ب) پرسش­های فرعی:

وضعیت عملکرد کابینه­ها بعداز فتح تهران تا کودتای رضاخان چگونه بود؟

تأثیر شرایط سیاسی ایران و دول خارجی بر تغییر پی درپی کابینه­ها چه می­باشد؟

۱-۴ فرضیه ­های پژوهش
براساس سؤالات فوق، فرضیات زیر مطرح شده و اساس پژوهش قرارگرفته است:
فرضیه اصلی:
ازآنجا که بعداز فتح تهران به دست مجاهدان دولت مرکزی نتوانست به اقتدار قبل دست یابد
کابینه­های مختلفی برسرکار آمدند و هرکدام به دلیل ناتوانی در اداره­ی امور، مدت کوتاهی برسرکار بودند.
فرضیه ­های فرعی:

بعداز فتح تهران درسال ۱۲۸۸ش، کابینه­ها بسیار متزلزل و کم دوام­تر ازقبل بوده و با بی کفایتی و فرصت طلبی برخی از وزرا همراه بود.

درسال­های بین ۱۲۸۸تا ۱۲۹۹ش، آشفتگی سیاسی و عدم مدیریت لایق در سطح جامعه حاکم بود که این امر موجب سوءاستفاده­هایی در داخل کشور و همچنین نفوذ کشور­های بیگانه شد.

۱-۵ هدف­های پژوهش وضرورت آن
تحقیق پیرامون اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره­ بین روی کارآمدن احمدشاه تا کودتای رضاخان از طریق بررسی وضعیت و تعداد کابینه­هایی که در دوره­ مذکور برسرکار آمده­اند، سبب روشن سازی وضعیت جامعه دراین زمان می­ شود که با این تفکر در کار­های دولت و تجزیه و تحلیل وقایع، با تأثیر رخداد­های داخلی وخارجی بر این تحولات، آشنا می­شویم.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۱-۶ روش پژوهش و شیوه جمع آوری اطلاعات
این تحقیق براساس روش تاریخی صورت می­پذیرد و شیوه­ جمع آوری اطلاعات در تحقیق مبتنی بر گردآوری داده ­ها از منابع مختلف و تنظیم آن به روش تاریخی با رویکرد توصیفی و تحلیلی است. بنابراین اساس، ابتدا طبق روال معمول گردآوری اطلاعات تاریخی صورت گرفته است که جمع آوری این داده ­ها از طریق کتب، مقالات و روزنامه­ها تقریباً شش ماه به طول انجامید. گام بعدی طبقه بندی فیش­ها بود؛ در راستای اجرای این گام، فهرستی از فصل­های احتمالی تحقیق فراهم شد و طبق فهرست مذکور، فیش­ها که تمامی آن­ها نام گذاری شده بود، طبقه بندی و درآخر با قرار دادن مطالب موجود و حذف و اضافه نمودن برخی اطلاعات و تحلیل­ها، پژوهش حاضر آماده گردید.
۱-۷ موانع پژوهش
بدون شک تحقیق حاضر با کاستی­هایی روبروست؛ پژوهشگری که درباره تاریخ مشروطه ایران به مطالعه می ­پردازد، نه به لحاظ کمبود بلکه ازجهت فراوانی منابع و اسناد موجود در کتابخانه ­ها نیازمند مطالعه و صرف زمان بسیاری می­باشد که در یک تحقیق ناممکن است.
۱-۸ پیشینه پژوهش
پیش از این تألیفاتی چند، به کابینه­های دوران مشروطیت پرداخته­اند که معرفی کلی آن­ها در ارزیابی اهمیت این پژوهشنامه بی تأثیر نخواهد بود.
– فؤاد پورآرین(انقلاب فراموش شده): دراین کتاب نویسنده به معرفی دولت­های ایران از انقلاب مشروطه تا کودتای رضاخان می ­پردازد و دغدغه­ها و مشکلات پیش روی دولت­ها را در هر دوره از مجلس شورای ملی بررسی می­ کند.
– جمشید ضرغام بروجنی(دولت­های عصرمشروطیت): این کتاب حاوی اطلاعات کلی و شناسنامه­ای از کابینه­های ایران از آغاز تازمان تألیف (۱۳۵۰ش) می­باشد و بااینکه بعداز ذکر هرکابینه بطور مختصر رویداد­های مربوط به آن بیان شده ولی درخیلی موارد قابل استناد و صحیح نمی ­باشد.
– حسین ملکی زاوش(دولت­های ایران درعصر مشروطیت): این اثر اقتباسی از کتاب ضرغام بروجنی است با تفاوتی اندک در برخی موارد و البته موضع گیری­های تند نویسنده بخصوص درمورد وزرای روی کارآمده در کابینه­ها می­باشد.
– صادق رضازاده شفق(دولت­های ایران از ابتدای مشروطیت تاظهور سلسله پهلوی): این کتاب صرفاً فهرستی از مشخصات کابینه­ها بوده و حتی شامل اطلاعات کلی دو کتاب قبل نیست.
– زهرا شجیعی(نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت ایران): نویسنده دراین کتاب ضمن دادن اطلاعات شناسنامه­ای و آماری از کابینه­های ایران که بسیار درخور توجه است، تاریخچه­ای مختصر از کوشش­های آنان را نیز عرضه می­دارد.
– عبدالحسین نوایی(دولت­های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم): کتاب آقای نوایی درحقیقت مجموعه مقالات ایشان در دوران جوانی در مجله اطلاعات ماهیانه است که دربرگیرنده شرح رویداد­های ایران از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ق و بر محور دولت­ها می­باشد. ایراد عمده اثر مذکور دراین است که هم به سبک روزنامه­ای و با موضع گیری خاص سیاسی نوشته شده و هم فاقد منابع و اسناد مورداستفاده نویسنده است.
۱-۹ بررسی و نقد منابع
اعتبار یک پژوهش تاریخی مربوط به ارزش و اعتبار مآخذ تاریخی و تحلیل و ارزیابی علمی
داده ­های مورد استناد می­باشد. از آنجا که سند و مدرک، اساس کار یک محقق تاریخ است، شناسایی منابع اصلی راهی است تا فرایند­های به دست آمده را محکم و استوار سازد. لذا این بخش از پایان نامه براین امر تأکید دارد. دراین قسمت برخی از منابع با توجه به ارزش و اهمیتشان در ارتباط با این پژوهش مورد بررسی قرار می­گیرند.
۱-۹-۱ معرفی منابع دست اول
– حیات یحیی (یحیی دولت آبادی): شاید بتوان گفت حیات یحیی در مقایسه با دیگر کتاب­هایی که در باب انقلاب مشروطه به چاپ رسیده، یکی از منابع معتبر و در کنار تاریخ مشروطه ایران و تاریخ بیداری ایرانیان جای دارد. دراین کتاب حوادث تاریخی ایران از اواسط حکومت ناصرالدین شاه تا کودتای رضاخان و به دست گرفتن قدرت توسط وی به بی پرده­ترین شکل بیان و تحلیل شده و شاید به دلیل همین بی پردگی دربیان حوادث بوده که به مدت ۲۵ سال نام این کتاب در لیست کتب ممنوع الانتشار قرارداشت. این کتاب در چهار مجلد است که بیشتر از جلد­های دوم و چهارم کتاب مذکور درپایان نامه استفاده شده است.
– تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران (محمدتقی بهار): بهار اینطور می­گوید که این تاریخ را تنها برای خدمت به افکار عامه و ضبط وقایع کشور نوشته ام و ذره­ای قصد انتقام یا انتقاد در نوشته­هایم ندارم. مراد نویسنده تنها ثبت حوادثی بوده است که خود درآن­ها شرکت داشته و قصدش خودستایی یا مذمت دیگران نبوده، همچنین در قضایای مربوط به سیاست خارجی با کمال بی طرفی هرچه را حقیقت می­دانسته بدون جانبداری نوشته است. این کتاب یادداشت­هایی است که با مراجعه به دوره جراید و مجلات و اسناد ضبط شده در مجلس شورای ملی و اقوال مردم موثق و آنچه خود درجریان حوادث بوده و دیده ترکیب شده است و سعی شده حتی الامکان سلسله وقایع عمده به هم ربط داده شود. مطالب ذکرشده درجلد اول کتاب بهار مورد توجه نگارنده قرارگرفته است.
– تاریخ بیداری ایرانیان (ناظم الاسلام کرمانی): کتاب به دستور دبیرکل بنیاد فرهنگ ایران از روی چاپ سنگی آن در سه بخش انتشار یافت. این تاریخ به تصدیق اهل فن بی غرضانه­ترین و
مطمئن­ترین منبعی است برای کسانی که می­خواهند درعلل و حوادث انقلاب مشروطه ایران و وقایع آن روزگاران مطالعه کنند. مؤلف نه چندان در متن حوادث بوده که غرض­ها و آرزوی جا و منصب چشم و دلش را کور کند و نه چنان سطحی و بی خبر از وقایع روزگار بوده است. در فصل­های اول و آخر پایان نامه به خصوص دربیان شرح وظایف وزارتخانه­ها از این کتاب استفاده شده است.
– تاریخ مشروطه ایران (احمد کسروی): کسروی تاریخگری تحلیلی و نه توصیفی است. به گمان بسیاری کسروی نخستین تاریخ نگاری است که شکل و شیوه­ تحلیل را در تاریخ مدرن ایران باب کرد. اگر نظر­های تند احمد کسروی چندان هواخواه و هوادار جدی درمیان فرهیختگان نیافت، اما سبک و صورت کار او در تاریخ تحلیلی و تحقیق تاریخی در ایران او را به عنوان منبعی مهم تاکنون به اهل کتاب و اهل تحقیق شناسانیده است. این اثر در دوجلد دردسترس قرارگرفته که جلد اول آن مورد توجه نگارنده در نگارش پایان نامه می­باشد.
– تاریخ انقلاب مشروطیت ایران (مهدی ملک زاده): مزیت این تاریخ آن است که نویسنده از خانواده آزادیخواه و پسر ملک المتکلمین است و به علت شرکت در بعضی وقایع و آشنایی با دست اندرکاران مشروطه توانسته اطلاعاتی دست اول درباره تاریخ مشروطه پیدا کند. البته به دلیل برخی تعصبات آزادیخواهانه درجا­هایی از کتاب موضع گیری­هایی به چشم می­خورد. ملک زاده کتاب خود را بسیار مفصل و در هفت جلد نگاشته است. به دلیل همین تفصیل در بیان وقایع در جا­های مختلف پایان نامه مورد استفاده قرارگرفته است.
– گزارش ایران(مهدیقلی هدایت): هدایت قریب پنجاه سال در صحنه سیاسی ایران بازیگری داشت، و به شش پادشاه خدمت کرد. وی حوداث زندگی و اتفاقات کشور را به طور روزانه یادداشت کرده که امروز به صورت کتاب یکی از مهمترین منابع تاریخ معاصر می­باشد، اما ایراد اثر دراین است که در برخی موارد با سوگیری­های مطالب را عنوان می­ کند. مهمترین آثار او در این زمینه، کتاب خاطرات و خطرات، و همین گزارش ایران می­باشد که در قسمت ­های مختلف پایان نامه مورد استفاده قرار گرفته است.
۱-۹-۲ منابع پژوهشی- تألیفی
– مشروطه و جمهوری (علیرضا ملایی توانی): هدف آقای ملایی دراین پژوهش وقایع نگاری صرف رویداد­ها نیست، بلکه می­کوشد تا با اتکا بر منابع دست اول به شیوه­ای علمی، روشمند و
بی طرفانه و نیز بهره گیری از رویکرد­های جامعه شناسی سیاسی، تحولات نظام سیاسی ایران را درفاصله سال­های یادشده مطالعه و ارزیابی کند و بر زوایای مبهم و ناشناخته این دوره پرتو افکند. این کتاب در سه بخش سازمان دهی شده: دربخش اول که مورد استفاده این رساله است به ارزیابی و علل بستر­های نامساعد اجتماعی-اقتصادی، جدال نهاد­ها و نخبگان و نیز مداخله قدرت­های خارجی به عنوان عوامل اصلی ناپایداری و بی ثباتی سیاسی پرداخته است.
عکس مرتبط با اقتصاد
– انقلاب فراموش شده (فؤاد پورآرین): پورآرین درکتاب خود به بررسی دولت­های عصر مشروطه تا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ پرداخته و تعداد کابینه­ها را در هر دوره مجلس شورای ملی ذکر می­ کند. نویسنده تنها به ذکر اسامی دولت­ها اکتفا نمی­ کند بلکه درکنار معرفی دولت­ها، برنامه­ها و مشکلاتی را که دولت­ها با آن مواجه بودند ارائه می­دهد. این کتاب منبع خوبی برای پژوهش حاضر بوده و ازمواردی که بر ارزش این اثر می­افزاید تعدد منابع و اسناد دست اول است.
– فراز وفرود مشروطه (مصطفی تقوی): کتاب آقای تقوی تاریخ مفصل مشروطیت نیست بلکه تنها روایتی کوتاه از مهم­ترین بحران­ها و تحولات نهضت مشروطیت تا کودتای ۱۲۹۹ است. کتاب در هشت فصل تنظیم گردیده که فصل­های دوم، سوم، شش و هشت با عناوینی چون قوای مقننه و مجریه: بحران روابط، نقش رهبران در همگرایی و واگرایی، بحران مالی، دولت­ها، جنگ جهانی اول، زمینه سازی لازم برای کودتا، سازمان دهی و اجرای کودتا مورد استفاده دراین پژوهش قرارگرفته است.
– سیمای احمدشاه قاجار (جواد شیخ الاسلامی): می­توان گفت کتاب آقای شیخ الاسلامی یکی از منابع مهم در زمینه شناخت زندگی احمدشاه و مطالعه پیرامون دوران پادشاهی وی می­باشد؛ چراکه نویسنده به خوبی رویداد­ها را از زمان ولیعهدی احمدشاه تا زمان تاج گذاری وی بیان کرده است. اما ایراد کلی اثر دراین می­باشد که وی برخی مسائل را به صورت مختصر بیان نموده و از توضیح کلی حوادثی که جای تشریح و توضیح بیشتری دارد اجتناب فرموده است.
– شرح حال رجال ایران( مهدی بامداد): نویسنده از روزنامه نگاران و سیاسیون مبارز مشروطه بود و در دوره ششم مجلس شورای ملی به مجلس راه یافت. وی کتاب مذکور را در شش جلد نگاشت و به سهم خود، نام و یاد رجال ایران را در سده­های دوازده تا چهارده احیا نموده و اثر کاملی برای پژوهشگران به یادگار گذاشت.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

فصل دوم

(اوضاع ایران در دوره محمدعلی شاه و کابینه­های این دوره)
۲-۱ تقابل محمدعلی شاه با مشروطه خواهان و مجلس شورای ملی
محمدعلی شاه در روز چهارم ذیحجه۱۳۲۴ه. ق با حضور علما، شاهزادگان و سفرای خارجی در تالار موزه­ی کاخ گلستان رسماً به تخت سلطنت جلوس کرد (کسروی، ۱۳۵۹، ج۲: ۴۶۱) و در همین روز سلطان احمدمیرزا را به ولایتعهدی معرفی نمود. (روزنامه حبل المتین کلکته، سال چهاردهم، ش۴، ص۳)
به دنبال این مراسم شاه نشان داد که سلطنتش مسلّم شده و دیگر مدّعی در برابرش باقی نمانده، از این رو با امتناع از دعوت نمایندگان مجلس شورای ملی در مراسم تاجگذاری خود ضدّیت خویش را با مجلسیان بروز داد (دولت آبادی، ۱۳۶۱، ج۲: ۹۹). به این جهت عموم مردم احساس کردند که شاه با حکومت مشروطه سازش نخواهد کرد. (کاتوزیان، ۱۳۷۹: ۴۳۵)
این بی اعتنایی که نخستین اقدام شاه در زمینه­ ناسازگاری با مجلس بود، شدیداً نفرت نمایندگان را برانگیخت و خشم ایشان با امتناع وزرای مسئول از حضور در مجلس و پاسخگویی به پرسش­های مطروحه افزون گردید. (بروان، ۱۳۸۰: ۱۴۰-۱۳۹)
همچنین برای انحراف افکار عمومی از مجلس و جلب توجه ملت به سوی خویش، یک دستگاه تلگراف در میدان توپخانه برپا کرد تا هرکس نظری دارد اظهارات خود را مستقیماً به شاه تلگراف کند. این اقدام که کاملاً مخالف قوانین مشروطیت بود در مجلس مورد اعتراض قرار گرفت اما
نتیجه­ای حاصل نشده و نمایندگان تنها سکوت در قبال اینگونه اعمال شاه را بهترین پاسخ تشخیص دادند. (روزنامه حبل المتین کلکته، سال هفدهم، ش۳، ۳-۲)
۲-۱-۱ واقعه میدان توپخانه
بعدازآنکه شاه بدون اطلاع مستوفی الممالک وزیر جنگ، امیربهادر را به مقام کشیکچی باشی[۲] برگزید امیر بهادر هفتصد سوار از آذربایجان به تهران آورد (کسروی، ۱۳۵۹، ج۲: ۵۰۲). این نیرو که برای کنترل پایتخت کفایت می­نمود حکایت از بروز خطر کودتا علیه مجلس داشت از این رو نمایندگان به منظور خنثی کردن اقدامات شوم دربار در شانزدهم شوال ۱۳۲۵ در این خصوص مذاکره کرده و سپس خواستار تبعید سعدالدوله و امیربهادر شدند.
از آنجا که ناصر الملک صدراعظم هم علاقه مند بود نیروی قزاق را تحت امر وزارت جنگ درآورده و دست امیربهادر را از کار نظام کوتاه کند (هدایت، ۱۳۶۳: ۵۸)، دولت با مجلس هم آواز شد و انجمن­های تهران نیز در حمایت از مجلس در روز هفتم ذیقعده در مدرسه سپهسالار تجمع کرده و خواستار عزل امیربهادر، سعدالدوله و شاپشال شدند (تفرشی حسینی، ۱۳۵۱: ۵۱-۵۰). اما شاه نه تنها به این خواسته تن نداد بلکه به وزیرداخله دستور داد به اطلاع مجلس و کابینه دولت برساند از آنجا که انجمن­ها مردم را به آشوب تحریک می­ کنند باید برچیده شوند و اگر کابینه این کار را نکنند شاه شخصاً اقدام کرده و نظم برقرار خواهد نمود. اما مجلس جواب داد طبق قانون اساسی اجتماعات در مملکت مشروطه آزاد است و مجلس شورای ملی قانوناً نمی ­تواند اجتماعات ملت را منع و از
آن­ها جلوگیری کند. (کتاب نارنجی، ۱۳۶۷، ج۱: ۵۶)
به دنبال این کشاکش بود که در روز نهم ذیقعده مشروطه خواهان در میدان توپخانه اجتماع کردند تا بدین شکل نیرویی مقابل مجتمعین مدرسه سپهسالار تشکیل داده باشند. فرّاشان و سربازان گروه امیربهادر نیز با تغییر لباس و پوشیدن لباس­های معمولی به آن­ها پیوستند. در بعدازظهر همین روز عده­ای با تیراندازی و قدّاره کشی در میدان بهارستان کوشیدند وارد مجلس شوند اما مجلسیان در را به روی آن­ها بسته و اینان نیز پس از تیراندازی به در بسته­ی مجلس، عربده کشان و دشنام گویان به توپخانه رفتند. (تقی زاده، ۱۳۷۲: ۶۶)
تجمّع میدان توپخانه که بنابر عقیده­ی مشروطه طلبان با تمهیدات و اشاره­ی محمدعلی شاه انجام شده بود باردیگر تضاد مشروطه خواهان با حکومت را به نمایش گذاشت (زرگری نژاد، ۱۳۷۷: ۳۰).
عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من درباره این واقعه می­گوید: «درباریان از قبیل امیربهادر و سایرین تصور می­کردند می­توانند از مردم شهری و اوباش و قاطرچی جمعیتی بسازند و در برابر انجمن­های طهران واداشته، آنچه را که مظفّرالدین شاه داده است پس بگیرند! از این خیالات واهی موضوع اجتماع مستبدین در میدان توپخانه پیش آمده درباریان ابتدا طوری تدارک کار را دیده بودند که تاحدی مجلسیان را محصور هم می­کردند، ولی ملتیان به زودی جمع شدند و نمایش بزرگی در مقابل نمایش میدان توپخانه دادند و از تمام ولایات تلگراف­هایی در کمک به مشروطه رسید. » (مستوفی، ۱۳۷۷، ج۲: ۲۴۸)
بدین ترتیب شاه از جانب ولایات تحت فشار قرارگرفت و از طرف دیگر انجمن­های ایالتی تبریز، رشت، شیراز، مشهد، قزوین و … تحت تأثیر تلگراف بهبهانی و طباطبایی برای دفاع از مشروطیت به اعزام مجاهدین مسلّح اقدام نمودند (کتاب نارنجی، ۱۳۶۷، ج۱: ۷۴).
عاقبت نمایندگان مجلس هنگامی که شاه به علت تذکّرات سفرا و تهدید­های انجمن­ها آرام­تر شده بود، وی را ملاقات کردند و شاه در این دیدار اظهار داشت: «من توپخانه را برای جلوگیری از اشرار حاضر کرده ام والّا با مجلس طرف نیستم، بنابراین شما انجمن­ها را پراکنده کنید تا درعوض من هم اجتماع توپخانه را برهم زنم و علاء الدوله، ناصرالملک و معین الدوله را از تبعید فراخوانم. »
(تفرشی حسینی، ۱۳۵۱: ۵۶)
پیشنهاد شاه در مجلس مورد مذاکره قرار گرفت و عاقبت اجابت تقاضا­های ذیل را از شاه درخواست کردند: