از میان نگرش های گوناگونی که در زمینه گونه شناسی پیشگیری وجود دارد، تقسیم پیشگیری به دو گونه پیشگیری واکنشی و پیشگیری کنشی یکی از معروف ترین گونه ها است.
الف: پیشگیری واکنشی
این پیشگیری پیشینه ای بسیار طولانی دارد و چنانکه مطالعات و یافته های پژوهشی نشان می دهد جوامع بشری برای رویارویی با جرم همواره از ابزارهای شدید سرکوبگر و قهرآمیز، یا همان مجازات های سخت استفاده کرده اند. برای نمونه در قانون هیتی ها یا هیتیاتی ها و نیز قانون حمورابی که به چهار هزار سال پیش می رسد، نظام کیفری نسبتاً شدیدی برای حمایت از ارزش های حاکم بر جوامع آن روزگار پیش بینی شده بود. امروزه نیز جوامع از ساز و کارهای کیفری برای مبارزه با بزهکاری استفاده می کنند.۱

این پیشگیری از نظر ذاتی اقدامی پسینی است و پس از وقوع جرم با بهره جستن از تدابیر و اقدامات نظام عدالت کیفری برای کاهش نرخ جرم مداخله می کند. رهیافت پیشگیری واکنشی این است که با رعب انگیزی فردی، جمعی و عبرت آموزی از بزهکاری نخستین و بزهکاری دوباره افراد جلوگیری کند.
این پیشگیری براساس اثری که بر جامعه و یا فرد بزهکار می گذارد به دو گونه پیشگیری عام و پیشگیری خاص تقسیم می گردد.
۱- پیشگیری واکنشی عام
این پیشگیری که به آن بازدارندگی عام گفته می شود مبتنی بر این فرض است که همه افراد جامعه بزهکار احتمالی هستند و می توان با بهره گرفتن از تهدید بالقوه، تهدید بالفعل به مجازات، حتمیت، قعطیت و سرعت در اجرای کیفر شهروندان را از ارتکاب جرم بازداشت. بنابراین، در پیشگیری واکنشی عام تمامی افراد جامعه مخاطب هستند تا با ایجاد رعب جمعی و عبرت آموزی از بزهکاری جلوگیری شود.
پیشگیری واکنشی عام بر این ایده استوار است که اجرای مجازات در مورد بزهکاران سبب ترس دیگران از ارتکاب جرم و در نتیجه مانع بزهکاری آنها می شود.^[۴۲] برای نمونه زندانی کردن یک بزهکار در صورتی که موجب شود بزهکاران احتمالی از ارتکاب بزه منصرف شوند، دارای اثری بازدارنده است و هدف پیشگیری واکنشی عام را تأمین می کند.^[۴۳]
این پیشگیری معمولاً مبتنی بر سه محور است:
- تهدید بالقوه به مجازات
- تهدید باالفعل به مجازات
- سرعت در اجرای مجازات
در تهدید بالقوه به مجازات تلاش می شود به بهره گیری از ارعاب ناشی از سلاح کیفر، بزهکاران احتمالی از بزهکاری بازداشته شوند. برای کارآمد بودن این تهدید، معمولاً قانونگذاران از حربه جرم انگاری برای ترساندن افراد مجازات بهره می برند.
تهدید بالفعل به مجازات نیز با اجرای کیفر نسبت به مرتکبین جرم محقق می شود. دیدن صحنه مجازات سبب می شود تا بزهکاران احتمالی از این واقعه عبرت بگیرند و به سراغ بزهکاری نروند.
۲- پیشگیری واکنشی خاص
یکی از مهم ترین کارکردهای مجازات باز، سازگار سازی اجتماعی بزهکار است. که با بهره گرفتن از ساز و کارهای کیفری موجبات اصلاح و درمان مجرم را فراهم می آورد. به بیان دیگر، این پیشگیری که به آن بازدارندگی خاص نیز گفته می شود به دنبال دوباره تربیت کردن بزهکار از طریق تنبیه کردن اوست.^[۴۴] در پیشگیری واکنشی خاص هدف این است که با اجرای برنامه ها و ابتکارات اصلاحی – درمانی بزهکار را دوباره اجتماعی کرده تا دیگر در ورطه بزهکاری نیفتد. براساس این دیدگاه جهت گیری کلی مجازات، از جنبه تنبیهی صرف، به جنبه درمانی تغییر می کند و نوع آسیب های شخصیتی بزهکار معیار اصلی واکنش عدالت کیفری به جرم می شود و سخن از پاسخ های فردی شده یا به طور کلی عدالت کیفری شخصی شده به میان می آید. این پیشگیری یک پیشگیری واکنشی مجرم مدار است زیرا با معاینه فرد بزهکار، شناسایی ریشه بزهکاری وی و گزینش روش های مناسب اصلاحی – درمانی درصدد پیشگیری از بزهکاری دوباره اوست. از این رو است که این پیشگیری در گستره جرم شناسی بالینی قرار می گیرد. آموزه دفاع اجتماعی نوین نیز بر این باور است که حمایت از جامعه باید از طریق باز سازگارسازی اجتماعی بزهکار تحقق یابد.^[۴۵]
ب: پیشگیری کنشی یا غیرکیفری
پیشگیری کنشی مجموعه تدابیر و اقدامات غیرکیفری است که پیش از ارتکاب بزه با مداخله در فرایند فعلیت یافتن جرم و وضعیت پیش جنایی در صدد جلوگیری از بزهکاری است. این پیشگیری از نظر ذاتی اقدامی پیشینی است و به دو گونه پیشگیری موقعیت مدار و پیشگیری اجتماعی تقسیم می شود.
۱- پیشگیری موقعیت مدار
این پیشگری در برگیرنده مجموعه تدابیر و اقدامات غیرکیفری است که از طریق از بین بردن یا کاهش فرصت های مناسب برای وقوع جرم و نامناسب جلوه دادن شرایط و موقعیت پیش جنایی از ارتکاب بزه جلوگیری می کنند. به دیگر سخن، تدابیر و اقدامات موقعیت مدار با مداخله در اوضاع و احوال پیش ارتکاب جرم، وقوع بزه را برای بزهکاران احتمالی نامناسب و زیان آور نشان می دهند.
پیشگیری موقعیت مدار با تسلط بر محیط و شرایط پیرامون جرم در صدد آن است از طریق کاهش جذابیت آماج و جاذبه زدایی از آن، فزونی خطر شناسایی، احتمال دستگیری بزهکار و به طور کلی نامناسب جلوه دادن وضعیت پیش جنایی آمار جرائم را مهار کند.^[۴۶] از این رو این پیشگیری را فرصت محور، آماج مدار و بزه دیده مدار گویند چرا که با دخالت در فرصت های پیش از بزهکاری، حمایت از آماج ها و بزه دیدگان احتمالی از رخ دادن جرم جلوگیری می کند.
پیشگیری موقعیت مدار ایجاد تغییر در اوضاع و احوال ویژه ای را که انسان متعارف ممکن است در آن شرایط مرتکب جرم شود مدنظر قرار می دهد. این تغییر می تواند از طریق دشوار کردن، خطرناک ساختن و بالا بردن هزینه ارتکاب جرم صورت گیرد.
پیشگیری مزبور با به کارگیری اقدامات و روش هایی که در برگیرنده مدیریت و طراحی محیط، نشانه رفتن شکل ویژه ای از جرم و افزایش خطرات ناشی از اقدام به ارتکاب جرم است،^[۴۷] از این اندیشه سرچشمه می گیرد که همه انسان ها حسابگر و منطقی هستند و بدون حسابگری به ارتکاب عملی نمی پردازند از این رو، با بهره گیری از پیشگیری موقعیت مدار از طریق افزایش هزینه های ارتکاب بزه و کاهش سود ناشی از آن می توان از وقوع آن جلوگیری کرد.^[۴۸]
۲- پیشگیری اجتماعی
پیشگیری مزبور، درصدد آن است که اعضای جامعه را از طریق آموزش، تربیت، تشویق و تنبیه با قواعد اجتماعی آشنا و همنوا کند. به دیگر سخن، این پیشگیری کاهش یا از بین بردن علل فردی یا اجتماعی اثرگذار بر بزهکاری را دنبال می کند. پیشگیری اجتماعی، یک پیشگیری کنشی فردمدار است بدین صورت که با بهره گیری از تدابیر و اقدامات پیشینی در صدد شخصیت سازی و اثرگذاری بر فرایند شکل گیری شخصیت افراد است ،این پیشگیری براساس نگرش نوینی که نسبت به آن وجود دارد به دو گونه پیشگیری جامعه مدار و پیشگیری رشدمدار تقسیم می گردد.
پیشگیری اجتماعی جامعه مدار در تلاش است تا با اتخاذ تدابیر و اقدامات مناسب برای از بین بردن یا کاهش عوامل جرم زا بر محیط اجتماعی و عمومی اثر گذارد. برای نمونه، ایجاد مکان های تفریحی و یا احداث فضای سبز می تواند در کاهش یا حذف عوامل محیطی جرم زا نقش مهمی ایفا کند.
پیشگیری اجتماعی رشدمدار که به آن پیشگیری زودهنگام نیز گفته می شود، به دنبال آن است تا با شناسایی عوامل خطر، تقویت عوامل حمایتی و مداخله زودرس از پایداری افراد در بزهکاری جلوگیری کند. به بیان دیگر، پیشگیری اجتماعی رشدمدار می کوشد با به کارگیری اقدامات مناسب روان شناختی – اجتماعی زودهنگام از تداوم و استقرار رفتارهای مجرمانه در افراد ممانعت کند. این اقدامات باید پیش از بروز و در آستانه اختلاف های احتمالی معمول جلوی عوامل خطری را که کودکان در معرض آن هستند بگیرد. رهیافت پیشگیری اجتماعی رشدمدار بر این اندیشه استوار است که مداخله به هنگام نسبت به کسانی که به دلیل وضعیت های ویژه در معرض ارتکاب جرم هستند، می تواند جلوی بزهکاری و تداوم گرایش های بزهکارانه را بگیرد.^[۴۹]
بند سوم :پیش‌گیری رشد مدار و موضعی
از نقطه نظر دیگری در تقسیم بندی انواع پیشگیری آن را به دو دسته رشد مدار و موضعی تقسیم می کنند :
الف:پیش‌گیری رشدمدار
این نوع از پیش‌گیری علاوه‌بر توجه به شخص منحرف یا بزهکار، ممکن است که والدین، دوستان، همکلاسی‌ها و … مشمول نوعی مداخلات روانی-اجتماعی واقع شوند که هدفشان پیش‌گیری از مزمن شدن جرم در آینده است.
اقدامات زیر جزئی از اقدامات روانی-اجتماعی مربوط به پیش‌گیری رشدمدار محسوب می‌شوند:
-   گسترش مسؤلیت‌های فردی؛
- بهبود رفتارهای اجتماعی؛
- تقویت احساس وابستگی به مراکز جامعه‌پذیری نظیر: خانواده، مدرسه، محله و محیط کار؛
- انسجام گروهی؛
- تقویت مسؤلیت‌های پرورشی والدین؛
- تشویق فعالیت‌های سازنده و آموزنده در اوقات فراغت کودکان و نوجوانان.
ب: پیش‌گیری موضعی
این نوع پیش‌گیری با تغییر وضعیت‌های ماقبل ارتکاب جرم، مثلا از طریق دور کردن مجرم احتمالی از بزه‌دیده یا از محیط جرم‌زا، یا حمایت از بزه‌دیده احتمالی، یا دشوارکردن ارتکاب جرم، یا بالا بردن خطر شناسایی مجرم، بالاخره با کاهش سود و لذت مورد انتظار وی، مسأله امکان ارتکاب جرم را منتفی می‌نمایند. این نوع پیش‌گیری شامل مسئول کردن کل جامعه در قبال خطر ارتکاب جرم می‌باشد. به‌گونه‌ای که هدف‌ها و افراد مورد حفاظت، خودشان نیز در مراقبت از خود و اموال خود مشارکت و معاضدت نمایند. طرق مشارکت این‌گونه افراد به قرار زیر است:
- رعایت احتیاط برای خود و دیگران
- عدم تحریک و وسوسه دیگران
- اعلام جرایم ارتکابی یا جرایم احتمالی به مقامات صالح
- مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم در بازپروری محکومان
- تقویت ارتباط و همنشینی اعضای محله یا همسایگان با یکدیگر