1. 1. میزانی که به بازده یا هدف ارزش داده می­ شود.

1. 1. تفکرات در مورد گذرگاه­های ممکن به سوی هدف­ها و انتظارات مرتبط و اینکه در دستیابی به بازده یا هدف چقدر مؤثرند.

۳٫تفکرات در مورد منابع شخصی و اینکه فرد در پیگیری مسیر یا گذرگاه­ها به سوی هدف تا چه اندازه مؤثر خواهد بود.
افرادی که امید کمتری دارند وقتی با موانع غیر قابل رفع روبرو می­شوند، هیجان­هایشان یک توالی نسبتا قابل پیش ­بینی از امید به خشم، از خشم به یأس و از یأس به بی­احساسی را دنبال می­ کند. در حالی­که افراد دارای سطوح امیدواری بالا وقتی در زندگی با مسائلی مواجه می­شوند، تمایل پیدا می­ کنند مسائل بزرگ و مهم را به مسائل کوچک و روشن و قابل اداره تجزیه کنند (اسنایدر، ۲۰۰۰).
امید با واژه ­هایی نظیر خوش­بینی، خوش­باوری، آرزو و رویا و … آمیخته است. برای روشن شدن بحث باید تفاوت این واژه با واژه­ های دیگر بیان گردد که در فرهنگ عامه با مفهوم امید در می­آمیزند.

۲-۲-۲-۳ امید و خوش­بینی
دو مفهوم سازی متمایز از خوش­بینی وجود دارد، یکی از آن­ها خوش­بینی را یک صفت شخصیتی گسترده می­داند که مشخصۀ آن انتظارات خوش­بینانه کلی است (شییر و کارور، ۱۹۸۵) و دیگری خوش­بینی را یک سبک تبیین ساختاریافته می­داند (سلیگمن، ۱۹۹۸). به بیان دیگر پژوهشگران بین سبک تبیین خوش­بینی و خوش­بینی سرشتی تمایز قائل شده ­اند (کار، ۲۰۰۴).
خوش­بینی سرشتی یا گرایشی یک انتظار کلی است دایر بر اینکه در آینده بیشتر رویدادهای خوب اتفاق خواهد افتاد تا رویدادهای بد. شییر و همکارانش استدلال می­ کنند که افراد خوش­بین در رویارویی با دشواری­ها به دنبال کردن هدف­های باارزش خود ادامه می­ دهند و با به­کار گیری راهبرد­های کنارآمدن مؤثر، خودشان را تنظیم می­ کنند تا بتوانند به هدف­های خود برسند (شییر، کارور و بریجز، ۲۰۰۰). مفهوم­سازی دوم از خوش­بینی محصول تلاش سلیگمن و همکارانش است. آن­ها خوش­بینی را به جای یک صفت شخصیتی گسترده یا سرشتی، به عنوان یک سبک تبیینی معرفی کردند. سلیگمن معتقد است خوش­بینی در نحوه تفکر افراد درباره علت­ها ریشه دارد، افراد بدبین شکست شخصی را با علت­های درونی پایدار و کلی و افراد خوش­بین شکست را با علت­های بیرونی، ناپایدار و اختصاصی انتساب می­ کنند (شولتز و شولتز، ۲۰۰۵).
سلیگمن معتقد است امید و خوش­بینی هر دو قابل یادگیری­اند و احساس خودکارآمدی به خوش­بینی و امید می­انجامد. اما اسنایدر امید را متفاوت از خوش­بینی می­دانست، اسنایدر معتقد است امید نیازمند برنامه­ ریزی قبل از اقدام و عمل است و نیز امید برای شرایط معینی تعریف می­ شود و مشروط به شرایط درونی و توانایی شخص است. خوش­بینی یک سبک تبیین کلی است و تفکرات مثبت بدون توجه به توانایی شخص و وابسته به شرایط بیرونی آن را ایجاد می­ کند (دونالد، ۱۹۹۷). در نتیجه افراد صرفا خوش­بین لزوما برنامه­ ریزی و هدفمندی خاصی برای رسیدن به نتایج مورد نظر خود ندارند و در نتیجه هنگام مواجهه با موانع، به احتمال بیشتری دچار احساس ناکامی می­شوند و حتی نگرش مثبت خود را از دست می­ دهند اما افراد امیدوار دارای هدف، قدرت اراده و راه­یابی برای رسیدن به هدف هستند و با برنامه­ ریزی واقع­بینانه موانع را در نظر می­گیرند و برای آن­ها چاره اندیشی می­ کنند. در امید واقعی چیزی بیش از خوش­بینی یا به عبارت بهتر “واقع­بینی” نهفته است (نظام دوست، ۱۳۹۱).
۲-۲-۲-۴ تفاوت امید با توقعات
توقع انتظار حصول چیزی را داشتن یا در انتظار وقوع امری بودن است. از جمله تفاوت­های توقع با امید این است که توقع می ­تواند در مورد نتایج مثبت و مورد نظر یا منفی و غیر دلخواه باشد. اما امید فقط در مورد نتایج مثبت و اهداف مورد نظر است. دیگر آنکه امید به نتایج و اهداف مطلوب اشتیاق و نیز انگیزش بیشتری ایجاد می­ کند. واضح است که توقع پیامد­های نامناسب اشتیاق و انگیزشی را ایجاد نمی­کند. در ضمن توقع و انتظار صرف برآورد احتمال وقوع، حتی در مورد پیامد­های مطلوب نیز انگیزش چندانی برای حرکت ایجاد نخواهد کرد. توقع بیشتر معطوف به دیگران و عوامل محیطی است. برعکس امید بیشتر فعال و معطوف به تلاش شخصی است. بنابراین باید بین امید و توقعات واقعی توازن برقرار شود. توقعات غیر واقعی به ناامیدی تلخی منجر می­ شود. خصوصا وقتی درمان یا توان­بخشی نتایج مورد انتظار رابرآورده نمی­کند ( استریت­منر، ۲۰۰۴).
۲-۲-۲-۵ تفاوت امید با امیال
امیال نیروی انگیزشی در پس تقاضا هستند. امیال متفاوت از نیازها هستند. نیازها پیش ­بینی­ پذیر، قابل کنترل، قابل انکار و به تعویق انداختنی هستند، نیازها ارضا و اشباع شدنی هستند و با فرایند­ها و وسایل منطقی برآورده می­شوند و می­توان آن­ها را الویت­بندی کرده و برای رفع آن­ها برنامه­ ریزی نمود در حالی­که امیال مقاومت ناپذیرند. ما تسلیم آن­ها می­شویم. امیال می­توانند از کنترل ما خارج و بر افکار، احساسات و اعمال ما چیره گردند، بنابراین امیال فقط می­توانند یک جنبه از امید باشند. امید با کنترل و برنامه­ ریزی برای آینده مطلوب همراه است در حالی­که امیال لزوما متوجه آینده نیستند (بلک، جر و اسکگارد،۲۰۰۳ ).
۲-۲-۲-۶ تفاوت امید با آرزو
آرزو نیز مانند امید اشتیاق رسیدن به هدف را در خود دارد اما امید انگیزش و عملکرد بیشتری با خود به همراه دارد. علاوه بر آن امید امور ممکن و محتمل را شامل می­ شود در حالیکه آرزو شامل امور ممکن و ناممکن است. امید مربوط به وقایعی است که هر کس در آینده خواهان وقوع آن­هاست در حالیکه آرزو می ­تواند مربوط به هر زمانی شود. مثلا ممکن است کسی آرزو کند که به جای فردی بود که سال­ها پیش می­زیسته است. ضمنا برای امید داشتن به هر چیز باید نسبت به آن آگاهی نسبی و برنامه­ ریزی و تلاش داشت در حالیکه در آرزو کردن ممکن است هیچ آگاهی و تلاش و هدفمندی در میان نباشد. گاهی انسان­ها آرزوی چیزی را دارند که از عواقب آن هیچ آگاهی ندارند و به جنبه­ های آن توجهی نکرده یا اصلا آمادگی و ظرفیت آن را در خود ایجاد ننموده­اند. آرزو با توصیفی که ارائه شد بیشتر با خیال­پردازی همراه و گاهی اوقات معطوف به امور غیر ممکن است یا وقایعی را شامل می­ شود که شخص هیچ کنترل و اختیاری بر آن­ها ندارد. از آنجا که آرزوها با برنامه­ ریزی و عمل کردن همراه نیستند برخلاف امید باعث رشد و عملکرد مثبت در فرد نمی­شوند. این امر به صراحت در متون دینی و منابع فرهنگی اشاره شده است که فضیلت و برتری از انجام کارهای شایسته و نه آرزو کردن صرف به­دست می ­آید. مانند آنچه که در سوره نساء آیه۱۲۳ آمده است: “فضیلت و برتری به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست. هرکس عمل بدی انجام دهد کیفر داده می­ شود و کسی را جز خدا ولی و یاور خود نخواهد یافت” (نظام­دوست، ۱۳۹۱).
در قسمت بعدی به تعریف و آشنایی بیشتر با تاب­آوری می­پردازیم.
۲-۲-۳ تاب­آوری
تاب­آوری در روان­شناسی عبارت است از استعداد و ظرفیت مثبت افراد جهت غلبه بر استرس، حوادث و فجایع. همچنین این واژه برای مقاومت و تحمل­پذیری افراد در برابر وقایع منفی آینده نیز به­کار می­رود (کانر و دیویدسون، ۲۰۰۰).
تاب­آوری ظرفیت گذرکردن از دشواری، پایداری سرسختانه و ترمیم خویش است. این ظرفیت انسان می ­تواند باعث شود تا او پیروزمندانه از رویدادهای ناگوار بگذرد و علی­رغم قرار گرفتن در معرض تنش­های شدید، شایستگی اجتماعی، تحصیلی و شغلی او ارتقاء یابد. تاب­آوری نوعی ویژگی است که از فردی به فرد دیگر متفاوت است و می ­تواند به مرور زمان رشد کند و یا کاهش یابد و بر اساس خود­اصلاح­گری فکری و عملی انسان در روند آزمون و خطای زندگی شکل می­گیرد (جکسون، ۲۰۰۷).
گارمزی و ماستن (۱۹۹۱) تاب­آوری را چنین تعریف می­ کنند: فرایند مقابله و سازگاری موفقیت­آمیز با شرایط چالش برانگیز و تهدید­کننده زندگی که این فرایند نه تنها شامل شکست­ناپذیری افراد در برابر حالت­های اضطرابی می­باشد، بلکه موجب می­گردد افراد با قوای روانی و ذهنی بیشتری در مقابل شرایط استرس­آفرین مقاومت کنند (به نقل از سامانی و همکاران، ۱۳۸۶).
لاتر و بیکر (۲۰۰۰) تاب­آوری را به عنوان یک فرایند پویایی در نظر گرفته­اند که موجب می­گردد زمانی که افراد با مسائل استرس ­زا و مشکلات مهم در زندگی خود روبرو می­شوند رفتارهای مثبت انطباقی­تر نشان دهند. محققان فوق بر این باورند که تاب­آوری موجب می­گردد زمانی که افراد با دشواری­های جدی در زندگی روبرو می­شوند نتایج منفی را به نتایج مثبت تبدیل کنند. نتایج مثبت یا انطباق مثبت یعنی رفتارهای شایسته و موفقیت­آمیز اجتماعی زمانی که افراد در مراحل خاصی از زندگی خود با مشکل یا مسئله­ای روبرو می­شوند. مثلا فقدان آشفتگی­های روانی بعد از واقعه آسیب­زای ۱۱ سپتامبر در ایالت متحده آمریکا (به نقل از صادقی، ۱۳۸۸).
تاب­آوری نوعی مصون سازی در برابر مشکلات روانی­­-­ اجتماعی بوده و کارکرد مثبت زندگی را افزایش می­دهد که می ­تواند به وسیله فراهم نمودن افزایش مهارت­ های اجتماعی تقویت گردد. مهارت­ هایی از قبیل برقراری ارتباط، مهارت­ های رهبری، حل مسأله، مدیریت منابع، توانایی رفع موانع با موفقیت و توانایی برنامه­ ریزی (کولینز، ۲۰۰۹).
واژۀ تاب­آوری را می­توان به صورت بیرون آمدن از شرایط سخت یا تعدیل آن تعریف نمود. در واقع تاب­آوری ظرفیت افراد برای سالم ماندن، مقاومت و تحمل در شرایط سخت و پر خطر است که فرد نه تنها بر آن شرایط دشوار غالب می­ شود، بلکه طی آن و با وجود آن قوی­تر نیز می­گردد. پس تاب­آوری به معنای توان موفق بودن، زندگی کردن و خود را رشد دادن در شرایط دشوار و ناخوشایندی است که فرد برای رهایی از آن با صدمه­پذیری کمتر حداکثر تلاش خود را به­کار گیرد (زرین­ کلک، ۱۳۸۸).
به طور کلی محققان مقاومت و تلاش در جهت پیدا کردن راه­­حل­های منطقی در بستر شرایط استرس ­زا و تهدید کننده زندگی را تاب­آوری می­گویند (صادقی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۳-۱ نشانه­ های تاب­آوری
ماستن و گارمزی (۱۹۹۰) نشانه­ های تاب­آوری را به شرح ذیل می­دانند:
اتخاذ نتایج مثبت و خوشایند از شرایط سخت و خطرزای زندگی
داشتن ظرفیت و مقاومت پایدار در شرایط استرس ­زا
بهبودی نسبتا سریع بعد از آسیب شرایط استرس ­زا
افراد تاب­آور وقتی که در شرایط استرس ­زا و موقعیت­های تهدید­کننده زندگی قرار می­گیرند مانند فقر و تهیدستی، داشتن فرزندان مبتلا به بیماری­های روانی و جسمانی، مشکلات شغلی و… پیش از آنکه تسلیم شرایط موجود شوند، تلاش می­ کنند با اتخاذ راه حل­های منطقی و صحیح نه تنها استرس­های زندگی را کنترل کنند بلکه تلاش می­ کنند وضعیت موجود را در جهت مثبت ارتقاء و بهبود بخشند (محمدی، ۱۳۸۴).
وقتی افراد تاب­آور در شرایط سخت و دشوار زندگی مانند طلاق، اختلافات خانوادگی، بیماری و ورشکستگی اقتصادی قرار می­گیرند پیش از آنکه آن­ها به صورت هیجانی با مشکلات خود برخورد نمایند، شکیبایی و تحمل زیادی از خود نشان می­ دهند و سعی نمی­کنند با اتخاذ راه حل­های سریع و هیجانی وضعیت موجود را بدتر کنند، بلکه این نوع افراد با نگریستن به مشکل خود از زوایای مختلف و بدون اینکه کنترل رفتاری و هیجانی خود را از دست دهند، سعی در ارائه راه حل­های منطقی برای رفع مشکل خود دارند (ورنر و اسمیت، ۲۰۰۱).
افراد تاب­آور انعطاف­پذیری بیشتری در مقابل شرایط آسیب­زا دارند و خود را در برابر این شرایط حفاظت می­ کنند . عوامل متعددی از جمله ویژگی­های درونی- روانی- اجتماعی، حمایت اعضای خانواده و دوستان و حمایت دیگر سیستم­های اجتماعی در ایجاد و ارتقاء میزان تاب­آوری نقش دارند (فریبرگ و همکاران، ۲۰۰۶).
۲-۲-۳-۲ ویژگی افراد تاب­آور
تحقیقات نشان می­دهد که افراد تاب­آور، چند ویژگی مشترک دارند. این ویژگی­ها عوامل محافظتی هستند که پیامدهای مثبت را به دنبال دارند. توانایی گسترش عواطف به دیگران، احترام به خود، اطمینان به آینده، مسئولیت­ پذیری برای اعمال خود، خود­کنترلی، کفایت خود، درک مثبت خود، خود تنظیم­گری هیجان­ها، جذابیت کلی برای دیگران، حس معنی­داری زندگی، دید مثبت به زندگی، فعالیت اجتماعی، حس خودمختاری، روابط خوب با همسالان، جستجوی حمایت، شخصیت اجتماعی داشتن، انتظارات سالم و از احساسات مثبت یا خنده استفاده کردن از این مواردند (بنارد، ۱۹۹۱، به نقل از خداجوادی و پرو، ۱۳۸۷).به عقیده براون و رودز (۱۹۹۱) افراد تاب­آور قادر به کنترل خود می­باشند. آن­ها قادرند خود را از سردرگمی برهانند و سیستم­های حمایت اجتماعی و روابط خانوادگی گسترده­تری فراهم کنند تا به آنان برای سازگاری بهتر کمک نماید. افراد تاب­آور درجه بالایی از سلامتی روانی و استقلال را نشان می­ دهند. آن­ها قادرند که خود فکر کنند و تصمیم بگیرند و وقتی از محیطشان انتقاد دارند قادر هستند که نظراتشان را به دیگران انتقال دهند. آنها احساسات خوبی نسبت به اطرافیان دارند و توانایی تغییر دادن محیطشان را باور دارند (براون و رودز، ۱۹۹۱، به نقل از ایساکسون، ۲۰۰۲).افراد تاب­آور شخصیتی مقاوم در مقابل استرس دارند و درس­های ارزشمندی از تجارب سخت زندگی خود می­گیرند. آنها در موقعیت­های پراسترس و آسیب­زا احساس می­ کنند که می­توانند راه مناسبی برای حل مشکلات خود پیدا کنند، به خود متکی هستند و واکنشی یادگیرانه- مقابله­ای در موقعیت­های دشوار از خود بروز می­ دهند، در حالیکه افرادی که تاب­آوری ضعیفی دارند واکنشی سرزنش­کننده- قربانی از خود نشان می­ دهند (جزایری و رحیمی، ۱۳۸۹).
۲-۲-۳-۳ عوامل تاب­آوری
عوامل مؤثر بر تاب­آوری را می­توان به این صورت توضیح داد:
الف- توانایی­ها و ویژگی­های فردی
داشتن توانایی­های اجتماعی (تفاهم، انعطاف­پذیری فرهنگی، همدلی، مهربانی، مهارت­ های ارتباطی و شوخ­طبعی و هوش هیجانی).
قدرت حل مسأله ( برنامه ریزی، یاری جویی، تفکرانتقادی و خلاق).
مهارت خودگردانی (احساس هویت، خودکارآمدی، خودآگاهی، تسلط بر وظایف و کناره­گیری سازگارانه از شرایط منفی).
هدف داشتن و باور به آینده­ای روشن (هدف­گیری، آرمان­های تحصیلی، خوش­بینی، اعتقاد دینی و روابط معنوی).
ب- عوامل محافظت کننده محیطی
پیوند مهربانانه که به همدردی، درک متقابل، احترام و علاقه ­مندی می­انجامد.
امیدواری که باعث می­ شود فرد تاب­آوری ذاتی خود را باور کند و در رویارویی با مشکلات و آسیب­ها به جستجو و کشف توانمندی­هایش برآید.
یافتن فرصت­هایی برای مشارکت معنادار جهت گفتن و شنیدن تصمیم ­گیری، مسئولیت پذیری و تأثیر گذاری بر اجتماع (بونانو، ۲۰۰۵).