بر اساس معیارهای اخلاقی فرد، باید انگیزه‌های شخصی‌اش را فدای انگیزه‌های اجتماعی كند تا بتوان به اهداف مد نظر اسلام رسید. موعظه و پند و اندرز نیكو یكی از طرق دعوت مردم به خداشناسی است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
انسان‌ها با هم متفاوتند، همه را نمی‌توان به یک صورت تربیت نمود، گاه یک جمله كوتاه و یک تذكر فرد را بیدار می‌كند و او را از اعمالی كه انجام می‌دهد آگاه می‌نمایند.
در قرآن با ذكر قصه‌ها توجه افراد به اصول و حقایق اخلاقی جلب می‌شود گاه با ذكر داستانها افراد را تربیت نموده تربیت از طریق ذكر داستان در مراحل مختلف رشد مؤثر است. یكی از روش‌های متداول در تعلیم و تربیت استفاده از پاداش و تنبیه است. انسان طبیعتاً از پاداش لذت می‌برد و از تنبیه روی‌گردان است.
همین گرایش انسان سبب تشویق انسان به انجام كارهای خوب و خودداری از انجام كارهای ناپسند می‌گردد. در دین مقدس اسلام تشویق و تنبیه به صور گوناگون بیان شده است. در كتب اسلامی از بهشت و دوزخ و سود و زیان، خیر و صلاح، شر و بدبختی و سرانجام خوب و رستگاری سخن به میان آمده است.
انتظار ما از مذهب آن است كه برای طرز برخورد ما با پدیده‌ها و موجودات، ضابطه‌هایی معین كند. در یک نگاه كلی می‌توان روش‌های تعلیم و تربیت را در شش دسته تقسیم كرد.
روش‌های عاطفی: مهر و محبت، تحریک عواطف و احساسات، خطبه‌های شاعرانه و …
روش‌های امیدساز: وعدة پاداش، مژده، بشارت و …
روش‌های امتناعی: استدلال، بحث، مجادله و …
روش‌های عنایت‌آمیز: مزاح، تجاهل و …
روش‌های هشداردهنده: اخطار، بیم و …
روش‌های غیر مستقیم: كنایه و اشاره و …
در اعمال مذهبی باید به وضعیت جسمانی، روانی، فكری، مخاطب توجه كرد و از یک كودك هفت‌ساله نمی‌توان انتظار همراهی با شما در جلسات چند ساعتة دعا و مناجات را داشت.
اگر مفاهیم و ارزش‌های دینی در موقعیت‌های ناخوشایند و زمانی كه فرد به لحاظ عاطفی و شرایط روانی و ذهنی و حتی شرایط جسمانی آمادگی كافی را نداشته باشد ارائه گردند اثر مخربی در تربیت معنوی او خواهد داشت.
وقتی كودك از درون ناآرام است هیچ پیامی از بیرون به او منتقل نمی‌گردد، هر چند این پیام زیبا و دلنشین باشد. روش‌های كنونی تعلیم و تربیت غالباً خسته‌كننده و تكراری است و بدون آماده‌سازی و ایجاد شوق، بصورت مستقیم با مخاطب رابطه برقرار می‌كند، پس در نتیجه روش‌های تربیتی مذكور یا بی‌فایده و بی‌تأثیر است و یا اثر معكوس می‌گذارد و فرد را از دین و اخلاق گریزان می‌سازد چون تكرار محرك‌های یكنواخت موجب دلزدگی و بیزاری فرد می‌شود.
یكی از پایدارترین و در عین حال خوشایندترین یادگیری‌ها، یادگیری مشاهده‌ای است. هنر یک مربی مذهبی آن است كه مفاهیم دینی و آیات الهی را با تصاویر زنده، لحظات نشاط‌آور و احساسات شورانگیز به كودك عرضه كند.
یكی دیگر از نكاتی كه رعایت آن در فرایند تربیت دینی لازم است حفظ شخصیت كودك می‌باشد. مربی باید بدون كمترین برخورد با شخصیت كودك و آسیب زدن به آن، برنامه خویش را دنبال كند در غیر این صورت ورودی‌های كودك بر مربی بسته شده و دیگر كودك پذیرای مربی نخواهد بود و حالت تدافعی به خود می‌گیرد.
اسلام در سیستم تربیتی خود اصل تنبیه را به عنوان آخرین روش تربیتی پذیرفته است. به این معنی كه وقتی مربی تمام روش‌های تربیتی را نسبت به تربیت‌شونده اعمال كرد ولی در تقویت یا تضعیف رفتار موفق نشد، اصل تنبیه ضرورت خود را می‌یابد.
وجود جهنم و عذاب اخروی مجرمین در آیات قرآن دلیلی روشن است كه اسلام، اصل تنبیه را قبول كرده است. خداوند متعال با ما انسان‌ها نیز مدارا می‌كند و از برخی اعمال ما چشم‌پوشی می کند و اگر اعمال ما از حدود خود تجاوز كند، اعمال ناستوده ما را كیفر می‌دهد.
خداوند مردم را به عفو و گذشت بر اساس هدف مهمی دعوت می‌كند. خدایی كه انسان را آفرید به طبیعت او از سایر عقلا آشناتر می‌باشد و به اموری كه باعث ایجاد شر و فساد در وجود انسان می‌شود آگاهی كافی دارد.
چون كودك شرایط مسئولیت را ندارد و هیچ مسئولیتی بر گردنش نیست پس از او رفع تكلیف شده است همانطوری كه از بیمار، برخی از تكالیف همچون روزه گرفتن و از مجنون، برخی از تكالیف مانند انجام عبادات برداشته شده است.
تشویق بدون تردید از مهم‌ترین اركان روان‌شناسی تربیتی است و عامل مؤثر در تحریک انگیزه‌ها و پیشرفت افراد در یادگیری می‌باشد.
تشویق از نیازهای اساسی انسان‌ها است چه كودكان و چه بزرگسالان نیازمند به تشویق می‌باشند پس باید شیوه‌های تشویق افراد به اقتضای سنشان و میزان درك و فهم آنها متفاوت باشد.
تشویق و ترغیب راه پیشرفت و ترقی را بر كودكان بازتر نموده و شعلة امید را در وجود آنها روشن‌تر می‌كند.
مسأله دیگری كه والدین باید در امر تشویق بدانند این است كه تشویقات نباید مكرر باشند زیرا در غیر این صورت ارزش واقعی تشویق از میان می‌رود و همچنین نباید تشویق بیش از اندازه باشد به طوری كه اگر كودك عملی بهتر از عمل گذشته انجام دهد دیگر هیچ لفظی برای وصف رضایت خود نداشته باشیم پس این تشویق‌ها باید به اندازه بوده و از هرگونه زیاده‌روی در تشویق خودداری شود.
برای اینكه كودك آمادگی كافی جهت پذیرش مسائل دینی را داشته باشد، بهتر است از سال‌های پیش از بلوغ آرام‌آرام و به تدریج آنها را با وظایف دینی خود آشنا كنیم.
یكی دیگر از مسائل مهم در امر پرورش مذهبی كودك این است كه آنان را از افراط و
تفریط در عبادت دور بداریم و هرگز آنان را به انجام عبادت زیاد مجبور نكنیم حتی اگر خود كودك به زیادی در عبادت تمایل نشان داد مربی باید سعی كند كه این عبادت را رو به كاهش دهد.
در ذات كودك نیازمند بودن به دین و عشق به خداوند به صورت امانت نهاده شده و همچنین انسان به صورت آزاد و مختار آفریده شده و از هر گونه اجبار و تحمیل بیزار بوده و اگر از این اجبار، برای دعوت فرد به دین استفاده شود سبب طغیان و سركشی او می‌گردد. هدف اصلی از تربیت درونی كردن ارزش‌ها و مفاهیم اخلاقی و دینی در جان آدمیان است. بنابراین تلاش والدین و مربیان باید بر اعطای بینش و شعور او به كودك و پیوند دادن او به مفاهیم و ارزشها با احساسات و عواطفشان تلاش باشد.
پیچیدگی شخصیت كودكان و آثار زیانباری كه از بی‌تجربگی خانواده‌ها به وجود می‌آید اقتضا می‌كند كه والدین پیوسته با كارشناسان مسائل تربیتی دینی در ارتباط بوده و بدین وسیله راه‌حل مناسب و كم خطری برای مشكلات اخلاقی و مذهبی فرزندان بیابند.
هنر یک مربی آن است كه جاذبه‌های پیام خود را آشكار سازد و به تناسب حال و وضع مخاطب و به لحاظ سلیقه و شرایط عاطفی، روانی و اجتماعی او جلوه‌ای مناسب به پیام خود بدهد. از سوی دیگر باید از ایجاد تصویرهای زننده در مورد افعال و رفتارهای مذهبی پرهیز كرد.
با بزرگتر شدن كودك و رسیدن او به سن بلوغ باید او را با عقوبتهای الهی و آثار زیانبار گناه آشنا كرد و هشدارهای الهی را به او یادآوری كرد چرا كه معمولاً ترس از عذاب در كنار امید به پاداش نقش مهمی در دوری از گناه و انحراف دارد اما در عین حال باید از افراط و تفریط دوری كرد و بین خوف و رجاء تعادل ایجاد كرد.

فهرست منابع و مؤاخذ
*قرآن كریم
1. اسماعیلی یزدی، عباس، فرهنگ تربیت، انتشارات دلیل ما، چاپ و نگارش ناصر غفراللهی، قم، بهار81.
2. امینی، ابراهیم، آیین تربیت، سازمان چاپ انتشارت اسلامی تهران، پائیز 75.
3. انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، انتشارات ام‌ابیها، چاپ باقری، چاپ شانزدهم، قم، سال 80.
4. بندرریگی، محمد، فرهنگ بندرریگی (عربی به فارسی)، انتشارات علمی، بی‌تا، بی‌جا.
5. الدكتور، سیدجمیلی، سفارشات پیامبر اكرم به دختران و زنان، مترجم سیدمهدی شمس‌الدین، انتشارات دارالفكر، قم، پائیز79.
6. حجتی، سیدمحمدباقر، اسلام و تعلیم و تربیت، چاپ و نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، بهمن 58.
7. حسینی دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف دائرالمعارف جامع اسلامی، ج3 و 9، چاپ امین، مؤسسه فرهنگی آرایه، تهران 79.
8. خدیوی‌زند، دكتر محمدمهدی، مباحث اسلامی در روان‌شناسی تربیتی، جلد 1، چاپ بنیاد، چاپ اول، تهران، آبان 73.
9. خمینی، روح‌ا…، استفتائات امام از محضر رهبر انقلاب اسلامی امام خمینی، جلد1، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم 1366.
10. شبّر، عبدا…، اخلاق شبر، مترجم محمدرضا جباران، انتشارات هجرت، قم 1380.
11. شریعتمداری، علی، تعلیم و تربیت اسلامی، چاپخانه سپهر، چاپ پانزدهم، انتشارات امیركبیر، تهران 79.
12. شكوهی، غلامحسین، تعلیم و تربیت و مراحل آن، مؤسسه چاپ انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوازدهم، 1371، بی‌جا.
13. طباطبائی، سیدمحمدحسین، آموزش دین، جمع‌ آوری سیدمهدی آیت‌اللهی، چاپ جهان‌آرا، تهران، بی‌تا.
14. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، چاپ اول، چاپخانه سپهر، تهران، 1342.
15. فائضی، علی، جایگاه روش های تنبیه در تعلیم و تربیت، چاپ سوم، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض كاشانی، چاپ طلوع آزادی، 1385، بی‌جا.
16. فلسفی، محمدتقی، گفتار فلسفی از نظر وراثت و تربیت، بخش دوم، چاپ 18، نشر معارف اسلامی، 1362، بی‌جا.
17. قائمی، علی، اسلام و تربیت دختران، مجموعه بحثهای رادیوئی، چاپ پنجم، چاپ طلوع آزادی، بهار 64، بی‌جا.
18. (…)، پرورش مذهبی كودك، انتشارات ارشاد، قم، اسفند85.
19. (…)، چگونگی تقویت و تثبیت نگرش و رفتار دینی در دانش‌آموزان، انتشارات امیر، 1374، بی‌جا.
20. (…)، هدایت نوجوان به سوی نماز، ستاد اقامه نماز، 1373، بی‌جا.
21. قرائتی، محسن، راز نماز (گناه‌شناسی)، ستاد اقامه نماز، 1374، بی‌جا.
22. (…)، تفسیر نور، جلد (2) و (1)، ناشر مركز فرهنگی درسهایی از قرآن، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، چاپ هفتم، تهران، بهار 1382.
23. كریمی، رویكردی نمادین به تربیت دینی یا تأكید بر روش های اكتشافی، انتشارات قدیانی، 1378، بی‌جا.
24. كریمی‌نیا، محمدعلی، الگوهای تربیت اجتماعی، پیام مهدی قم، 1377.
25. كلینی، ثقة‌الاسلام، اصول كافی، مترجم آیت‌ا… شیخ محمدباقر كمره‌ای، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپخانه بزرگ قرآن كریم، چاپ اول، بی‌جا.
26. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بنتقه حاج سیدجواد علوی و حاج شیخ محمد آخوندی، سرای حاج حسن شركت طبع بحار الانوار، جلد 72 و 104، تهران، بی‌تا.
27. محمدی‌ری‌شهری،محمد، میزان‌الحكمه، مترجم حمیدرضا شفیعی، ویرایش سوم، 1377 هـ .ش. ناشر دارالحدیث، چاپخانه دارالحدیث، چاپ اوّل، جلد 14، بی‌جا.
28. مطهری، مرتضی، ده گفتار، چاپ شانزدهم، چاپ فجر،
انتشارات صدرا، قم آبان 76.
29. مظاهری، حسین، تربیت فرزند از نظر اسلام، انتشارات امیركبیر، چاپ و نشر بین‌الملل، تهران، 81.
30. معلوف، لویس‌المنجد، (برگزیده) فرهنگ جدید (عربی ـ فارسی)، ترجمه منجدالطلاب، مترجم: م.محمد، جلد 1، تهران 1360.
31. ملكی، حسن، خانواده و تربیت دینی، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، چاپ آرین، تابستان 85، بی‌جا.
32. موسوی زنجارودی، سیدمجتبی، تربیت مذهبی كودك، انتشارات میثم تمار، چاپخانه دفتر تبلیغات اسلامی، زمستان 77، بی‌جا.
33. میخبر، سیما و دیگران، ریحانه بهشتی، قم، نورالزهرا، 1382.

مجلات