ریشه‌های تاریخی آموزش و پرورش استثنایی را به گونه‌ای که امروز مطرح است، می‌توان اوایل سال‌های ۱۸۰۰ میلادی در میان تلاش‌های تنی چند از پزشکان محقق یافت. از ایتارد، پزشک اندیشمند فرانسوی که پزشکی حاذق و صاحب‌نظر در بیماری‌های گوش و تعلیم و تربیت کودکان ناشنوا بود می‌توان به عنوان یکی از پیشگامان آموزش و پرورش استثنایی نام برد. از جمله معروف‌ترین کارهای ایتارد، تلاش وی در تربیت ویکتور،کودک ۱۰ ساله‌ای است که در یکی از جنگل‌های فرانسه پیدا شد. وی با زندگی اجتماعی آشنایی نداشت و آثاری از رشد زبان در او مشهود نبود.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
ادوارد سگن، شاگرد ایتاردکه سال ۱۸۴۸ به آمریکا مهاجرت کرد از اولین کسانی است که با روش ابداعی خود سعی در تعلیم و تربیت کودکان عقب‌مانده ذهنی داشت.در کنار تلاش‌های ایتارد و سگن، زحمات چشمگیر خانم ماریا مونته سوری قابل توجه است. وی تحت‌تاثیر عمیق فعالیت‌ها و روش‌های سگن، به عنوان مربی کودکان عقب‌مانده ذهنی و حامی‌ آموزش و پرورش پیش‌دبستانی برای همه کودکان شهرت یافت. به دنبال کوشش‌های قابل ملاحظه ایتارد، سگن و مونته سوری، این پیشگامان نهضت تعلیم و تربیت استثنایی، شاهد تلاش‌های گسترده دیگر محققان و متخصصان در کشوهای مختلف جهان و تاسیس مراکز، مدارس و کلاس‌های ویژه برای کودکان استثنایی هستیم، به گونه‌ای که امروز همه کشورهای جهان به آموزش و پرورش استثنایی به عنوان یک ضرورت فرهنگی و اجتماعی می‌نگرند و بخش قابل توجهی از امکانات آموزش و پرورش عمومی آنها به کودکان و دانش‌آموزان استثنایی اختصاص می‌یابد.
در هر حال اگر بر این باور باشیم که ستون‌های تمدن هر جامعه بر نظام آموزش و ساختار آموزش و پرورش آن استوار است، بدون تردید سلامت، جامعیت و کارآمدی نظام آموزش و پرورش آن جامعه نیز در گروی وسعت، گستردگی، تنوع و کیفیت برنامه‌های جامع آموزش استثنایی و درصد کودکان و دانش‌آموزانی است که به عنوان استثنایی یا دارای نیاز ویژه مورد تشخیص و شناسایی واقع شده و خدمات آموزشی موثری در مدارس عادی یا کلاس‌های خاص به ایشان ارائه می‌شود (کرک؛ گالاگر؛ آناستازیوف و کلمن؛ ترجمه: گنجی، ۱۳۸۸).
در جامعه ما، تاریخچه برنامه آموزش و پرورش استثنایی به دهه اول قرن چهاردهم شمسی مربوط می‌شود. در این دوران، اولین مدرسه ناشنوایان در تهران توسط مرحوم جبار باغچه‌بان و نخستین مدرسه ویژه نابینایان در تبریز به وسیله یک کشیش آلمانی به نام کریستفل تاسیس و به دنبال آن در چند شهر دیگر مدارس مشابهی از سوی افراد خیر و آگاه بنیاد نهاده شد. در این مورد می‌توان از تاسیس مدرسه شبانه‌روزی نابینایان در تهران در سال ۱۳۲۸ و چندین مدرسه استثنایی دیگر همچون ابابصیر، خزائلی و غیره نام برد. در سال ۱۳۴۷ دفتری به نام دفتر آموزش کودکان و دانش‌آموزان استثنایی در وزارت آموزش و پرورش ایجادشد. در واقع مسئولیت این دفتر، شناخت و جایگزینی مطلوب و آموزش و پرورش کلیه کودکانی است که به علت تفاوت‌های قابل ملاحظه ذهنی، جسمی و عاطفی قادر به استفاده ازبرنامه‌های عادی آموزش و پرورش نیستند.
در پی آغاز فعالیت این دفتر، مراکز و مدارس متعددی در نقاط مختلف کشور برای تعلیم و تربیت کودکان استثنایی شروع به کار کردند. مطابق گزارش‌های رسمی وزارت آموزش و پرورش، ۱۰ سال پس از تاسیس این دفتر، یعنی در سال ۱۳۵۷ حدود ۸۰۰۰ دانش‌آموز استثنایی تحت پوشش دفتر مزبور مشغول تحصیل بودند. با توجه به پیشرفت‌های روزافزون فناوری آموزشی، بالا رفتن آگاهی اغلب اولیای کودکان استثنایی و ایجاد نگرش مثبت در آنان برای تعلیم و تربیت فرزندان خود، تاثیر قابل توجه مدارس استثنایی در تعلیم و تربیت کودکان استثنایی، بویژه ورود تنی چند از دانش‌آموزان نابینا و ناشنوا به موسسات آموزش عالی، همچنین تلاش روزافزون و متعهدانه دلسوزان کودکان استثنایی در پرتوی انقلاب اسلامی و با تصویب مجلس شورای اسلامی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی با هدف‌های جامع و فراگیر در سال ۱۳۷۰ تاسیس شد و کار خود را آغاز کرد. با تاسیس سازمان آموزش و پرورش استثنایی، تحول چشمگیری در شناسایی هرچه سریع‌تر و آموزش و توانبخشی کودکان و نوجوانان استثنایی در سطح کشور به وجود آمد و امید می‌رود این سازمان بتواند دست‌کم مطابق وظایف و مسئولیت‌هایی که مجلس محترم برای آنان پیش‌بینی کرده است، توفیقات چشمگیری داشته باشد(کاکاوند و شرفی، ۱۳۹۲).

نگاهی به تحولات آموزش و پرورش استثنایی در ایران

سال ۱۲۹۹: آغاز آموزش نابینایان در تبریز با تاسیس آموزشگاه کریستوفل
سال ۱۳۰۳: آغاز آموزش ناشنوایان در تبریز توسط جبار باغچه بان و شروع کار تحقیقی و آزمایشی با ناشنوایان توسط ذبیح بهروز
سال ۱۳۳۹: تاسیس نخستین مرکز آموزشی کودکان کم توان ذهنی در تبریز
سال ۱۳۴۴: آغاز شیوه تکلم در آموزش ناشنوایان توسط محمود پاکزاد
سال ۱۳۴۷: شروع به کار آموزش کودکان معلول جسمی ـ حرکتی با ۱۳ دانش آموز در تهران و تاسیس دفتر آموزش کودکان استثنایی
۱۳۵۵: راه اندازی نخستین کلاس خاص دانش آموزان ناسازگار با ۷ دانش آموز در تهران
۱۳۶۴: شناسایی و پذیرش ۷۵ کودک چند معلولیتی در مجموعه ناشنوایان باغچه بان در تهران
سال ۱۳۷۰: تاسیس سازمان آموزش و پرورش استثنایی
سال ۱۳۷۱: راه اندازی گروه آموزشی دانش آموزان با اختلالات یادگیری و تاسیس ادارات آموزش و پرورش استثنایی استان ها
سال ۱۳۷۵: تصویب اجرای طرح سنجش کودکان بدو ورود به دبستان توسط سازمان برای شناسایی کودکان استثنایی
سال ۱۳۸۶: آغاز اجرای آزمایشی طرح آموزش فر اگیر در ۷ استان
سال ۱۳۹۰: اجرای قطعی آئین نامه آموزش و پرورش تلفیقی ـ فراگیر کودکان و دانش آموزان استثنایی(سایت رسمی سازمان آموزش و پرورش استثنایی[۳]).

آموزش و پرورش کودکان استثنایی

آموزش وپرورش استثنایی برنامه ها وتکالیفی است که شامل مدارس، کلاس های خاص وبرنامه ها وخدمات طراحی شده برای رشد ظرفیت آموزشی کودکان ودانش اموزان استثنایی می شود.
این آموزش که به منظور یکسان سازی منابع قابل تغییر و انعطاف پذیر و خدماتی که بتواند کودکان ناتوان را مورد حمایت قرار دهد، بر مبنای برنامه های مجزا وموازی یک مدرسه طراحی شده تا کودکان ودانش آموزان استنایی نیز بتوانند به برنامۀ درسی عمومی دست پیدا کنند.
آموزش وپرورش استثنایی محدود به جایگزینی دانش آموزان در مدارس وکلاس های خاص بر حسب توانمندی ها، تفاوت ها ونیازهای آنها نمی شود. این آموزش با درگیر ساختن آموزش عادی خدمات و آموزش های ویژه را در مدارس و سایر مکان ها فراهم می آورد.

دانش آموز استثنایی

دانش آموزان استثنایی افرادی هستند که با چالش ها و ناتوانی هایی در زمینه های یادگیری،ارتباط و رفتار سازشی و هیجانی، رشد جسمی، نیازهای مراقبت و سلامت روبرو هستند. مشکلات آموزشی و رشدی ناشی از ناتوانی این دانش آموزان، که به وسیله‌ی ارزیابی تعیین شده، در حدی است که یک برنامه طراحی شده برای دانش آموزان عادی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای آنها باشد
مشکلات مانع یادگیری شده یا روی عملکرد آموزشی کودک اثر نامطلوب می گذارد. این دانش آموزان برای این که بتوانند از آموزش بهره ببرند، نیازمند تغییراتی در محیط و منابع و برنامه های آموزشی وارائه خدمات درمانی و توان بخشی هستند.