کثرت نظام‎های غیر دموکراتیک:
بیشتر دولت‎های همجوار ایران، در حال تجربه مراحل نخستین دموکراسی بوده و شهروندان آنها حقوق سیاسی اندکی دارند. بنابراین بدون شک در آینده نه چندان دور، تقاضای ملت‎های منطقه برای دست یابی به حقوق سیاسی بیشتر در اطراف ایران افزایش می‎یابد و امواج ناشی از تنش‎های گسترده آن بر همبستگی‎های منطقه ای تأثیر خواهد گذاشت. (اخباری، ‌نامی، ‌۱۳۸۹، ص۲۰۰).

نقشه ۳-۱- کشورهای همجوار‎ایران منبع: نامی‎و اخباری، ۱۳۸۹، ص ۱۸۹
- حوزه‎های نفوذ ایران
ایران بر خلاف بازیگران منطقه ای و بازیگران مجاور بین المللی همانند هژمون جهانی در تمام زیر سیستم‎ها حضور دارد. نحوه و طریق و ابزارهای نفوذ ایران، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی– تمدنی، دینی و استفاده از ابزار سازمانی است. در زیر سیستم خلیج فارس ایران از ابزارهای اقتصادی، سیاسی و تمدنی و دینی (اسلامی) و مذهبی استفاده می‎کند. در زیر سیستم خاورمیانه کوچک در موضوع فلسطین، لبنان و عراق، نقش فعالی ایفا می‎کند. در فلسطین از طریق نهضتهای آزادی بخش عمل می‎کند. درلبنان، نفوذ فرهنگی– دینی (زبان فارسی- اسلام) و تمدنی دارد و جنبش آزادی بخش و مقاومت (در مقابل تروریسم) نیز از ابزارهای نفوذ ایران است. در حوزه شبه قاره از مرزهای مشترک و حوزه تمدنی ایرانی– اسلامی‎به ویژه زبان و نژاد و دین مشترک استفاده می‎کند. در زیر سیستم قفقاز مذهبی (شیعه)، فرهنگی– تمدنی عمل می‎کند. در زیر سیستم آسیای مرکزی این زیر سیستم در حوزه تمدن ایرانی قرار دارد. در این دو زیر سیستم مهمترین برگه‎های ایران، تاریخ و سنن مشترک، ‌اسلام، زبان فارسی و سنتهای ایران (چون عید نوروز) است. به هر حال حضور فرهنگ ایرانی در این دو زیر سیستم قابل توجه است. ایران از طریق سازمانهایی چون اوپک، اکو، ‌۸- D، گروه ۱۵، با کشورهای همسایه و فرامنطقه ای و عمدتاً مسلمان همکاری می‎نماید. در زیر سیستم قفقاز علاوه بر جمهوری آذربایجان با گرجستان و ارمنستان نیز رابطه مناسبی برقرار کرده است. علاوه بر این راه آهن، خطوط لوله نفت و گاز و انتقال انرژی دراثر همکاری با ترکمنستان و قزاقستان و ارمنستان قابل توجه است. در این میان راه گرجستان قدرت قابل توجهی به ایران می‎بخشد. چرا که در راه های مواصلاتی جدیدی را برای ایران به ارمغان آورده است (رضایی، ‌۱۳۸۴، ص ۱۸۳).
- وسعت ایران
کشور ایران با وسعت خود شانزدهمین کشور جهان است این وسعت، درسرنوشت سیاسی این کشور تأثیرگذار بوده و یکی از عواملی که باعث شد در دهه‎های هفتاد میلادی درسیاست منطقه ای آمریکا، ایران به عنوان یکی از ارکان نظریه ی دو پایه نقش فعالی را درمنطقه به عهده بگیرد وسعت قلمروی آن بوده است (زین العابدین، ۱۳۸۹، ص۱۴۰).
- توپوگرافی ایران
در توپوگرافی موضوع “ترسیم عوارض خارجی زمین” مدنظر است. در مباحث ژئوپلیتیک مسایل توپوگرافیک با عنایت به مرزها و شبکه ی آبها و ناهمواری‎ها به آن لحاظ مورد مطالعه قرار می‎گیرند که عوامل موثر بر شکل گیری مسایل سیاسی و نظامی‎کشورها هستند (زین العابدین، ۱۳۸۹، ‌ص۱۵۰).
اساساً هرگاه مرزهای سیاسی یک کشور با سر حدات طبیعی بویژه ارتفاعات هماهنگ باشد. شرایط پدافندی مطلوبتری برای آن کشور فراهم می‎شود اگرچه پیشرفت تکنولوژی تا حد زیادی در ارزش سیاسی و نظامی‎ارتفاعات تغییراتی به وجود آورده اما ارتفاعات همچنان به شکلی در مسایل ژئوپلیتیک کشورها موثرند ارتفاعات موجب کندی حرکات زمینی و محدودیت در ایجاد شبکه‎های ارتباطی می‎شوند و این امربر شیوه‎های اقتصادی و تولیدی تأثیر مستقیمی‎دارد (عزتی، ‌۱۳۸۸، ص ۸۹).
- شبکه آبها
شبکه آبها از دیگر عوامل طبیعی است که طی تاریخ دارای نقش‎های گوناگونی بوده است. تا قبل از جنگ جهانی دوم شبکه آبها دارای نقش بازدارنده بودند. اما با پیشرفت تکنولوژی امروزه رودخانه‎ها اهمیت سابق خود را از دست داده اند. اگرچه در مقیاس کوچک عملیاتی تا حدی موثرند. در کشور ایران بیشتر رودهای پرآب از داخل کشور سرچشمه می‎گیرند که از این بابت مشکل ژئوپلیتیک خاصی متوجه کشور نمی‎شود (تقوی اصل، ۱۳۸۷، ص ۵۶).
- مرزها
اساس و مبنای شکل مرزها و خط سیر آنها گوناگون است و در مجموع ناشی از توجه به امنیت میراث تاریخی، ‌موافقت نامه‎ها و درگیری‎های نظامی‎است ولی در نهایت شکل هندسی مرزها زاییده تفکرات ژئواستراتژیک خواهد بود. شکل هندسی مرزها به سه صورت کلی، محدب، مقعر و مستقیم قابل بحث است. در برخورد نظامی‎ایران و عراق نیز قبل از هر چیز مرزهای محدب کشور ایران آفند عراق گردید. مرزهای محدب موجب می‎شود که در ابتدا و شروع درگیریهایی نظامی‎ابتکار عمل دردست کشور دارنده آن باشد و در مقابل کشوری که از چنین امتیاز مرزی برخوردار نیست سعی می‎کند این ابتکار عمل را در شروع بحران از طرف مقابل سلب کند (عزتی، ۱۳۸۸، ص ۸۸).
جدول ۳-۲- طول مرزهای جمهوری اسلامی‎ایران

ماخذ: عزتی، ۱۳۸۸، ص ۸۸
- جمعیت
وضعیت جمعیت و منابع انسانی همواره به عنوان یکی از مهمترین عوامل موثر بر توسعه اقتصادی از اهمیت بسزایی برخوردار است. در سال‎های اولیه انقلاب توجه به مسئله تعدیل جمعیت به نحو بایسته در دستور کار مسئولان کشور نبوده است. نرخ رشد متوسط جمعیت کشور ما از ۷/۲ درصد طی سال‎های ۵۵- ۱۳۴۵ به ۹/۳ درصد طی دوره ۶۵- ۱۳۵۵ افزایش می‎یابد. با این وجود اجرای سیاست‎های مناسب به خصوص از سال ۱۳۶۸ به بعد باعث کاهش قابل ملاحظه نرخ رشد جمعیت در کشور گردیده به طوری که طی سال‎های ۷۰ – ۱۳۶۵، ‌۷۵ – ۱۳۷۰، ‌۷۷ – ۱۳۷۵ به ترتیب نرخ رشد متوسط جمعیت با یک سیر نزولی به ۴/۲ درصد، ۴/۱ درصد و ۹/۰ درصد تقلیل یافت. (روحانی، ‌۱۳۸۹، ص‌۵۸).
هرگاه افراد بین سنین ۲۰ تا ۶۵ ساله، ‌بیش از ۲۵% کل جمعیت یک کشور را تشکیل دهند. این کشور از بهترین و مطلوب ترین عوامل ژئوپلیتیک به منظور حفظ امنیت، ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی برخوردار است. و از چنین عاملی به عنوان پشتوانه استراتژی سود می‎برند. کشور ایران دارای یک بافت جمعیتی جوان هست و پراکندگی جمعیت در آن بطور یکنواخت نیست، ‌حداکثر جمعیت در شمال و شمال غربی کشور متمرکز شده اند (تقوی اصل، ‌۱۳۸۷، ص ‌۵۸- ۵۷).
- منابع
ارزش حقیقی و واقعی هر کشوری بستگی به فراوانی و کیفیت منابعش دارد. ثروت یک کشور وابسته به طرز استفاده آن کشور از منابع و تولیدات خود است. در کشور ایران بعد از کشف نفت این انرژی به عنوان یک عامل جهت رقابت قدرتهای خارجی تبدیل شده با توجه به اینکه کشور ایران یکی از غنی ترین کشور از لحاظ خیلی از منابع است بویژه نفت و گاز که در حال حاضر مورد توجه جهانیان است. این منابع به عنوان یک عامل مهم ژئوپلیتیک در سرنوشت سیاسی ایران در دوره‎های قبل از انقلاب بوده است. با توجه به ظرفیتهای بالای منابع در ایران به نظر می‎رسد در آینده نیز این منابع بویژه نفت و گاز از عوامل مهم ژئوپلیتیک ایران به حساب آیند و ایران بتواند از این طریق بر اقتصاد جهان تأثیر گذار باشد (تقوی اصل، ‌۱۳۸۷، ص ‌۵۸- ۵۷). ایران علاوه برداشتن منابع نفت و گاز دارای منابع زغال سنگ، نیروی برق آبی، نیروی برق بادی، انرژی خورشیدی و انرژی هسته ای می‎باشد (www. wikipedia. org ).

۳-۴-۲- عراق

عراق با نام رسمی‎جمهوری عراق کشوری در خاورمیانه و جنوب غربی آسیا است. پایتخت عراق شهر بغداد است.‎این کشور از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن، سوریه و از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه‌است. عراق در منطقه جنوب خود، مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد و دو رود مشهور دجله و فرات که منشأ تمدن‌های باستانی میان‌رودان (بین‌النهرین) در طول تاریخ کهن‎این کشورند از شمال کشور به جنوب آن روان هستند و با پیوستن به رود کارون، اروندرود را تشکیل می‌دهند و به خلیج فارس می‌ریزند. گستره عراق ۴۳۸، ۳۱۷ کیلومتر مربع (۵۸ام، حدود یک چهارم ایران) است. بیشتر سرزمین عراق پست و هموار و گرمسیری است. غرب عراق کویر است و شرق آن جلگه‌های حاصلخیز. ولی بخشی از کردستان عراق (شمال خاور) کوهستانی و سردسیر می‌باشد. همچنین عراق یکی از بزرگترین کشورهای دارای منابع نفت می‌باشد.‎این کشور دارای ۱۴۳ میلیارد بشکه ذخایر تایید شده نفتی می‌باشد. جمعیت عراق حدود ۳۰ میلیون نفر (آمار ۱۳۸۶) است. حدود ۷۵ درصد مردم عرب، ۲۰ درصد کرد و ۵ درصد آشوری، ترکمن و سایر اقوام هستند. همچنین حدود ۶۸ درصد مردم عراق شیعه، ۳۰ درصد سنی و ۲ درصد مسیحی و پیروان سایر ادیان هستند. عراق محل زندگی و شهادت ۶ امام شیعه است و شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا زیارتگاه شیعیان جهان است. عراق دارای تمدن و فرهنگ دیرینه و پرباری است. سومریان، اکدی‌ها و آشوری‌ها نخستین تمدن‌های باستانی عراق را چند هزار سال پیش از میلاد بنیاد نهادند. در دوران پیش از اسلام، عراق کنونی جزئی از ایران بود. پس از اسلام عراق مرکز حکومت دراز مدت خلافای عباسی شد. از میانه سده دهم تا پایان سده سیزدهم هجری خورشیدی، عراق تحت حکومت امپراتوری عثمانی قرار داشت. عراق در سال ۱۲۹۸ (۱۹۱۹) از عثمانی جدا شد و به سرپرستی بریتانیا درآمد و در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) استقلال یافت. . عراق جمعیتی جوان را در خود جای داده ‌است. اقتصاد عراق نیز مانند دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس متکی به «اقتصاد نفت» است. صنعت گردشگری در عراق نیز به خاطر وجود برخی اماکن مهم مذهبی شیعیان، نقش قابل توجهی را در اقتصاد عراق برعهده دارد. سازمان حج و زیارت‎ایران در سال ۲۰۱۲ میلادی، با ذکر آمار گردشگران و زائران‎ایرانی اعلام کرد که هر ساله بیش از یک میلیون و دویست هزار‎ایرانی، از طریق مرززمینی و هوایی به کشور عراق اعزام می‌شوند. دولت عراق جمهوری است که پس از براندازی رژیم حزب بعث عراق و رهبر حزب صدام حسین برقرار شده‌است. بخش بزرگ عراق صحرا است اما مناطق مابین دو رود دجله و فرات حاصلخیز است. قسمت‌‎های شمالی کشور به عمدتاً کوهستانی است و بلندترین قله آن حاجی عمران (هم مرزبا بلندیهای پیرانشهر ایران) با ارتفاع ۳۶۰۰ متر است. عراق مرز ساحلی کوجکی با خلیج فارس دارد. عربی و کردی زبان‌های رسمی‎عراق هستند. میزان باسوادی بین ۶۰٪ تا ۷۰٪ است. (www. wikipedia. org ).

۳-۵- جمع بندی

منطقه­ خلیج فارس همواره به عنوان یکی ازمناطق مهم امنیتی، راهبردی و اقتصادی در نظام بین الملل از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده، به گونه ای که در طول قرن‎های اخیر، پیوسته مورد توجه قدرت‎های بزرگ جهانی بوده و ازتجاوز آنها در امان نمانده است. امروزه با اکتشاف نفت، و با توجه به نقش اساسی آن در اقتصاد جهانی، امنیت و ثبات این منطقه دغدغه ی اصلی کشورهای منطقه وجهان است. به نظر می‎رسد با توجه به بافت دولت‎های منطقه ی خلیج فارس و وضعیت سرزمینی و جغرافیای سیاسی آن امنیت منطقه ای مبتنی بر همکاری بین دولت‎های منطقه، مناسب ترین شیوه برای تأمین امنیت خلیج فارس و منطقه خاورمیانه باشد.
خاورمیانه منطقه‌ای است که سرزمینهای میان دریای مدیترانه وخلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا- اوراسیا یا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود.