به موجب طرح کالبدی ملی ایران (مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری، ۱۳۷۵)، به منظور ایجاد سلسله‎مراتب و هماهنگی میان انواع طرح‎های توسعه و عمران شهری، ناحیه‌ای و منطقه‌ای، تمام پهنه‌ی کشور به ۱۰ منطقه و ۸۵ ناحیه تقسیم شده است که در تعیین و تعریف آنها از شاخص‎های مربوط به تقسیمات کشوری و میزان تجانس و پیوستگی استان‎ها و شهرستان‎ها استفاده گردیده است. طبق این تقسیمات هر منطقه شامل یک یا چند استان همجوار و هر ناحیه شامل یک یا چند شهرستان همجوار است.
در طرح کالبدی ملی ایران، منطقه‌ی خراسان شامل استان­های خراسان است که با در نظر گرفتن شاخص‎های مشابهت، مجاورت و مدیریت به ۹ ناحیه تقسیم شده است. عمده­ترین ناحیه منطقه خراسان را ناحیه مشهد تشکیل می­دهد که شامل چهار شهرستان مشهد، چناران، فریمان و کلات (بدون احتساب شهرستان جدید بینالود در سال ۱۳۸۶) است. مجموعه شهری مشهد نیز اساسی­ترین پهنه ناحیه مشهد و به طور کلی منطقه خراسان و حتی شرق کشور محسوب می­شودکه از اهمیت بسیار زیادی در فرایند برنامه­ ریزی و توسعه استان و به طور کلی منطقه شرق کشور برخوردار است.
در طرح کالبدی ملی ایران سعی شده است در چارچوب یک نظام هماهنگ، جایگاه و نقش شبکه شهری کشور تعریف و توجیه گردد. در این نظام پس از کلانشهر تهران، به عنوان مرکز ملی، شبکه شهرهای کشور در چهار سطح به شرح زیر معرفی گردیده است:
- مرکز فرامنطقه‌ای و ویژه
- مرکز منطقه‌ای سطح یک
- مرکز فرعی با اولویت مهم
- مرکز فرعی و شهر مهم
در طبقه‌بندی شبکه‌ی شهرها، شهر تهران همچنان مرکز سیاسی و نیز فرهنگی و اقتصادی کشور خواهد بود اما به­منظورتعدیل رشد تهران، به‏ویژه کلانشهر تهران، توصیه شده است که شهرهای بزرگ فرامنطقه‌ای هر چه سریع­تر تقویت شوند. با توجه به تقسیمات طرح کالبدی، شهر مشهد (مرکز منطقه‌ی شمال شرق، خراسان) به­عنوان مرکز (پایتخت‎) فرامنطقه‎ای در نظر گرفته شده است. به­ طور کلی ۱۰ مرکز فرامنطقه‌ای در کشور مشخص شده که نقش آنها، از یک­سو، انگیختن توسعه در حوزه نفوذ خود و، از سوی دیگر، تمرکززدایی از تهران است.
در طرح کالبدی ملی، که نظام شبکه‌ی شهری کشور در چهار سطح تعریف شده، جایگاه شهر مشهد در نظام فضایی کشور به عنوان مرکز منطقه‌ی شمال شرق کشور (خراسان) با عملکردهای فرامنطقه‌ای و ویژه مدنظر قرار گرفته است. پس از آن ساماندهی فضایی استان به عهده یک مرکز منطقه‌ای سطح یک (بیرجند) چهار مرکز فرعی با اولویت (سرخس، بجنورد، سبزوار و تربت‌حیدریه) و چهار مرکز فرعی و شهر مهم (تربت‌جام، قوچان، نیشابور و طبس) واگذار گردیده است (وزارت مسکن و شهرسازی، طرح کالبدی ملی، ۱۳۷۵).
۳-۲-۱۱-۸- طرح کالبدی منطقه‌ی شمال شرق (خراسان)
به منظور عملیاتی کردن طرح کالبدی ملی، تهیه طرح­های کالبدی منطقه­ای از سال ۱۳۷۹ در دستور کار قرار گرفت. تهیه طرح کالبدی منطقه شمال شرق که شامل سه استان (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی) و ۸ ناحیه (مشهد، سرخس، تربت‏حیدریه، نیشابور، بجنورد، قوچان، تربت‏جام و بیرجند) می­ شود، نیز، از سال ۱۳۸۶ آغاز شده است. از دیدگاه عوامل اقتصادی، اجتماعی و اداری، ناحیه‌ی مشهد مهم­ترین نواحی منطقه محسوب می­ شود و از اهمیت زیادی در فرایند برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه و عمران برخوردار است. دلایل اهمیت ناحیه و مجموعه شهری مشهد را می­توان در این دانست که مرکز ناحیه یعنی شهر مشهد، به دلیل سوابق تاریخی و وجود مرقد امام رضا ^(ع)، بزرگ‏ترین شهر مذهبی کشور و از نظر جمعیت، پس از تهران، دومین کلانشهر کشور و از نظر موقعیت استقرار، نیز، دارای روابط وسیع برون­مرزی است. مجموعه این عوامل باعث پیدایش کارکردهای ویژه‌ای برای مشهد و ناحیه شده که از اهمیت بالا در مقیاس منطقه‌ای، ملی و حتی بین‌المللی برخوردار است.

شاکله اصلی طرح کالبدی منطقه شمال شرق بر تقویت برابری در سطح سه استان، از طریق تمرکززدایی از کلانشهر مشهد و تقویت شهرهای همکار در تعامل با کلانشهر مشهد، پایه­ریزی شده است (طرح مجموعه شهری مشهد، ۱۳۹۰: ۹ و ۱۰).
۳-۲-۱۱-۹- سند ملی توسعه استان
سند ملی توسعه استان خراسان رضوی (مصوب هیأت وزیران، ۱۳۸۷)، به دلیل تعیین قابلیت­ها، محدودیت­ها، امکانات و مسائل اساسی توسعه استان، می ­تواند به عنوان اساس برنامه­ ریزی استان مطرح و مورد استفاده قرار گیرد.

• • قابلیت­ها

- وجود مرقد مطهر حضرت رضا^(ع) به عنوان زیارتگاه مسلمانان جهان
- استقرار استان در مسیر کریدورهای بین ­المللی شمالی- جنوبی و شرقی- غربی و همچنین شبکه ­های حمل­و­نقل جاده­ای، ریلی و هوایی
- موقعیت ممتاز جغرافیایی به عنوان دروازه مبادلات بازرگانی کشور با آسیای مرکزی و نزدیکی به ذخایر نفت و گاز آسیای مرکزی و نقش مهم ژئوپولیتیکی استان در زمینه تعاملات بین ­المللی
- تنوع اقلیمی، وجود دیم­زارهای مستعد و برخورداری از طیف گسترده­ای از محصولات گرمسیری و سردسیری، گیاهان دارویی و فرآورده ­های دامی
- وجود معادن غنی نظیر سنگ­آهن، بوکسیت، منیزیت، مس، کرومیت و ذخایر گاز طبیعی
- برخورداری از زمینه ­های مناسب توسعه صنعتی به‏ویژه در صنایع غذایی، نساجی،
قطعه­سازی، خودروسازی، پتروشیمی و صنایع معدنی
- وجود کلانشهر مشهد مقدس به عنوان یک مرکز مهم ارائه خدمات برتر در سطح ملی وفراملی
- برخورداری از شبکه ­های زیربنایی و خدماتی مناسب به منظور جذب سرمایه ­گذاری داخلی و خارجی.

• • موانع و محدودیت­ها

- محدودیت منابع آب و کاهش شدید ذخایر و پتانسیل­های آب­های زیرزمینی استان و نیز محدودیت تأمین و انتقال آب به منظور توسعه کانون­های مهم شهری(مشهد، سبزوار، نیشابورو…)
- وجود گسل­های فراوان و فراوانی زلزله­های مخرب و متناوب
- عدم تجهیز شبکه ­های زیربنایی استان متناسب با قابلیت ­های آن.

• • مسائل اساسی

- عدم تعادل در توسعه یکپارچه و موزون استان
- تمرکز فعالیت­ها و خدمات در شهر مشهد و تشدید تأثیرات جانبی آن بر مهاجرت و حاشیه­نشینی و آلودگی­های زیست­محیطی و ایجاد ناهنجاری­های اجتماعی
- فقر مفرط در برخی از مناطق استان ووجود ناهنجاری­های اجتماعی(قاچاق مواد مخدر و کالا) و امنیتی و بهداشتی و وجود مهاجران و پناهندگان ناشی ازترددهای غیر قانونی در مناطق مرزی
- پایین بودن سهم استان در صنایع مادر، تخصصی و پیشرفته و ناکافی بودن صنایع تبدیلی و تکمیلی و نگهداری کشاورزی (طرح مجموعه شهری مشهد، ۱۳۹۰: ۱۶).
۳-۲-۱۱-۱۰- مطالعات طرح آمایش سرزمین استان خراسان‌رضوی (۱۳۸۹ و ۱۳۸۵)
مطالعات آمایش استان خراسان­رضوی در دو مرحله که سال­های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۲ پایان مطالعات این طرح بوده است که توسط جهاد دانشگاهی فردوسی مشهد انجام شده است. در مرحله اول این طرح آمده است: به منظور تعادل­بخشی به سازمان فضایی لازم است راهبردها و استراتژی­ های مبتنی بر چشم­انداز و ظرفیت­های محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان تدوین شود که این راهبردها و پیشنهادها در دو دسته کلی تقسیم شده است که سطح منطقه­ای و فرامنطقه­ای بیشتر به صورت استراتژی توسعه­ای است و سطح دیگر بیشتر تداوم اجرایی همان سیاست­های سطح قبلی خود بوده است که راهبردهای منطقه ای و فرامنطقه­ای شامل توسعه شبکه حمل و نقل، توسعه گردشگری، تقویت مراکز رشد و توسعه ناحیه­ای، تمرکززدایی از کلانشهر مشهد، طراحی و ارائه الگوی نظام اداری آمایشی و… مطرح شده است و در جهت تقویت کارکردهای اصلی موجود و پیشنهادی امکاناتی از جمله بیمارستان ناحیه­ای و تخصصی، مناطق ویژه اقتصادی، مسیر ارتباطی و پیوند مراکز ناحیه­ها و شبکه ­های ارتباطی اصلی استان، شهرک­ها و خوشه­های صنعتی، ارتقای جایگاه اداری مراکز ناحیه­ها، خدمات ارتباطی و زیرساخت­های مخابراتی و… پیش ­بینی شده است.
در ارتباط با توسعه تعاملات در سطح ملی و بین المللی لازم است شبکه زیربنایی استان به شاهراه­های ارتباطی در آسیای میانه متصل گردد. توزیع متناسب خوشه ­ها و محورهای صنعتی علاوه بر توزیع متعادل جمعیت باعث کاهش خسارت­های زیست­محیطی می­ شود. با توجه به وجود معادن و نیاز استان به تقویت بخش صنعت و کمبود منابع آبی و محدودیت­های بخش کشاورزی لازم است تا از بخش صنعت به عنوان یک بخش پیشرو در توسعه استان حمایت شود. وجود جاذبه­های متنوع گردشگری و به ویژه زیارتی در سطح استان زمینه مناسبی را برای توجه به صنعت گردشگری و درآمدهای ناشی از آن فراهم نموده است. مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع)، ویژگی منحصربه فرد این مجموعه در جذب گردشگران مذهبی، پایداری ورود سالانه­ی آن­ها را به استان تضمین کرده است که این ظرفیت جهت ارتقا و توسعه نیاز به برنامه­ ریزی و تقویت دیگر جاذبه­های فرهنگی و طبیعی استان دارد (رهنما و آقاجانی، ۱۳۹۰: ۱۰۶- ۱۰۲).
در این طرح، در راستای اهداف آمایش سرزمین و به منظور تقسیم فضا به نواحی آمایشی ابتدا مراکز نواحی آمایشی بر اساس موقعیت جغرافیایی، محیط طبیعی، جایگاه اداری- سیاسی، ویژگی­های اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی شناسایی و تعیین گردید که استان خراسان­رضوی به ۷ ناحیه آمایشی شامل ناحیه مشهد، ناحیه مرکزی و جنوب، ناحیه سبزوار، ناحیه نیشابور، ناحیه قوچان و درگز، ناحیه تربت جام و تایباد و ناحیه سرخس تقسیم گردید.
نقشه ۳-۴ پهنه‌بندی پیشنهادی مناطق برنامه­ ریزی استان (منبع: طرح آمایش استان خراسان‌رضوی، ۱۳۹۰)
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق
در این فصل، بخش یافته­های کتابخانه­ای، در قالب یافته­های نظری تحقیق و یافته­های مربوط به وضعیت شبکه­شهری خراسان رضوی قبل و بعد از تقسیمات، با بهره گرفتن از شاخص­ های نخست شهری، آنتروپی، تمرکز و عدم تمرکز، رتبه- اندازه و تحلیل عاملی ارائه شده است و در بخش یافته­های میدانی، ضمن توصیف شرایط کلی پاسخگویان مانند سن، جنس، تحصیلات، شغل، رشته، به بررسی عوامل مؤثر بر عدم تعادل فضایی شبکه­شهری در قالب تحلیل عاملی تأییدی به وسیله نرم افزار لیزرل پرداخته می­ شود.
۴-۱- یافته‌های کتابخانه‌ای
۴-۱-۱- بخش تئوری پژوهش
طبق راهبرد اول نظریه هیلهورست که مربوط به راهبرد انسجام متمرکز است، هدف تقویت خود مرکز در مرحله اولیه توسعه خواهد بود که استان خراسان­رضوی به واسطه توسعه مشهد از این مرحله گذر کرده است و از آن­جا که راهبرد دوم برای مناطقی مناسب است که از رشد لجام گسیخته و تمرکز جمعیت و فعالیت در مرکز منطقه رنج می­برند و شرایط استان خراسان­رضوی به این راهبرد نزدیک است، راهبرد انسجام پراکنده برای این استان توصیه می­ شود.
راهکارهای ارائه شده توسط هیلهورست در این مرحله، تقویت مراکز درجه سه در اطراف مرکز منطقه، توسعه مراکز واقع در مسیر خطوط ارتباطی اصلی و توسعه مراکز درجه ۲ در اطراف منطقه است.
بر اساس اطلاعات مربوط به استان خراسان­رضوی (فصل سوم) و نقشه­های تهیه شده:
- از ویژگی­های شبکه­شهری استان، عدم تناسب توزیع جمعیت با تعداد شهرها می­باشد، به طوری که کمترین تعداد جمعیت شهری استان در بیشترین تعداد نقاط شهری قرار دارد.