریه، روسیه، بلغارستان، قبرس، یونان و حتی ایران دارای اختلافات مرزی،اقتصادی، سیاسی، نژادی و… میباشد.
۳-۲-۱-۸- حکومت و سیاست در ترکیه
ترکیه که با عنوان جمهوری ترکیه معرفی میگردد، دارای حکومت پارلمانی میباشد. رژیم پارمانی ترکیه در اکتبر ۱۹۲۳ ، برقرار شده و آنکارا به عنوان پایتخت جدید معرفی گردید و همه نشانه ها و آثار حکومت قبلی، یعنی سلسله عثمانی در ترکیه محو شده و به فراموشی سپرده شد(جمهوری ترکیه ۱۳۸۶، ۱۳۰).
قانون اساسی ترکیه از سال ۱۹۲۱ تاکنون بارها مورد بازبینی و تغییر قرار گرفته است. بر اساس تغییرات سال ۱۹۸۲ در قانون اساسی، قوه مجریه ترکیه توسط رئیس جمهور و شورای وزیران اداره میگردد. در این فرایند، رئیس جمهور، رئیس قوه مجریه محسوب شده و از سوی مجلس برای یک دوره هفت ساله(بر اساس تغییرات جدید، این دوره به پنج سال کاهش یافته است و با انتخابات مستقیم و رأی مردم) انتخاب میگردد.
هیأت اجرایی حکومت ترکیه در حال حاضر شامل ارکان زیر می‌باشند:
۱- رئیس جمهور
۲- شورای امنیت ملی
۳- هیأت دولت
رئیس جمهور
رئیس جمهور به عنوان رئیس قوه مجریه (قوه مجریه توسط رئیس جمهور و شورای وزیران اداره می شود) وظایفی مانند تعیین نخست وزیر، تعیین اعضای رده بالای قوه قضائیه، تعیین رئیس بانک مرکزی و تعیین سرپرست رادیو و تلویزیون را بر عهده دارد. وی قادر و مجاز به انحلال مجلس، اعمال کنترل شدید بر اتحادیههای کارگری، تجارتی، مطبوعاتی و احزاب سیاسی است. اعلام حالت فوق‌العاده نیز بر عهده رئیس جمهور است.
در نظام پارلمانی ترکیه و از سال ۱۹۲۳ تاکنون یازده نفر بر مسند ریاست جمهوری این کشور تکیه زدهاند که اولین آنها مصطفی کمالآتاتورک^[۶۰] بوده و رئیس جمهور کنونی نیز که از سال ۲۰۰۷ در این مقام است، عبدالله گل میباشند.
هر چند دوره کنونی ریاست جمهوری ترکیه، هفت ساله می‌باشد اما قرار است از دوره آینده که سال ۲۰۱۴ شروع میشود، ریاست جمهوری ترکیه به پنج سال کاهش یابد و رئیس جمهور نیز توسط رأی مستقیم مردم انتخاب گردد.
شورای وزیران ترکیه (هیأت دولت)
این شورا متشکل از نخستوزیر و وزیران کابینه میباشد. نخست وزیر که باید نماینده مجلس باشد و معمولاً رئیس حزب پیروز و حاکم در مجلس است، توسط رئیس جمهور معرفی می‌گردد. نخستوزیر باید تمامی اعضای کابینه خود را با تأیید رئیس جمهور انتخاب نماید.
وظیفه شورای وزیران شامل پیگیری و حل مسایل داخلی و خارجی است. نخستوزیر در قبال مسایل مطرح شده در هیأت دولت مسئول است و مسئولیت تعیین و پیگیری سیاست خارجی کشور را نیز بر عهده دارد. شورای وزیران در شرایط حساس و بحرانی به ریاست رئیسجمهور، تشکیل میگردد.
در نظام پارلمانی ترکیه و از اکتبر ۱۹۲۳ تاکنون پنجاه و پنج کابینه دولت در ترکیه تشکیل شده است که اولین نخست وزیر آن، عصمت اینونو بوده و نخستوزیر کنونی نیز رجب طیب اردوغان از حزب عدالت و توسعه است که از سال ۲۰۰۳ تاکنون در این مقام میباشند.
حزب عدالت و توسعه ترکیه از سال ۲۰۰۲، قدرت را به دست گرفته و بعد از اینکه عبدالله گل به مدت پنج ماه نخست وزیر بود، رجب طیب اردوغان یعنی رئیس حزب به نخستوزیری رسیده است. این حزب از سال ۲۰۰۷، ریاست جمهوری را نیز به دست آورده و عبدالله گل از سران حزب در این مسند قرار گرفته است.
شاید بتوان گفت با توجه به اقدامات دولت منبعث از حزب عدالت و توسعه در طی یک دهه اخیر و نفوذ و رسوخ به تمامی نهادهای کشور و حتی ارتش، ترکیه کنونی به طور کامل در دست و زیر نفوذ حزب عدالت و توسعه قرار دارد.
۳-۳- بخش دوم: پیشینه روابط ایران و ترکیه
همانگونه که قبلاً نیز ذکر شد ایران و ترکیه دارای ۴۵۴ کیلومتر مرز مشترک خشکی هستند. این مرز مشترک در ایران در استان آذربایجانغربی قرار دارد. استان آذربایجان غربی با دارا بودن دو قوم ترک و کُرد که مناسبات و اشتراکات فراوانی با ترکها و کردهای ترکیه دارند، نقش برجستهای در روابط میان ایران و ترکیه دارد.
استانهای حکاری^[۶۱]، وان^[۶۲]، آغری^[۶۳] و ایگدیر^[۶۴] ترکیه که هم مرز با ایران هستند، استانهای شرقی ترکیه محسوب میشوند که به علت حضور و فعالیت اکراد ناراضی از حکومت ترکیه تا حدودی دچار اغتشاشات قومی هستند. این اغتشاشات و فعالیت‌های نظامی حزب کارگران کردستان ترکیه^[۶۵] (پ ک ک)با دولت ترکیه در برخی مواقع نیز تأثیر منفی عمدهای بر روابط ایران و ترکیه داشتهاند.
مرزهای ایران و ترکیه به لحاظ اقتصادی و بازرگانی از مهمترین مزرهای دو کشور و بلکه مرزهای دو قاره آسیا و اروپا هستند. زیرا ایران توانسته است از طریق این مرزها به بازارهای اروپایی دست یافته و حتی به مسیر ترانزیتی شرق و غرب تبدیل گردد، این مزیت برای ترکیه نیز قابل مشاهده میباشد.
مرز مشترک ایران و ترکیه معمولاً از امنیت خوبی برخوردار بوده و کمترین تنشها را داشته است، هر چند دو مورد درگیری در دهه ۱۳۷۰ شمسی در این مرز مشاهده گردیده است.
۳-۳-۱- پیشینه تاریخی روابط ایران
۳-۳-۱-۱- پیشینه روابط دو کشور در دوره صفویه و عثمانی( ۱۷۳۶ - ۱۵۰۱)
بعد از گذشت قرنها از ورود دین اسلام و به خصوص مذهب تشیع به ایران زمین و علیرغم ظهور دولتهای هوادار اهل‌بیت در ایران مانند آلبویه، سربداران، صفاریان، قره‌قویونلوها و …، سرانجام در سال ۸۸۰ هجری شمسی با تأسیس حکومت صفویه در ایران، یک حکومت قدرتمند شیعه در سراسر ایران زمین شکل گرفته که بار دیگر بعد از قرنها توانست تمامی نواحی ایران را یکپارچه ساخته و مذهب رسمی ایران را تشیع، اعلام نماید.
حکومت صفویه را می‌توان اولین پادشاهی قدرتمند متمرکز و بزرگ بعد از اسلام در ایران دانست که یک بار دیگر امپراتوری ایران را احیاء نمود. دوران حکومت این سلسله که از سال ۸۸۰ الی ۱۱۰۱ هجری شمسی ادامه داشت، یکی از دوره های پرتنش و سراسر تقابل ایران و عثمانی (ترکیه) بوده است.
در این دوره، امپراتوری عثمانی با بهره گرفتن از قدرت برتر خود که به واسطه علوم و فنون اروپایی حاصل شده بود، توانست در مقابل صفویان، خودنمایی کرده و در برخی نبردهای روی داده میان دو کشور، پیروز گردد. جنگ چالداران در ۱۵۱۴ میلادی یکی از جنگهای مطرح و مهمی است که در این دوره رخ داده و عثمانی با کمک گرفتن از فنون جدید اسلحه سازی و … توانستند ارتش ایران به فرماندهی شاه اسماعیل را شکست داده و بخشهایی از ایران را اشغال نمایند(مهدوی ۱۳۹۱، ۲۲-۲۰).
در زمان شاهتهماسب یکم نیز بار دیگر ارتش ایران از ارتش عثمانی شکست خورده و بغداد، سواحل دجله، فرات، میان رودان و سواحل جنوبی خلیج فارس به تصرف عثمانی درآمد( مهدوی ۱۳۹۱، ۳۰).
اما با پادشاهی شاهعباس یکم، موازنه قدرت در حدود سه دهه اول قرن شانزدهم میلادی به سود ایران بود. به نحوی که شاهعباس توانست با بهره گرفتن از فرماندهان دلیر و قدرتمند و نیز برقراری روابط خارجی مناسب و قوی به خصوص روابط نظامی با اروپائیان، ارتش ایران را قدرتمند ساخته و در جنگهای این دوره به پیروزیهای خوبی دست یابد، تصرف بغداد و دیگر نقاط عراق در ۱۶۲۴ میلادی توسط ارتش ایران را میتوان اوج این پیروزیها محسوب نمود(مهدوی ۱۳۹۱،۷۷-۷۵ و۱۰۲-۱۰۱).
تقابل و برخورد ایران و عثمانی تا اوایل قرن نوزده میلادی ادامه داشت. تنشهای موجود در روابط ایران و عثمانی، موجب گسترش روابط ایران و کشورهای اروپایی به خصوص انگلستان شد. در واقع میتوان گفت رویکرد سیاست خارجی ایران در این دوره، رویکردی غرب محور بوده است. این رویکرد غرب محور که در راستای اهداف ایران و اروپا بر علیه امپراتوری عثمانی بود، برای چندین دهه کارایی خوبی داشته است.
در روابط میان دو دولت صفویه و عثمانی، دو قرارداد مهم نیز منعقد شده که هر کدام تا مدتی به تنشهای میان دو کشور خاتمه دادهاند.
قرارداد آماسیه: در سال ۱۵۵۵ میلادی منعقد شده و طبق این قرارداد، بغداد، سواحلخلیج فارس، میانرودان فرات و دجله به عثمانی واگذار گردید.
قرداد قصرشیرین: در سال ۱۵۶۳ میلادی منعقد شده و طبق این پیمان، بیشتر مناطق عراق به عثمانی واگذار شده و ایروان نیز به ایران واگذار گردید. این قرارداد را نقطه عطف روابط میان دو امپراتوری بزرگ مسلمان آن دوره می دانند، زیرا به موجب آن تکلیف سرزمینهایی که سالها مورد اختلاف بین دو کشور بود، تعیین شده و صلح بین ایران و عثمانی به مدت یک قرن تأمین گردید(مهدوی ۱۳۹۱، ۱۰۵).
میتوان علت اصلی اختلافات و تنشها در زمان حاکمیت دو دولت صفویه و عثمانی بر دو کشور را در اختلافات مذهبی جستجو کرد. اعلام مذهب رسمی تشیع در ایران، موجب خشم و پرخاشگری سلاطین عثمانی و روحانیون وابسته به دربار عثمانی بر علیه ایران و صفویان گردید.
اختلافات مذهبی عثمانی با صفویان و شیعیان موجب گردید تا علمای دست نشانده و وابسته به دربار عثمانی، بارها بر علیه شیعیان و دولت صفویه، فتواهای ساختگی و غیر انسانی صادر نموده و موجب افزایش تنشها و جنگهای خونین بر علیه شیعیان گردند.
البته در این تفاسیر خشونتبار و نژادپرستانهی علمای وابسته به سلاطین عثمانی، شیعیان و علویان نیز در رده کافران حربی جای داشتند.
این دشمنی و ضدیت با شیعیان را میتوان در ساختار قدرت و نیز در کارگزاران عثمانی به خوبی مشاهده کرد. عبدالرضا هوشنگ مهدوی در کتاب تاریخ روابط خارجی ایران در مورد این دشمنی عثمانی با شیعیان اشارات فراوانی دارند و از جمله در مورد استراتژی سلطان محمد فاتح می‌گوید {در شرق نیز تسخیر کلیه کشورهای اسلامی خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله ایران را در نظر داشتند و هر کس را که در برابرشان کوچکترین مقاومتی نشان میداد، بیدین و کافر مینامیدند و ریختن خونش را جایز میدانستند}. از اینگونه تفاسیر و فتواهای ضد دین اسلام به کثرت توسط حکام و علمای وابسته به دربار عثمانی، صادر شده است(مهدوی ۱۳۹۱، ۱۰).
برخی از دیگر فتاوایی که از سوی علمای سنی مذهب بر علیه حکومت صفویه صادر شده است را میتوان در موارد زیر مشاهده کرد:
{به اشاره وی[سلطان سلیم اول]، شیخالاسلام استانبول که عالیترین مقام مذهبی آن کشور بود، فتوی داد که قتل یک نفر شیعه بیش از قتل هفتاد کافر حربی و مسیحی ثواب دارد}.این فتوی که به اشاره و درخواست سلطان سلیم اول مشهور به سنگدل برای مقابله با شاه اسماعیل اول، صادر شده بود موجب گردید تا{کشتار وحشتناکی در سراسر خاک عثمانی صورت گرفت و بیش از چهل هزار تن از شیعیان به قتل رسیدند و به دستور سلطان، پیشانی بقیه شیعیان را هم با آهن گداخته داغ کردند تا در همه جا شناخته شوند} (مهدوی ۱۳۹۱، ۱۹).
این اقدام حکومت سلطان سلیم در قتل و عام شیعیان، از دلایل اصلی جنگ چالدران بود، هر چند قبل از وقوع جنگ نیز سلطان عثمانی در نامهای به شاه اسماعیل، ادعای خلافت و جانشینی پیغمبر اسلام را نمود و شاه اسماعیل و خاندان او را به کفر و ارتداد متهم ساخته بود (مهدوی ۱۳۹۱، ۱۹).
در اواخر حکومت صفویه و در سال ۱۷۲۳ میلادی نیز حکومت عثمانی با توجه به اینکه شیخالاسلام استانبول فتوی صادر کرد که کلیه مؤمنین مسلمان مکلفند، شیعیان رافضی را نابود کنند، همزمان با تهاجم روسیه به ایران، به ایران حمله کرد(مهدوی ۱۳۹۱، ۴۷).
با توجه دقیق و واکاوی بیشتر در روابط صفویان و عثمانی در این دوره متوجه میشویم که اختلافات عمیق و جنگ افروز عثمانی بر علیه ایران، ریشه در تعصبات خشک و نادرست سلاطین و علمای درباری اهل تسنن این کشور داشته است که حاضر به پذیرش یک حکومت مقتدر شیعی در ایران نبودهاند.

- هزینه­ های غیر مستقیم: که در واقع مربوط به فرصت­هایی است که مادر به علت نگهداری طفل خویش از دست داده است. بدین­گونه که فرزندان با نگه داشتن مادر در خانه، مانع بالفعل شدن درآمد بالقوه­ای هستند که مادر می ­تواند در بازار کار به دست آورد. این مسأله وقتی تشدید می­ شود که تحرک اجتماعی و مکانی مادر به هر تعداد که فرزندان بیشتر شوند، کاهش می­یابد.
لیبنشتاین نتیجه می­گیرد که اگر منافع اقتصادی حاصل از فرزند بیشتر از هزینه­ های دوگانه­ آن باشد، خانوار انگیزه پیدا می­ کند که فرزندان بیشتری داشته باشند (بهندا و کانتیکار^[۵۷]، ۱۹۸۹).
اساس تمام نظریه­ های اقتصادی باروری این است که تغییر توازن بین هزینه­ها و فواید فرزندآوری، باعث کاهش درخواست والدین برای فرزند و در نتیجه کاهش باروری شده است (کللند و ویلسون^[۵۸]، ۱۹۸۷).

۳-۱-۳-۲- نظریه­ بکر^[۵۹]: بکر معتقد است کودکان مانند کالای مصرفی هستند و تحت شرایطی از نوسازی، هزینه­ های خالص داشتن فرزند افزایش می­یابد. بر این اساس تعداد بچه­هایی که خانواده­ها خواهند داشت، به واسطه­ درآمد تعیین می­ شود و در نتیجه خانواده­های متمول باید تعداد فرزندان بیشتری داشته باشند. اما شواهد تجربی نشان می­دهد که چنین نیست. پاسخ بکر به این مسأله این است که یک متغیر مداخله­گر بنیادی وجود دارد که شامل دسترسی به تکنولوژی وسایل جلوگیری است. این عامل با درآمد رابطه­ مثبت دارد و رابطه­ای که بین درآمد و بعد خانواده وجود دارد از بین خواهد رفت (فریدمن^[۶۰]، ۱۹۸۷).
۳-۱-۳-۳- نظریه­ جریان ثروت بین نسلی^[۶۱]:
این نظریه توسط کالدول^[۶۲] در سال ۱۹۷۶ مطرح شد. از دیدگاه نظریه­ جریان ثروت کالدول، مفهوم تقاضای اقتصادی برای فرزند با انتقال فرهنگی عقاید و ارزش­های غربی که نهایتاً به کاهش تقاضا منجر می­ شود پیوند می­خورد. فرض اساسی کالدول این است که جوامع در هر سطحی از فرایند توسعه که باشند با توجه به ملاحظات اقتصادی و غیر اقتصادی، رفتار باروری آنان عقلانی است (اکتایی، ۱۳۸۴).
وی نظام باروری را به صورت دو قسمت باروری قبل از انتقال و بعد از انتقال در نظر می­گیرد. وی درباره نظام تولیدی نیز دو نوع تقسیم ­بندی ارائه می­دهد:
- نظام تولید خانوادگی با باروری بالا
- و نظام تولید سرمایه­داری با باروری پایین.
وی خاطر نشان می­ کند که این دو نظام بر روی یک طیف قرار دارند و نظام­های این دو حد، متغیر و ناپایدار هستند. به نظر وی در باروری قبل از انتقال، فرزندان جزء منابع خالص والدین می­باشند، اما در نظام یا مرحله­ بعد از انتقال، فرزندان جزء هزینه­ خالص محسوب می­شوند (کالدول، ۱۹۸۲).
۳-۱-۴- تئوری­های اقتصادی- اجتماعی باروری^[۶۳]:
فرض این تئوری­ها بر این است که برای بررسی باروری و رابطه‌ی بین رشد جمعیت و رشد اقتصادی، می­بایستی از طریق هماهنگی و برنامه­ ریزی اجتماعی و سیاسی که خود موجبات توسعه اقتصادی را فراهم می ­آورد، وارد شد. در کل، این تئوری بیان می­ کند که برای مطالعه­ رفتار مناسب باروری، می­بایستی از یک چارچوب فکری از زمان گذشته و به کارگیری مفاهیم اصلی علومی مانند جامعه ­شناسی، جمعیت­شناسی و اقتصاد، توأماً استفاده گردد، لذا تئوری مناسب جهت تبیین باروری، می­باید ترکیبی از مجموع علوم اجتماعی باشد (رشیدی، ۱۳۷۹). از اندیشمندان در این زمینه می­توان به ریچارد ایسترلین^[۶۴] اشاره کرد.
تئوری وی دارای متغیر وابسته­ی نهایی به نام فرزند متولد شده زنده­ای که یک زوج در طول زندگی مشترک زناشویی خود به دنیا می­آورند، می­باشد و این متغیر تحت تأثیر عواملی مانند تقاضا برای فرزند، ظرفیت تولید فرزند و هزینه­ های تنظیم خانواده (موانع و مخارج کنترل موالید) است.
ایسترلین معتقد است که آرزوها و امیال نیز بر روی رفتار باروری مؤثر می­باشد. به اعتقاد وی اگر آرزوها زیادتر از درآمد باشد، شخص عملاً فقیر است و نمی­تواند فرزند بیشتری داشته باشد. اگر آرزوها پایین و درآمد بالا باشد، درآمد می ­تواند در میزان بالا رفتن باروری مؤثر باشد. بنابراین میزان درآمد خانواده تنها عاملی نیست که بر میزان باروری تأثیر می‌گذارد، بلکه میزان آرزوها یا استانداردهای مورد انتظار زندگی و یا نسبت بین عامل درآمد و این عامل است که بر میزان باروری تأثیر می­ گذارد. از طرفی دیگر، زوج­های جوان آرزوها را از والدین­ خود و بعد از اینکه شرایط اقتصادی اطراف خود را دیدند، بدست می­آورند. آرزوها نقش مهمی را در تصمیمات باروری ایفا می­ کند (شراستوا^[۶۵]، ۱۹۹۴).
۳-۱-۵- تئوری­های اجتماعی- فرهنگی باروری^[۶۶]:
این دسته از تئوری­ها عوامل فرهنگی، روانی و اجتماعی را در تبیین باروری لحاظ می­نمایند که از جمله­ آن­ها می­توان تئوری ارتقای اجتماعی^[۶۷]، تئوری تغییر و پاسخ^[۶۸]، تئوری اشاعه و عقب­افتادگی فرهنگی^[۶۹]، تئوری برابری جنسیتی^[۷۰] را نام برد. تئوری نوگرایی^[۷۱] یکی دیگر از تئوری­های اجتماعی- فرهنگی باروری است و گویای این است که نوسازی و مدرن شدن سبک زندگی و تفکر افراد، باعث رشد تفکرات آینده­نگر و داشتن زندگی مرفه­تر می­باشد که باعث می­گردد توجه انسان به خانواده ضعیف شود. نظریه پردازان در این گروه، طی مطالعاتی که انجام داده­اند نتیجه می­گیرند که آن دسته از افراد که تحصیلات و سواد بیشتری دارند، شهرنشین­تر بوده و عمدتاً از وسایل ارتباط جمعی بیشتری برخوردار هستند. در نتیجه دارای خصوصیات یک فرد مدرن هستند. به علاوه با توجه به گرایش­ها، ارزش و رفتارهایی که فرد در مدرسه می­آموزد و در زندگی با آن­ها در تعامل بوده، در نتیجه گرایش کلی برای داشتن باروری کمتر را ایجاد می­ کند (آشفته تهرانی، ۱۳۷۲).
مورد خاصی که در این تئوری بیشتر مد نظر قرار گرفته، وضعیت تحصیلات در خانواده­ها و نحوه­ آموزش جوامع می‌باشد که بر نوگرایی و اندیشه­ی نو، تأثیر خارجی را بر جای می­ گذارد، باعث نوسازی در اقتصاد، فرهنگ و اجتماع شده و روند باروری را تغییر می­دهد. بنابراین هر اندازه­ که وضع اقتصادی جامعه و خانواده در سطح بالاتری از وضع معمول قرار گیرد و پایگاه اجتماعی افراد نیز روند صعودی خود را طی کند، میزان باروری روند معکوس را گذرانده و کاهش می­یابد (پایدارفر، ۱۳۵۴).
۳-۱-۶- مدل متغیرهای بینابین^[۷۲]:
بر مبنای چارچوب نظری کینگزلی دیویس^[۷۳] و جودیس بلیک^[۷۴]، عوامل مؤثر بر باروری به دو دسته­ی مستقیم (شامل: سن در اولین ازدواج، درصد زنان ازدواج کرده، فراوانی و نسبت طلاق، بیوگی و ازدواج و …) و غیر­مستقیم (از جمله عوامل محیطی، اقتصادی- اجتماعی و بیولوژیکی) تقسیم می­شوند (عباسی شوازی، ۱۳۸۰).
در مدل دیویس و بلیک، چنین فرض می­ شود که فرایند تولید­مثل از نظر اجتماعی مستلزم آن است که اول، آمیزش جنسی صورت بگیرد، در مرحله­ دوم، این آمیزش به حاملگی منجر و در آخر حاملگی به وضع حمل منتهی شود (هیر^[۷۵]، ۱۳۸۰). متغیرهای اجتماعی تحت سه عنوان اصلی گروه­بندی شده ­اند:
۱) عوامل مؤثر بر همبستری: سن ازدواج، اقدام به همخوابی، فراوانی مقاربت، تجرد دائمی زنان، مدت زمان بعد یا بین همبستری در دوره توالد و تناسل زنان، تعداد خودداری از همخوابی اختیاری و غیر­اختیاری و فراوانی همبستری را شامل می­ شود.
۲) عوامل مؤثر بر حاملگی: بارآوری یا نابارآوری اختیاری، به کار بردن یا به کار نبردن وسایل جلوگیری از حاملگی، بارآوری و نابارآوری غیر­اختیاری از طریق تدابیری مانند سترونی و درمان طبیعی.
۳) عوامل مؤثر بر جنین و وضع حمل: سقط جنین اختیاری و غیر­اختیاری (رانگ^[۷۶]، ۱۳۴۹).
۳-۱-۷- مدل جامعه­شناختی باروری^[۷۷]:
در مدل جامعه­شناختی، خصوصیات و ویژگی­های جامعه و نهادهای موجود در آن، تبیین کننده­ رفتار باروری هستند. چون نهادها، شیوه­ زندگی و مقررات حاکم بر رفتار انسان را در تمام ابعاد آن از جمله باروری تعیین می­ کنند. بدین ترتیب ساختار اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی از طریق مداخله­ی متغیرهای واسطه­ای نظیر سن ازدواج، هنجارهای ابعاد مناسب خانواده، تعداد فرزندان مطلوب و … تا حد زیادی رفتار باروری زنان را معین می­نمایند (سیفی، ۱۳۶۶). گسترش روزافزون شهرنشینی، تمایل افراد به ادامه­ تحصیل، ماشینی شدن کارها، واگذار شدن قسمتی از وظایف خانواده به نهادهای دیگر، عواملی هستند که روی باروری افراد تأثیر گذاشته است. در طی فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی، این سلیقه­ی افراد است که جهت باروری را مشخص می­ کند (شایانی، ۱۳۸۳).
۳-۱-۸- تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده^[۷۸]:
پیش از آن­که آیزن^[۷۹] نظریه­ رفتار برنامه­ ریزی شده خود را در سال ۱۹۸۵ ارائه کند، فیشباین^[۸۰] و آیزن به ارائه­ نظریه­ای با عنوان «نظریه­ عمل منطقی^[۸۱]» برای آزمون رابطه­ نگرش­ با رفتار پرداختند (فیشباین و آیزن، ۱۹۷۵). تئوری عمل منطقی نمایانگر مدل­هایی برای پیش ­بینی قصد انجام رفتاری خاص و هم­چنین تصمیم­های شخص درباره عمل کردن یا نکردن رفتار مورد نظر می­باشد. این تئوری را می­توان در جمعیت­ها و رفتارهای گوناگون مورد استفاده قرار داد.
این تئوری جهت توجیه هر رفتاری که فرد می ­تواند کنترل کند، قابل استفاده است. در این مدل فرض بر این است که قصد رفتار، تعیین کننده­ مستقیم رفتار است و بقیه­ی عواملی که بر رفتار تأثیر می­گذارند غیر ­مستقیم می­باشند. اندازه ­گیری قصد باید در رابطه­ های مستقیم با اندازه ­گیری رفتار در چارچوب عمل، هدف، موقعیت و زمان باشد تا بتوان رفتار را به درستی پیش بینی کرد.
قدرت قصد فرد برای انجام رفتاری خاص، حاصل کارکرد دو عامل است:
۱- گرایش^[۸۲] در جهت رفتار؛
۲- تأثیر محیط اجتماعی یا هنجارهای ذهنی^[۸۳] عام در رفتار.
گرایش­ها و هنجارهای ذهنی، هر کدام دارای دو جزء می­باشند. گرایش نسبت به یک رفتار به وسیله­ اعتقاد شخص به نتیجه­ حاصل از رفتار و ارزیابی آن مشخص می­ شود. هنجار ذهنی براساس اعتقاد هنجاری فرد درباره این که دیگران چه فکر می­ کنند و انگیزه­ فرد در پیروی از خواسته­ های دیگران چیست، تعیین می­ شود (کارن^[۸۴] و همکاران، ۱۳۷۶).
نگرش­ها و هنجارهای ذهنی، شاخص اصلی رفتار فرد محسوب می­شـوند. این به آن معناست که فرد، نتایج رفتار خود را محاسبه می­ کند و تصمیم بـه انجـام یـا عـدم انجـام عملیات یا رفتاری خاص مـی­گیـرد. بـا بسـط نظریـه­ی عمـل منطقـی، مقـدمات نظریـه­ی رفتـار برنامه­ ریزی شده «آیزن» شکل گرفت (آیزن، ۱۹۸۵). در نظریـه­ی جدیـد، آیـزن بـا افـزودن عنصر جدیدی با عنوان «کنترل رفتاری درک شده^[۸۵]» تلاش کرد تا نشـان دهـد فـرد چگونـه فشارهای خارجی و داخلی را در رفتار خود ادراک و بر آن اساس اقدام به انجـام رفتـاری خاص می­ کند. بر مبنای این نظریه، انسـان بـرای هـر کـاری که انجام می­دهد، قصد (نیت) یا هدف خاصی را دنبال مـی­کنـد؛ ایـن قصـد ممکـن اسـت آشکار یا غیرآشکار باشد. بنابراین، هر یک از اعمال ما باید از علتی سرچشمه گرفته باشـد و معلول مشخصی را که پاداش تلاش است به ارمغـان آورد. در ایـن نظریـه، قصـد، عامـل مستقیم مؤثر بر رفتار فـرض شـده اسـت، لـیکن خـود قصـد مبتنـی بـر نگـرش و هنجارهـای اجتماعی و کنترل رفتاری درک شده است. همان طور که در بالا بیان شد، تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده از نگرش، هنجارهای ذهنی، کنترل رفتاری درک شده، قصد و رفتار تشکیل شده است. در ذیل اجزای این تئوری به طور خلاصه شرح داده می­ شود.
۳-۳- اجزای تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده:
۳-۳-۱- گرایش و نگرش نسبت به رفتار:
اولین عاملی که بر روی قصد افراد برای انجام و یا عدم انجام رفتار تأثیر دارد، نگرش­ها و گرایش­ها هستند که عامل شخصی نیز نامیده می­ شود. هدف از نگرش، ارزشیابی منفی و یا مثبت شخص درمورد انجام یا عدم انجام یک رفتار مشخص می­باشد. ممکن است نگرش فرد برای انجام رفتاری مثبت باشد ولی نگرش فردی دیگر نسبت به آن رفتار منفی باشد. بر طبق این تئوری، نگرش فرد درباره یک شی، نتیجه­ عملکرد عقاید فرد درباره شی و ارزیابی نتایج در ارتباط با این عقاید می­باشد. عقاید نسبت به یک شی، پایه­ اصلی برای شکل­ گیری نگرش نسبت به یک شی می­باشند. به طور کلی، عقاید اشاره به احتمال قضاوت ذهنی شخص در ارتباط با بسیاری از جنبه­ های قابل تمیز جهان پیرامون شخص دارند. آن­ها با درک شخص از محیط پیرامون خویش در ارتباط می­باشند. بدیهی است به منظور مشخص کردن علت شکل­ گیری و تغییر نگرش و قصد افراد، باید فرایند شکل­ گیری آن­ها بررسی شود (آیزن، ۱۹۸۷).
۳-۳-۲- هنجارهای ذهنی یا فشارهای اجتماعی:
دومین عاملی که بر روی قصد افراد برای انجام و یا عدم انجام رفتار تأثیر دارد، هنجارهای ذهنی هستند که مربوط به عامل اجتماعی می­باشد. هنجارهای ذهنی با فهم یا درک شخص از فشارهای اجتماعی در ارتباط می­باشد که بر شخص وارد می­ شود تا کاری را انجام بدهد یا انجام ندهد. هنجارهای اجتماعی تنظیم کننده­ استانداردهایی برای اجرا هستند که افراد می­توانند بپذیرند و یا آن­ها را رد کنند.
عقایدی که پایه و اساس هنجارهای ذهنی هستند، اصطلاحاً عقاید هنجاری نامیده می­شوند. زمانی که یک فرد قصد انجام یک رفتار ویژه را داشته باشد هنگامی است که او درک کند که افرادی که برای وی مهم می­باشند فکر می­ کنند که او باید آن رفتار را انجام دهد. افراد مهم برای یک فرد ممکن است همسر، دوستان، پزشکان یا افراد دیگر باشند. به طور کلی، هنجارهای ذهنی به تأثیر محیط اجتماعی افراد بر قصد رفتاری آن­ها اشاره دارند (آیزن و فیشباین، ۱۹۷۲).
۳-۳-۳- کنترل رفتاری درک شده:
سومین عاملی که بر روی قصد افراد برای انجام و یا عدم انجام رفتار تأثیر دارد، مربوط به کنترل رفتاری درک شده می­باشد. در تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده، کنترل رفتاری درک شده به عنوان ارزیابی فرد از سخت بودن یا آسان بودن یک رفتار تعریف می­ شود. کنترل رفتاری درک شده هنگامی تعیین کننده­ رفتار می­باشد که منعکس کننده­ کنترل واقعی افراد بر روی رفتار مورد نظر باشد. تعدادی از عوامل محیطی و سازمانی وجود دارند که می­توانند انجام شدن رفتاری مشخص را آسان­تر یا مشکل­تر سازند. فرض بر این است که کنترل رفتاری درک شده منعکس کننده­ تجربه­ قبلی فرد و هم­چنین موانع پیش ­بینی شده انجام یک رفتار می­باشد. به عنوان یک قاعده­ی کلی، نگرش مطلوب و هنجارهای انتزاعی مطلوب و کنترل رفتاری درک شده بیشتر، باعث می­ شود که قصد انجام دادن رفتار توسط فرد بیشتر شود. کنترل رفتاری درک شده از دو قسمت تشکیل شده است:
- عقیده­ی کنترلی^[۸۶]: عقیده درباره اینکه عواملی وجود دارند که تسهیل کننده و یا مانع انجام یک رفتار مشخص می­باشند.
- قدرت درک شده^[۸۷]: قدرت درک شده برای کنترل هر یک از این عوامل تسهیل کننده و یا بازدارنده (آیزن، ۱۹۹۱).
۳-۳-۴- قصد رفتاری^[۸۸]:
یک فاکتور اصلی در تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده، قصد فرد برای انجام رفتاری مشخص می­باشد. فرض بر این است که قصد، عوامل انگیزشی را که بر رفتار تأثیر می­گذارند، تحت کنترل دارد. در تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده و تئوری عمل منطقی، قصدها مهم­ترین پیش ­بینی کننده­ های رفتارها می­باشند.
فرض معمول بر آن است که نگرش مطلوب فرد درباره بعضی اهداف باعث می­ شود که او قصد کند تا رفتارهای مثبت را انجام دهد و کمتر قصد می­ کند تا با توجه به هدف، رفتارهای منفی را انجام دهد. قصدهای رفتاری، ترکیبی از برنامه ­های مردم، شامل عمل و انگیزه­ افراد برای درگیر شدن در یک رفتار مشخص را به طور مختصر بیان می­ کند. بنابراین افرادی که برای انجام دادن یک رفتار برانگیخته شده ­اند احتمال بیشتری دارد که آن را به طور موفقیت­آمیز انجام دهند. منشأ تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده این ایده می­باشد که انجام هر رفتار به وسیله­ دو عامل قصد رفتاری و کنترل رفتاری درک شده معین می­ شود.
در این تئوری، قصد برای انجام رفتار، بهتر از نگرش، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده می ­تواند رفتار را پیشگویی کند. به عبارت دیگر، تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده و تئوری عمل منطقی با این دیدگاه که قصد رفتاری، پیشگویی کننده­ رفتار می­باشد، شکل گرفت. قصدها در طی زمان می­توانند تغییر کنند. هر چه فاصله­ی زمانی بین قصد و رفتار بیشتر باشد، احتمال رخ دادن حوادث پیش ­بینی نشده­ای که باعث تغییرات در قصد انجام رفتار باشد، بیشتر می­باشد.
به همین دلیل، آیزن و فیشباین نه تنها علاقه­ای به پیشگویی رفتار نداشتند، بلکه آن­ها بیشتر علاقمند به درک رفتار بودند (آیزن، ۱۹۸۰).
۳-۳-۵- رفتار^[۸۹]:
در تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده، به جز رفتار، سایر سازه­ها روانشناختی می­باشند. این تئوری پیشنهاد می­ کند رفتار می ­تواند به وسیله­ مورد تأکید قرار دادن اوضاع در داخل مدل پیش ­بینی شود.