۱- ۶- تعاریف و مفاهیم

۱-۱ – مقدمه

در طول تاریخ، علت نابرابری ها اولین سوال جامعه شناختی بوده است.
دارندورف
فقر یکی از مهمترین مسائل دنیای امروز است و به عنوان مهمترین چالش در هزاره سوم از آن یاد می شود. فارغ از دیدگاه های گوناگون موجود در طول تاریخ درباره فقر و شیوه های مقابله با آن، فقرزدایی از اهداف مهم نظام ها و مکاتب اجتماعی و دولت هاست. فقر در بسیاری از جوامع امروز، معضلی کلان است و دلایلی گسترده و عمیق دارد؛ بی ثباتی سیاسی، بلایای طبیعی، رواج فساد و ارتشاء، عدم تناسب اقتصاد با جامعه، تعصب، پایین بودن سطح سواد عمومی و عدم وجود زیرساخت های درست، تنها برخی از عواملی هستند که موجب می شوند مردم جهان فقیر باشند و فقیر بمانند.(منبع۲۱)
عکس مرتبط با اقتصاد
آثار فقر که به نظر خرد می آید، مشقات فراوانی را برای جوامع، خانواده ها و افراد ایجاد می کند. شاید بتوان بدترین اثر فقر را این دانست که ” فقر، فقر می آورد”. لذا رهایی از چنگال آن تقریباً غیر ممکن می نماید. فردی که از عهده تامین مواد غذایی و بهداشت مناسب برای خانواده اش برنمی آید، آنها را در معرض ابتلا به بیماریهای تهدید کننده و مرگبار قرار می دهد و احتمال گرفتاری به معلولیت ها و ناتوانی ها بالا می رود. همچنین، اگر شخص از عهده تامین مخارج تحصیل کودکان بر نیاید، کودکان در انتخاب راهی جز سرنوشت پدران و مادران خود انتخاب های زیادی پیش روی خود نخواهند داشت و اگر شخص، مکان و محلی برای زندگی نداشته باشد فرصتی برای ذخیره ثروت و دارایی هر چند اندک برای رهایی از فقر نخواهد داشت. در بسیاری از کشورهای جهان، محرومان دسترسی بالایی به فرآورده ها و خدمات سودآور ندارند. بیمه و تامین اجتماعی در سطحی نازل است و از بین رفتن سرپرست خانواده با بالا رفتن سن در اثر بیماری و یا از کار افتاده شدن وی، آغاز وخامت وضعیت خانواده است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
امروزه در جهان، در هر روز تقریبا ۳۰،۰۰۰ کودک زیر ۵ سال در اثر فقر، سوء تغذیه و بیماریهای ناشی از فقر، جان خود را از دست می دهند؛ تقریبا ۷۹۰ میلیون نفر در کشورهای در حال توسعه، به طور مزمن دچار سوء تغذیه می باشند و تقریبا یک میلیارد نفر در آغاز قرن بیست و یکم، قادر به خواندن کتاب یا امضاء نام خود نمی باشند. ۱۳۴ میلیون کودک بین ۷ تا ۱۸ سال، هرگز به مدرسه نرفته اند که تعداد دختران در این میان از تعداد پسران بسیار بیشتر است.(منبع۲۲)
درباره علل فقیر شدن افراد یا کشورها نظریات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که نبود منابع و ثروت های خدادادی یکی از این دلایل است، این در حالی است که کشوری مثل ژاپن شاید از نظر منابع طبیعی و ذخایر از بسیاری از کشورهای توسعه نیافته فقیرتر باشد، لیکن به هیچ عنوان در زمره کشورهای فقیر محسوب نمی شود حتی بسیاری از کشورهای فقیر به وی‍ژه در قاره آفریقا دارای منابع خدادادی بسیار غنی می باشند.
درباره فقر موردی نیز دلایل گوناگونی شمرده شده است. یکی از این دلایل، برابر نبودن استعدادها و خلاقیت های فردی و میزان تلاش برای زندگی است. بسیاری از فلاسفه و اندیشمندان نظیر افلاطون، قرار گرفتن افراد کم استعداد در طبقات پایین اجتماع را به رسمیت شناخته و به آن نابرابری طبیعی اطلاق کرده اند. البته یقینا اگر امروز ارسطو گرسنگان آفریقا را می دید، به جای پرداختن به فلسفه، فکری به حال ایشان می کرد، یعنی ممکن است کسی این منطق را بپذیرد که افرادی که دارای هوش و استعداد کمتر می باشند، از امکانات کمتری در زندگی مدرن امروز بهره مند گردند، لیکن در جهانی که حداقل غذا برای همه وجود دارد، هیچ انسانی قبول نمی کند که گروهی در فقر مطلق حتی نانی برای خوردن نداشته باشند و در هر ساعت از عمر ما ۱۲۵۰ کودک از فرط گرسنگی جان بسپارند. کودکانی که چه بسا شاید جزو نوابغ جامعه بشری بودند.
نتیجه تصویری برای موضوع هوش
در این جا باید تمایز بین دو واژه نابرابری و فقر را مد نظر داشته باشیم. افرادی که در قشربندی های اجتماعی در رده های پایین قرار دارند، ممکن است دچار فقر مطلق نبوده و امکانات اولیه زندگی را دارا باشند لیکن در مقایسه با دیگر افراد اجتماع فقیر محسوب شوند، اما در برخی موارد به ویژه در کشورهای فقیر، افراد این طبقات حتی از دسترسی به قوت لایموت نیز بی بهره اند.
فقر و محرومیت هر روز در جهان چهره خشن تر و کریه تری به خود می گیرد. امروزه حتی در برخی از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، فقرا در حواشی جوامع قرار دارند و به دلیل عدم برخورداری از امکانات ابتدایی جهان امروز نظیر بهداشت، آموزش و … هم خود دچار بسیاری از آسیب های جسمی و روحی می گردند و هم باعث بسیاری از آسیب های اجتماعی می شوند. بسیاری از جامعه شناسان نظیر اسپنسر، جوامع را به صورت یک ارگانیسم زنده و واحد تصور نموده اند. اگر این تصور را تا حدی صحیح فرض کنیم، باید گفت که فقر و محرومیت در جوامع چون بیماری مهلک سرطان است که اگر زود تشخیص و معالجه نشود، آسیب های ناشی از آن سراسر این ارگانیسم را به ورطه نابودی می کشاند:
بنی آدم اعضاء یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
در کشور ما نیز فقر امروزه یکی از مهمترین مسائل و سرمنشاء بسیاری از معضلات اجتماعی است. گسترش فقر و فاصله طبقاتی باعث گردیده تا سازمانها و نهادهای دولتی نظیر کمیته امداد، بنیاد مستضعفان و … متولی رسیدگی به محرومان گردند. لیکن شواهد و قرائن نشان می دهد که عملکرد این دستگاه ها تاثیر چشمگیری در کاهش فقر عمومی جامعه نداشته است که بررسی دلایل و عل

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
ل آن در این مبحث نمی گنجد، اما یکی از مسائلی که به نظر می رسد در این امر نقش دارد، عدم شناخت کافی فقرا و نیازهای ایشان می باشد. در این صورت این سوال در ذهن متبادر می گردد که آیا کمک ماهیانه ۶۰ هزار تومان برای یک خانواده ۵ نفری می تواند در کاهش فقر و بدبختی موثر باشد یا اصولا” نیاز فقرا در جامعه ما چیز دیگری است و به گونه ای دیگر باید برنامه ریزی نمود.
در این تحقیق سعی می گردد تا دور باطل فقر در خانواده های فقیر به دلیل کسب برخی از ویژگی های فرهنگی و انتقال فقر به نسل های بعدی به همین دلیل مورد بررسی قرار گیرد. چرا که بدون توجه به این امر بسیاری از کمک های مادی و حمایت های مالی به فقرا مسکنی بیش نبوده و هرگز آنها را از ورطه فقر و نداری خارج نخواهد ساخت و این دور باطل در خانواده فقیر تا ابد ادامه خواهد یافت.
موضوع این پایان نامه، ” فرهنگ فقر یا فقر فرهنگی” است که در پی ۷ سال فعالیت نگارنده در جمعیت امداد دانشجویی امام علی (ع)، در زمینه فقر نگاشته می شود. جمعیت امام علی (ع) با نام جهانی اولین برادر بزرگتر، یک جمعیت امداد رسانی غیر دولتی است که از سال ۱۳۷۸ تاسیس گردیده است و در حال حاضر مدت ۴ سال است که در حدود ۵۰۰ خانواده محروم را در داخل شهر تهران و برخی از شهرهای دیگر تحت پوشش دارد. این خدمات در قالب غذایی، آموزشی، بهداشتی و تفریحی می باشد. ارتباط نزدیک با خانواده های محروم حاکی از این است که بسیاری از این خانواده ها به دلیل پذیرش شرایط فقر خود و ناامیدی از امکان تغییر این وضعیت، از کوچکترین اقدامی برای تغییر وضعیت خود سرباز زده و به حالتی منفعلانه روی آورده اند. در این میان رفتارهایی مشترک در میان کلیه این افراد وجود دارد که بررسی و شناخت آنها می تواند در تدوین و ارائه برنامه های فقر زدایی حائز اهمیت باشد.
این پایان نامه با نگاهی به نظریه هایی که به دلایل فردی و اجتماعی (و نه اقتصادی) پیدایش و تداوم فقرمی پردازند، سعی خواهد داشت این نظریه ها و به ویژه نظریات مرتبط با چرخه فقر را با شرایط فقرا در ایران، به ویژه افرادی که به نوعی در حاشیه قرار گرفته اند، تطبیق داده و تاییدی بر صحت این نظریه ها یافته یا نظریاتی جامع تر و مناسب تر با در نظر گرفتن شرایط بومی کشور را ارائه دهد.

۱-۲- هدف اصلی تحقیق

فقر از پدیده های پیچیده جامعه شناسی است. بررسی های انجام گرفته بر روی فقر عموما دو دیدگاه را دنبال می نمایند: دلایل ایجاد فقر و عواقب فقر. در زمینه دلایل ایجاد فقر مکاتب مختلف جامعه شناختی دیدگاه های مختلفی را ارائه می کنند که گاه فرد و گاه جامعه را در ایجاد این معضل دخیل می دانند. در بررسی عواقب فقر نیز تاثیرهای پدیده بر جامعه و نیز بر شخص فقیر می تواند مطابق با دیدگاه های تحقیق مد نظر قرار گیرد. چنانچه در بسیاری از تحقیق ها نشان داده شده است، ارتباط نزدیکی بین فقر و پدیده هایی چون اعتیاد، ارتکاب جرم، کودک آزاری، فرار کودکان و … وجود دارد. آنچه در این تحقیق دنبال می شود وجود فرهنگی در میان فقرا است که از آن به ” فرهنگ فقر ” یاد می شود و دارای شاخص های معینی می باشد همچنین تاثیر وجود این فرهنگ بر تداوم فقر نیز می تواند در تحقیقات مشابه مورد بررسی قرار گیرد. از این منظر، تحقیق به دنبال بررسی و بیان ارتباط میان عواقب فقر و تداوم فقر است.
هدف از این تحقیق بررسی خصوصیات برگرفته از “تئوری فرهنگ فقر” اسکار لوئیس در میان فقرای شهر تهران است که طی آن خصوصیات و ویژگی های خانواده های محروم و نیازمند نمونه در برخی محلات فقیرنشین شهر تهران بررسی و با آنچه در چهارچوب نظری، فرهنگ فقر نام گرفته است مقایسه می گردد.
اسکار لوئیس، مردم شناس آمریکایی، در سفرهای متعدد خود به کشورهای آمریکای لاتین به ویژه مکزیک و متعاقب مشاهدات و مردم نگاری های خود به این نتیجه رسید که در میان فقرای شهرها در کشورهای مختلف و نیز محلات فقیر نشین شهر ها ویژگی های مشترکی وجود دارد که وی از آن به” فرهنگ فقر “یاد می کند. لوییس در مقدمه کتاب “فرزندان سانچز” که درباره سرگذشت مردم نگارانه یک خانواده فقیر ساکن مکزیکوسیتی است، اینگونه فرهنگ فقر را توضیح می دهد:
“اصطلاح فرهنگ در کاربرد مردم شناسانه، الگویی است برای زندگی که از نسلی به نسلی سپرده می شود. من که برای درک فقر، از فرهنگ، چنین مفهومی را به کار بسته ام، می خواهم به این واقعیت توجه دهم که میان ملل جدید، فقر تنها به معنای محرومیت اقتصادی، بی سازمانی و یا کمبود بسیاری چیزها نیست، بلکه فقر دارای ساخت است، مکانیزمی عقلانی و تدافعی دارد که بدون آن فقرا به زحمت می توانند به زندگی خود ادامه دهند؛ خلاصه شیوه ای از زندگی است سخت استوار و پابرجا که از نسلی به نسلی به خانواده ها سپرده شده است. فرهنگ فقر برای افراد، کیفیات و تمایزات اجتماعی و عواقب روانی دارد.این عاملی است پویا که بر پیوستن به فرهنگ ملی بزرگتر اثر گذار بوده و خود به صورت یک خرده فرهنگ در می آید.” (منبع۱)
بررسی های فوق با هدف شناخت بهتر ویژگی های فقرا در تهران به منظور دسته بندی صحیح تر انجام می گیرد که می تواند مبنایی برای برنامه ریزی های رفاهی در آینده باشد.

۱-۳- ضرورت و اهمیت موضوع

گسترش فقر و اختلاف طبقاتی در جامعه امروز ما از موضوعات حائز اهمیت است. این امر تبعاتی را به دنبال دارد تنها اقشار محروم و فقیر درگیر آن نخواهند بود، بلکه کل جامعه را با مسائلی چون پیدایش و گسترش آسیب های اجتماعی روبرو خواهد ساخت. از آنجا که طبق تحقیقات انجام گرفته، پراکندگی فقرا در شهر (فقر موردی) از نظر اجتماعی با پیدایش محلات فقیر نشین آثاری متفاوت دارند و هم اکنون در شهر تهران شاهد پیدایش و گسترش محلات فقیر نشین به ویژه به صورت حاشیه ای هستیم، شناخت و آگاهی از ویژگی های ساکنان این محلات به ویژه از جنبه فرهنگی از ضروریات تلقی می شود. به طور کلی می توان موارد زیر را از دلایل اهمیت این امر برشمرد:
۱- عدم شناخت کافی از فقرا در محله های مختلف و ارائه سرویس یکسان توسط سازمان های حمایتی به همه فقرا در صورت پوشش دادن.
۲- متحمل شدن هزینه بالا توسط جامعه به دلیل عدم شناخت فرهنگ فقرا و عدم تمهید سیاست های پیشگیرانه در مقابل معضلات پدید آمده از فقر در این محلات.
۳- پوشش خانواده های فقیر تنها از بعد مادی و فراموش کردن اقدامات آموزشی و فرهنگی.
۴- نیاز به طبقه بندی فقرا برحسب فرهنگ حاکم بر خانواده ها و ارائه خدمات متفاوت برای آنها.
۵- مبتنی بودن تئوریهای موجود در این زمینه براساس دیدگاه های جامعه شناسان کشورهای دیگر که مطالعات خود را بر پایه آن کشورها به انجام رسانیده اند. به نظر می رسد که فرهنگ فقر در کلیات آن یکی بوده، اما در هر منطقه و مکانی بسته به شرایط، ویژگی های خاص خود را دارد که باید مورد مطالعه قرار گیرد.

۱- ۴ – سوال های اصلی تحقیق

با توجه به چهارچوب نظری تحقیق که نظریه فرهنگ فقر می باشد،سوالات زیر مطرح می گردد:

آیا ویژگی های ذکر شده در تئوری فرهنگ فقر لوئیس در مورد فقرا ساکن محلات فقیر نشین شهر تهران صدق می کند؟

فرهنگ فقر در شهر تهران چه خصوصیات منحصر به فردی دارد؟

(سوالات فوق در چهارچوب نظریه فرهنگ فقر مطرح گردیده است.)

۱- ۵- فرضیه های تحقیق

۱- فقرای ساکن محله های فقیر دارای ویژگی های زیر می باشند:
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف با مشکل بیکاری و کم کاری دست و پنجه نرم می کنند.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف در صورت اشتغال به کاردرآمد و دستمزد پایینی دارند.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف در صورت اشتغال ، به مشاغل بدون نیاز به مهارت و گوناگون مشغولند.
– کودکان در خانوده های فقیر ساکن محلات فقیر تهران و اطراف ناگزیرند کار کنند.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف برنامه ای برای اوغات فراغت خود ندارند.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف گرایش به اعتیاد به خمر و مواد مخدر دارند.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف توسل به خشونت در فرو نشاندن دعواها دارند.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف در تربیت کودکان از پرخاشگری و خشونت بهره می گیرند
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف تمایل شدید به زندگی لحظه به لحظه داشته و برنامه ای برای آینده زندگی خود ندارند.
– احساس قدرگرایی و تسلیم در فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف شدید است.
– اعتقاد به برتری مردان و قربانی شدن از جانب زنان درفقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف بالاست
– احساس شدید بی ارجی،درماندگی،متکی بودن به دیگران و خود را خوار شمردن در فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف زیاد است.
– در فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف ،دایره اطلاعات در حد محله یا روستای محل سکونت بوده و سطح تحصیلات در این خانواده هاپایین است.
– فقرای ساکن محلات فقیر تهران و اطراف علاقه به فعالیت های سازمانمند و تشکل یافته برای بهبود وضع خود ندارند.(عدم درک همانندی مشکلات خویش با همانندانشان در دیگر نقاط (عدم توجه به تعلق خود به طبقه خاص))

۱- ۶ – تعاریف و مفاهیم

۱-۶-۱- فقر

“از من نپرسید فقر چیست، چون شما آن را در بیرون خانه مشاهده کردید.به خانه نگاه کنید و تعداد سوراخهایش را بشمارید.به لوازم خانه و لباسهایی که به تن دارم نگاه کنید. به همه جا نگاه کنید، آنچه می بینید همان فقر است.” مرد فقیر کنیایی(منبع۲ )
از آنجا که موضوع این تحقیق، فرهنگی است که به دنبال فقر در خانواده های فقیر ایجاد می گردد، یکی از مهمترین مفاهیمی که باید به طور کامل تعریف گردد، فقر و انواع آن می باشد.
تعریف فقر : برای فقر تعاریف مختلفی وجود دارد که برخی از آنها در اینجا ذکر می شود:

معنی لغوی فقر: لغت شناسان برای فقر، معانی بسیاری ذکر کرده اند. بخشی از این معانی عبارتند از: تنگدستی، تهیدستی، پریشانی، شکستن، کنده کاری کردن، دهانه قنات و گودالی که در آن نهال خرما می کارند. افزون بر این، لغت شناسان، مبتلا به کمردرد و یا شکستگی ستون فقرات را فقیر اتگاشته اند. براین اساس، تهیدست را فقیر می نامند، زیرا ستون فقرات توانایی اش شکسته است. (منبع ۳ )

تعریف فقر بر اساس فرهنگ علوم اجتماعی (ریدینگ):

برخوردار نبودن فرد یا گروه از دارایی ها، درآمد و خدمات عمومی.

وضعیت مربوط به داشتن در آمدی پایین تر از یک پنجم در نظام توزیع درآمد(میلر).

وضعیت مربوط به داشتن درآمدی ناهمساز با هدف ملی یک جامعه. (منبع۵)
تعریف فقر اقتصادی:

فقر در وجه اقتصادی آن به معنی عدم برخورداری از حداقل امکانات معاش یا به تعبیر دیگر، عدم برخورداری از قوت لایموت و میزان درآمدی است که در سطح امرار معاش باشد.(منبع۴)