۳-۴- ابزار اندازه گیری
ندارد
۳-۵- روش آماری
با توجه به نظری بودن تحقیق روش آماری ندارد.
۳-۶-شرح حال صائب
۳-۶-۱-صفویه (۹۰۷-۱۱۳۵ﻫ / ۱۱۴۸ ﻫ)
مؤسس این سلسله شاه اسماعیل صفوی است. نسب او به شیخ صفی الدین اردبیلی می رسد که در سال ۶۵۰ ﻫ به دنیا آمده است. شیخ صفی الدین از مشایخ قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است که میان مردم نفوذ فراوان داشت. شاه اسماعیل پس از قتل پدرش زمانی که بیش از سیزده سال نداشت به ریاست صوفیان صفوی رسید و به همراهی گروهی معدود به خونخواهی پدر برخاست. مردم از اسماعیل پیروی می کردند و او را مرشد خود می دانستند.
شاه اسماعیل تدریجاً بر تعداد مریدان خود افزود، حتی اهل تشیع از آسیای صغیر به یاری او شتافتند؛ اسماعیل در ۹۰۶ ﻫ به قدرت رسید و ۹۰۷ ﻫ در تبریز تاجگذاری کرد و آن شهر را به پایتختی برگزید و شاه اسماعیل خوانده شد.
۳-۶-۲-ویژگیهای بارز سلسله صفویه
۳-۶-۲-۱-ملیت
از چه جهت می توان گفت جنبش صفویه «ملی» بوده است ـ ایران پس از هشت قرن و نیم سقوط در همه زمینه ها با روی کار آمدن شاهان صفویه و دولت مقرر آن بود که از ایران «ملتی دوباره ساختند». این درست است، اما ملیتی که به این ترتیب ایجاد شد، با انواع ملیت هایی که در زمان حاضر با آن آشنا هستیم فرق دارد. زبان و نژاد که پایه و اساس ملیت را تشکیل می دهند، در این مورد نقش کم اهمیت تری را بازی کردند در هیچ زمانی تنفر متقابل میان عثمانیان و ایرانیان به اندازه هشت سالی (۱۵۱۲-۱۵۲۰م) (۹۱۸-۹۲۶ﻫ.ق) که سلطان سلیم «مخوف» و شاه اسماعیل، بنیانگذار سلطنت صفویان با هم در مبارزه بودند، شدت نیافت. مکاتبات دولتی این دوره که فریدون بک آنها را کتابت کرده است، از قلمرو سیاست تجاوز کرده، به ناسزاگویی تبدیل شده، چنانکه عبارت «اوباش قزلباش» مؤدبانه ترکیبی است که پادشاه عثمانی برای دشمنان ایرانی خود به کار می برد(براون ، ۱۳۶۹، ۲۵).
۳-۶-۲-۲-مذهب
ماهیت اصلی آیین شیعه ـ بنابر گفته ادوارد براون در کتاب خود: اگرچه مسلمانان بنابر اظهارات خود به هفتاد و دو ملت یا هفتاد و سه ملت و فرقه تقسیم شده اند، در این اواخر، چون مناقشاتی درباره جبر و اختیار و کیفیت نزول قرآن در درجه دوم اهمیت قرار گرفته، می توان گفت که فرقه اساسی و اصلی بین آنها همان تشیع و تسنن بوده است. برخی از اهل تشیع در آسیای صغیر، سوریه (در آنجا به متولی که جمع آن متاوله است نامیده می شوند)، هندوستان و سایر کشورهای اسلامی پراکنده شده اند، ولی فقط در ایران اکثریت مردم نه تنها آیین شیعه را پذیرفته اند بلکه تشیع مذهب رسمی این کشور است(براون، ۱۳۶۹، ۹-۲۸).
علت تنفر ترکان عثمانی از قزلباش به علت معتقدات مذهبی آنها بود(بروان، ۱۳۶۹، ۲۶).
۳-۶-۲-۳-هنر و ادبیات
نیمه اول عصر صفوی یکی از بارورترین اعصار هنر ایرانی در دوره اسلامی است. زیرا شاخه های گوناگون هنر، نقاشی، معماری، خوشنویسی و … همه در این دوره از کمال و لطافت برخوردار است.
ساختمانهایی برای استفاده عموم که شاه عباس سرتاسر کشور خود به ویژه پایتخت خود اصفهان را به آن مزین ساخت، از آن زمان تاکنون مورد تحسین همه بینندگان قرار گرفته است، بهزاد و هنرمندان دیگر که در دربار تیموریان هرات مشهور شده بودند، جانشینان شایسته ای چون رضای عباسی و سایر همقطارانش یافتند.
اما یکی از پدیده های عجیب و در ابتدای امر غیر قابل توجیه در دوره صفویه، فقدان کلی شعرای بنام در طول دو قرن حکومت آنها بر ایران است(همان، ۳۸).
اگر (جامی، هاتفی، هلالی، و دیگر شعرای خراسان را، که در واقع از بقایای مکتب هرات بودند، حذف کنیم) دیگر شاعر بلند مرتبه ای یافت نمی شود که بتوان از او یاد کرد، در حالیکه در دویست و بیست سال حکومت صفویه، به دشواری می توان در ایران شاعری با ذوق و قریحه اصیل پیدا کرد. چرا که گروهی از شاعران برجسته ایرانی که عرفی شیرازی (متوفی به سال ۱۵۹۰ میلادی ـ ۹۹۶ ﻫ ق) و صائب اصفهانی (متوفی به سال ۱۶۷۰ م/ ۱۱۸۱ ﻫ.ق) شاید از مهمترین آنها باشند، زینت بخش بارگاه سلاطین مغولی هندوستان بودند. و اینان در بسیاری از موارد مقیم یا فرزندان مهاجران نبودند. بلکه کسانی بودند که از ایران به هندوستان رفتند تا ثروتی بهم رسانند و آنگاه به زادگاه خود باز گردند، از اینجا معلوم می شود که نبودن مشوق باعث شد شاعران دوره صفوی اندک باشد، نه عدم ذوق و استعداد(براون، ۱۳۶۹، ۹-۳۸).
علل کمبود شاعران در عهد صفویه ـ از اینکه در چنین دوران درخشانی چون دوران صفویه هیچ شاعر بزرگی در ایران ظهور اکرده است از نظر میرزا خان قزوینی در این باره ـ «شکی نیست که در دوران صفویه ادبیات و شعر در ایران تنزل کرد وقتی یک شاعر درجه یک هم وجود ندارد که معرف این دوره باشد. مهمترین علت این قضیه، چنانکه شاید این باشد که شاهان این دوره مقاصد سیاسی خود و ضدیتی که با امپراتوری عثمانی داشتند، بیشتر قوای خود را صرف اشاعه آیین تشیع و تشویق روحانیانی که از اصول و قوانین آن مطلع بودند می گردند».
در ایران امروز رابطه نزدیک میان شعر و ادبیات از یک سو و عرفان از سوی دیگر چنان مشهود است که نابودی یکی باعث انقراض آن دیگری می شود. به همین دلیل در دوران صفویه دانش و فرهنگ، شعر و عرفان کاملاً در ایران محو شد و رواق ها، خانقاها، عزلتگاها و خانه های درویشان چنان منهدم شد که امروزه در سراسر ایران نامی از این بناهای خیریه به گوش نمی خورد. یکی دیگر از علل کمبود شاعران در عهد صفویه ـ شاهان صفویه برای شاعران مدیحه سرا ارزش کمی قائل بودند(براون، ۱۳۶۹، ۲-۴۱).
۳-۶-۳-سبک هندی
با دگرگونی اجتماعی و سیاسی که در جامعه ایرانی روی داد و سلسله صوفیان صفوی روی کار آمد و با این انقلاب، انقلاب دیگری نیز در حوزه فرهنگ و ادب ایران رخ داد. حکومت صفوی که با ایدئولوژی مذهبی روی کار آمده بود باعث تغییر تفکر و بیان یعنی تغییر سبک گردید که بعدها به سبک هندی مشهور شد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
سبک هندی از اوایل سدۀ یازدهم متداول شده و تا دوره ای که به بازگشت ادبی شهرت یافته، رواج داشته است. خاستگاه این شیوه که به غلط «سبک هندی» خوانده شده، ایران بوده است. دلیل این نامگذاری جعلی را شاید بتوان چنین توجیه کرد که پیشگامان سبک مزبور، یعنی نوعی خبوشانی، نظیری نیشابوری، ظهوری ترشیزی، ملک قمی، سنجر کاشانی، طالب آملی و تعدادی دیگر به هند کوچیده و در همان سرزمین دیده از جهان پوشیده اند. گذشته از اینان کسانی بوده اند که میان دو کشور رفت و آمد می کرده اند، مانند حکیم رکنا و شاپور طهرانی، یا شعرایی چون صائب که چند سال در آن دیار گذرانده و به وطن بازگشته اند.
نوآوری سخنسرایان ایرانی چون جایی برای خود باز کرد و مورد توجه سلاطین و امرای هند قرار گرفت. شعرای هندی تبار نیز به پیروی از آنان به همان طرز سخن گفتند.
در سال ۱۰۳۴ که صائب به کابل و سپس به هندوستان رفته و ظاهراً تا چند سال بعد این شیوه هنوز قبول عام نیافته بود:
چون به هندوستان گوارا نیست صائب! طرز تو بـه کــه بفـــرستی به ایران، نسخه اشعار را
می بری صائب! ز هندوستان به اصفاهان سخن گــوهر خـود را ز بیقدری به معدن می کشی
استاد احمد گلچین معانی در آخرین تألیف خود به نام تحفه گلچین درباره منشاء اصطلاح سبک هندی چنین نوشته اند: «اصطلاح ناخوش سبک هندی را نخستین بار استاد حیدرعلی کمالی _م. ۱۳۲۵ شمسی) در منتخبات اشعار صائب، چاپ تهران، ۱۳۰۵ صفحه ۱۰عنوان کرده است(قهرمان، ۱۳۸۷، ۱).
پس از کمالی مرحوم ملک الشعرای بهار در سال ۱۳۱۰ ضمن خطابۀ مفصلی که ماحصل آن در مجلۀ ارمغان چاپ شد، اصطلاح سبک هندی را به زبان آورد و سپس در کتاب سبک شناسی (ج۳، ص۳۱۸) اشاراتی بدان کرد و یادآور شد که «مؤلفان تاریخ ادبی، خلاصه آن خطابه را بدون ذکر نام او در کتب خود شکسته و بسته درج نمودند».
بر اساس آنچه گذشت اصطلاح سبک هندی جز آنکه ناخوشایند است، با واقعیت هم سازگار نیست(قهرمان، ۱۳۸۷، ۲).
۳-۶-۴-عوامل پیدایش سبک هندی یا طرز نو
نخست باید گفت که این شیوه سخنسرایی نامی خاص نداشته است و گویندگان آن از آن به عنوان طرز یا طرز نو نام برده اند:
میــان اهـــل سخن، امتیازِ من صائب! همیــن بس است که با طرز آشنا شده ام
به طرز تازه قسم یاد می کنــم صائب! کـه جای طالب آمل در اصفهان پیدایست
(قهرمان، ۱۳۸۷، ۲)
۳-۶-۴-۱- مذهب
گفتیم که سلسله صفوی با رواج مذهب شیعه در ایران دیگر به شعر مدحی توجهی نداشتند لذا شاعران به دنبال قصیده و شعر مدحی نرفتند. از این رو توجه شاعران به امور جزئی و پند و اندرز و توصیف و بیان امور طبیعی و تبدیل موضوعات کهن به مضامین تازه معطوف شد و شعر از دربار بیرون آمد.
۳-۶-۴-۲- سفر به هند
گرایش شاعران به هندوستان ـ هندوستان به خاطر حمایت و تشویق سخاوتمندانه، اکبر، همایون و جانشینانش تا عهد اورنگ زیب و نجبا و بزرگانی که در قسمت اعظم قرون شانزدهم و هفدهم میلادی عده ای از باذوق ترین شاعران ایرانی را به خود جلب کرد که در آنجا تحسین می شدند. و در کشور خود از آن محروم بودند تا جایی که شبلی پنجاه و یک نفر را نام می برد که در زمان اکبرشاه از ایران به هندوستان آمدند و در دربار راه یافتند. شبلی اشعار بی شماری را نقل می کند که طی آن نشان داده می شود چقدر آرزوی هندوستان رفتن و در آنجا به خوشبختی رسیدن در میان شعرای ایران رواج داشته است.که آن را در شعر خود نیز عنوان کرده اند.
صائب:
همچو عزم سفر هند که در هــــر دل هست رقص سودای تو در هیچ سری نیست که نیست
ابوطالب کلیم:
اسیــــــر هنــــدم و زیـــن بیجـــا پشیمانم کجـــا خواهد رساند برفشانی مرغ بسمل را
بایران می رود نالان کلیم از شوق همــــراهان بپای دیگران همچون جرس طی کرد منزل را
ز شوق هند زان سان چشم حسرت بر قفا دارم کـــه روهم گــر براه آرم نمی بینم مقابل را
و همچنین علی قلی سلیم می گوید:
نیست در ایـــــــران تحصیـــــــل کمـــال تــا نیامد سوی هندوستان حنا رنگین نشد
(براون، ۱۳۶۹، ۶-۱۷۴)
از این رو دربار دهلی جایی شد که زبان فارسی رایجتر از دربار اصفهان بود. تا جایی که حتی شاه دهلی و درباریان نیز به فارسی صحبت می کردند و شاعران پس از کسب شهرت و ثروت و آشنایی با تفکرات هندوان به ایران باز می گشتند.
۳-۶-۴-۳-توسعه اصفهان
با روی کار آمدن شاه عباس صفوی و انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و ساخت بناهای متعدد فرهنگی در اوایل قرن یازدهم هجری اصفهان را به صورت یکی از پایتخت های زیبای دنیای آن روز درآورده بود.
شاه عباس گروهی از ارامنه را به مرکز ایران کوچانید و آنها را در جلفای اصفهان مسکن داد. ارامنه در امر تجارت و آبادانی کوشیدند و به رونق اصفهان کمک شایان توجهی کردند.
۳-۶-۴-۴-رفاه اقتصادی
عکس مرتبط با اقتصاد
شاه عباس به راه ها اهمیت فراوانی می داد به تجارت و آبادانی می رسید، و چون خود به سیاحت می پرداخت خود او بهترین نگهبان راه ها بود، ایجاد کاروانسراهای شاه عباسی، مخصوصاً در راه های کوهستانی و کم آب، تأثیر فراوانی در بهبود تجارت داشت.
۳-۶-۴-۵-علاقه شاهان صفوی به فرهنگ
نیمه اول عصر صفوی یکی از بارورترین اعصار هنر ایرانی است، شاخه های گوناگون هنر، از قبیل نقاشی، معماری، منبت کاری، خوشنویسی و … همه در این دوره از کمال لطافت برخوردار است. نقاشی عصر صفوی اوج نقاشی در تاریخ اسلامی است و نقاشان بنامی چون بهزاد قاسم علی چهره گشا و … در این دوره می زیسته اند.
۳-۶-۵-زندگی صائب
میرزا محمد علی صائب تبریزی، سرشناس ترین غزلسرای قرن یازدهم هجری و یکی از بزرگترین شاعران ایران، در حدود سال ۱۰۰۰ هجری در تبریز زاده شد. پدر او، میرزا عبدالرحیم، از بازرگانان معتبر بود. خانواده صائب جزو هزار خانواری بود که به فرمان شاه عباس اول پس از فتح تبریز به سال ۱۰۱۲ به اصفهان کوچیده اند و در محله عباس آباد سکنی گزدیدند. محمد علی در این شهر پرورش یافت و بزرگ شد و در پایتخت به تحصیل علوم متداول عصر خود پرداخت. (قهرمان، ۱۳۸۷، ۱۲) در آغاز جوانی احرام سفر حج در میان بست و پس از زیارت خانه خدا به آستان بوسی حضرت رضا (ع) که سالهای قبل یک بار آن را بوسیده بود مشرف گشت:
شکر لله کـــه بعـــد از سفر حج صائب عهد خود تازه به سلطان خراسان کردم
(فیروزکوهی، ۱۳۷۹، ۸)
در اینکه صائب زاده تبریز است شکی نیست خود او نیز می فرماید:
صائـــب از خـــاک پــاک تبـــریز است هست سعـــدی گـــراز گــــل شیـــراز
(فیروزکوهی، ۱۳۷۹، ۷)
در بهار سرخرویی همچـو جنت غوطه داد
فکـر رنگیــن تـــو صائب! خطه تبریز را

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.