الف- به عقیده ماسلاچ فرسودگی شغلی سه مرحله را پشت سر می گذارد:
– مرحله اول : شخص احساس می کند که از نظر عاطفی فرسوده شده و احساس ندارد، از کار افتاده و چیزی ندارد که به دیگران بدهد .
*مورد اول : برانگیختگی روانی
– بی حوصلگی، اضطراب مزمن، افزایش فشار خون به صورت دوره ای، دندان قروچه،
بی خوابی، فراموشکاری، تپش قلب، ریتم غیر معمول قلب، عدم تمرکز، سردرد.
– مورد دوم: شخص بیش از پیش اهمال نشان می دهد و به وظایف خود در محیط کار حساس می شود.
* مورد سوم : حفظ و بقای انرژی :تلاش برای جبران فشار روانی،اگر این روشها شکست بخورند نتیجه ممکن است به اشکال زیربروز کند:
– دیر رفتن سر کار، تعلل و مسامحه کاری، نیاز به سه روز آخر هفته، کاهش میل جنسی، خستگی مزمن در صبح، با تاخیر سر کار حاضر شدن، بد گمانی، تنفر، افزایش مصرف چای و قهوه و نوشابه ، بی تفاوتی.
*- مرحله سوم: شخص به این نتیجه می رسد که از نظر کاری ناموفق است و کار دیگری برای انجام دادن نداردوبه صورت زیر اشکارمیشود.
در ماندگی (خستگی) (شامل حتی دو مورد از علایم زیر ):
– افسردگی و ناراحتی مزمن، خستگی جسمی مزمن، مشکلات معده ای – روده ای مزمن، سردرد مزمن، تمایل به کناره گیری از جامعه ، تمایل به دور شدن از دوستان و کار و حتی خانواده، حتی تمایل به خودکشی.
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
این مراحل معمولا پشت سر هم حادث می شوند و هر چند این روند می تواند در هر مرحله ای متوقف شود.( خاکزادان ، ۷۱:۱۳۸۵)
۲-۵-۲ دیدگاه پستونچی
ب- پستونجی[۴۱]۱۹۹۹ به نقل از( ساعتچی ۱۳۸۰ : ۲۱۷ و ۲۱۸ ) مراحل را اینگونه بیان می کند:
۱- مرحله ما ه عسل[۴۲] :
در این مرحله، فرد احساسات شادمانه و سر خوشی ناشی از برخورد با شغل جدید را تجربه می کند . این احساسات عبارتند از : ( تهییج، اشتیاق، غرور، و چالش. ) وجوه نا مطلوب، به دو طریق ظهور پیدا می کنند ، یعنی : نیروی ذخیره شده برای مقابله با نیازهای یک محیط چالش آور ، به تدریج به اتمام می رسد و در این مرحله برای مقابله با فشار روانی، عادات و راهبرد هایی شکل می گیرند که غالبا برای مقابله با چالشهای بعدی مفید نیستند.
۲- مرحله کمبود سوخت[۴۳] :
در این مرحله، فرد نوعی احساس زوال ، خستگی، گیجی و ابهام را تجربه می کند . نشانه های این مرحله عبارتند از: ( عدم رضایت شغلی، عدم کار آیی، اختلال در خواب و احساس خستگی ) . نتایج چنین احساساتی نیز واکنش ( پرخوری و اعتیاد ) است .

بررسی اثربخشی طرحواره درمانی بر بهبود رضایت شغلی و کاهش فرسودگی شغلی کارکنان کارخانجات تولیدی توس چینی

۳- مرحله نشانه مزمن[۴۴] :
در این مرحله، نشانه های مرضی فیزیولوژیکی بیشتر آشکار می شوند و فرد نیازمند توجه و کمک می شود . نشانه های عادی این مرحله عبارتند از : فرسودگی مزمن، بیماری جسمی، خشم و افسردگی . در این مرحله، نوعی احساس خستگی ، فرسودگی و تحلیل رفتگی بر فرد مستولی می شود .
۴- مرحله بحران[۴۵] :
اگر احساسات و نشانه های مرضی مرحله سوم برای مدتی طولانی ادامه پیدا کند، فرد وارد مرحله بحرانی می شود . در این مرحله فرد احساس می کند بر او ستم رفته است و تمایلات مربوط به بدبینی و شک و تردید نسبت به خود، در او افزایش می یابد. در این مرحله ، ممکن است فرد دچار زخم معده ، سردرد، درد های مزمن پشت، فشار خون بالا و کم خوابی شود . ضمنا ممکن است این درد ها نیز به صورت حاد ، جلوه گر شوند .
۵- مرحله برخورد با دیوار[۴۶] :
این مرحله از نشانهای فشار روانی فرسودگی شغلی با به پایان رسیدن نیروی فرد برای سازگاری با محیط کار مشخص می شود و احتمال دارد در این مرحله ، فرد شغل خود را از دست بدهد . از طرف دیگر، این احتمال نیز وجود دارد که با بهبود فرد در این مرحله ، بعضی از نشانه های مرضی از بین بروند . اما این نشانه ها تغییرات فیزیولوژیکی دیگری را در فرد ایجاد می کنند که ممکن است رهایی از آنها ، به سادگی ممکن نباشد .
۲-۵-۳ مراحل فرسودگی شغلی معلمان از دیدگاه ساراسون[۴۷]:
معلمان تا رسیدن به نقطه فرسودگی شغلی مراحلی را طی می کنند . آنها در مرحله اول اشتغال
با شور و هیجان ، امیدواری زیاد، و حتی احساس رضایت تلاش می کنند . به تدریج افراد مستعد فرسودگی شغلی اکثرا فرصتهای استراحت و تعطیلات را فراموش کرده و از یاد می برند . به تدریج توقعات غیر واقعی آنها را ناکام می سازد و شروع به تردید در مورد اهداف ، شیوه ها و ارزشهای خود می کنند . آن گاه رفته رفته عصبانی شده و شکوه آغاز می کنند ، احساس بی ارزشی کرده و افسرده می شوند و به این نتیجه می رسند که : ( من نمی توانم آن طوری که می خواهم باشم ) سپس بی علاقگی فرا می رسد و به فرسودگی شغلی منتهی می شود . ساراسون(۱۹۹۲) به نقل از (مقدم و طباطبایی، ۱۲:۱۳۸۵)
۲-۶ عوامل فرسودگی شغلی
ویژگی های منفی محل کار و نارضایتی از مسایل زناشویی ولپین و جیکوب([۴۸]۱۹۹۲) ، به نقل
از( حسینی و طباطبایی،۱۳:۱۳۸۵) ، داشتن رفتار نوع A لاوانکو[۴۹] (۱۹۹۷)، به نقل از( حسینی و طباطبایی ۱۳:۱۳۸۵) ، ویژگی شخصیتی سرسختی دپیو و گوردون و یودر[۵۰] (۱۹۹۹) ، به نقل از (حسینی و طباطبایی ۱۴:۱۳۸۵) ، نسبت بالای دانش آموز به معلم و محدودیت پیشرفت و ارتقاء شغلی معلمان و حجم بالای کار آنها آنتونیو و والترس و پلی کرونی([۵۱]۲۰۰۰) به نقل از( حسینی و طباطبایی ،۱۳۸۵: ۱۴) ، احساس حمایت اجتماعی کمتر پرسکی و گروسی و همکاران ([۵۲]۲۰۰۲) ، به نقل از( حسینی و طباطبایی ۱۴:۱۳۸۵) ، تحمل فشار روانی ناشی از کار به مدت طولانی و ناهماهنگی تخصص با حرفه ای که فرد در آن مشغول به فعالیت است و همچنین خارج از ظرفیت و استعداد بودن مشاغل فرج پور (۱۳۸۰) ، به نقل از (عاطف و نوری و مولوی و روح المین ، ۱۳۸۵: ۵۲) ابهام نقش و تعارض نقش لی[۵۳] و همکاران( ۲۰۰۵) ، به نقل از( حسینی و طباطبایی،۱۳۸۵) ، فعالیتهای تکراری در یک شغل و وجود انتظارات و مسئولیتهای ناهماهنگ با علاقه فرد و فقدان چالشها و محرکها و همچنین کمبود کارکنان و افزایش مسئولیت ناشی از آن شیسلی[۵۴] (۲۰۰۱) ، به نقل از( حسینی و طباطبایی ۱۳۸۵ :۱۴) ، فشارهای ناشی از مواجهه با تقاضاها و درخواست های مکرر دیگران و رقابت سخت و فشرده و نیازهای مالی و تلاش برای کسب در آمد ، محرومیت از آنچه فرد شایسته آن است اسکات[۵۵] (۲۰۰۱ ) به نقل از( حسینی و طباطبایی ۱۸:۱۳۸۵) ، شغل فرد و نقش سازمانی او و ساختار و جو سازمانی و جریان پیشرفت حرفه ای و روابط حرفه ای استورا [۵۶] به نقل از( محمدی،۲۱:۱۳۸۶) همه این موارد بیان شده در فرسودگی نقش به سزایی دارند. عواملی که می تواند در بروز فرسودگی شغلی معلمان موثر باشد شامل موارد زیر است :
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
تعارض نقش: تعارض وناسازگاری نقش، زمانی رخ می دهد که تن دادن به مجموعه ای از الزامهای شغلی با پذیرش مجموعه دیگری از الزامهای شغلی، مغایر و یا به کل نا ممکن است.( راس و آلتمایر، خواجه پور، ۷۵:۱۳۷۷)
ابهام نقش: وضعیت شغلی معینی است که در آن پاره ای اطلاعات لازم برای انجام شغل به طور نا مطلوب، نارسا یا گمراه کننده اند، در نتیجه فرد نمی داند که چه انتظاری از وی برای انجام شغلش دارند.( راس و آلتمایر، خواجه پور، ۷۱:۱۳۷۷)
گرانباری و کمباری نقش
گرانباری نقش: اگر فرد نتواند از پس انجام کاری که بخشی از شغل معینی است بر آید، دچار استرس خواهد شد. ( راس و آلتمایر، خواجه پور، ۷۱:۱۳۷۷)
کمباری نقش: وضعیتی که در آن از مهارتهای شخص به طور کامل و تمام استفاده نمی شود.
( راس و آلتمایر، خواجه پور، ۷۲:۱۳۷۷)
شرایط نامطلوب کار ،مشکلات مالی ،مشکلات سازمانی ،مشکلات رفتاری دانش آموزان
با توجه دقیق تر به حرفه معلمی می توان در یافت که توام شدن مسئولیتهای حرفه ای با مسئولیتهای اجتماعی فشار روانی ایجاد می کند .
به طور کلی :
انتظارات مختلف والدین ، دانش آموزان ، اولیای مدرسه ، همکاران ، سازمان آموزش و پرورش ، مطبوعات ، رسانه ها ، در کنار تفسیرهایی که از عدم کارآیی و اثر بخشی مدارس و به ویژه معلمان به عمل می آید ، ممکن است موجب تشدید فشار روانی در معلمان شود . وهمچنین شرایط نامطلوب کار که به دلایل فضاهای آموزشی نامناسب ایجاد می شود ،عدم تعادل بین درآمدها و هزینه های زندگی ، مشکلات ناشی از مسائل آموزش و پرورش ، مدرسه و سبکهای مدیریت ، رهبری مدیران و بالاخره نبود ارتباطات مفید و حرفه ای میان کارکنان ، فشارهای روانی و به دنبال آن منجر به فرسودگی می شود . ( مقدم و طباطبایی ، ۱۶:۱۳۸۵)
۲-۷ نشانه های فرسودگی شغلی
علایم این مشکل به شرح زیر می باشد :
جسمانی[۵۷] : خستگی ، اختلال در خواب ، سردرد .
روانی[۵۸] : خشم ، تحریک پذیری ، افسردگی ، عدم اعتماد .
اجتماعی[۵۹] : قطع ارتباط به مدت طولانی ، گوشه گیری یا درگیری با دیگران .
هرشن سن و بی پاور[۶۰]( ۱۹۹۴ ) به نقل از( حسینی و طباطبایی ،۱۷:۱۳۸۵).
و همچنین افزایش نقل و انتقالات ، تاخیر متوالی و کاهش بهره وری فردی و سازمانی
اسکات[۶۱]( ۲۰۰۰ ) به نقل از (حسینی و طباطبایی ۱۷:۱۳۸۵)و فقدان نگرش ، تمایل غیر عادی برای مرخصی ، عزت نفس پایین ، ناتوانی برای انجام کار به طور جدی آدامز[۶۲]( ۱۹۹۹) ، لیونگ و سیو و اسپکتور[۶۳]( ۲۰۰۰ ) به نقل از (سانبول۲۰۰۳[۶۴] )، را می توان به عنوان نشانه های این سندرم عنوان کرد .
۲-۸ عوارض فرسودگی شغلی
عوارض این سندرم می تواند شامل مواردی مانند : فقدان واقع بینی و احساس همدردی و از دست دادن فلسفه نهایی زندگی می تواند بخشی از عوارض آن باشد . موارد دیگری مانند ، افزایش اعتیاد ، طلاق ، ترک شغل ، بیماریهای جسمی و روانی ، کاهش نیروی مولد کاری و ضربه به اقتصاد کشور می تواند باشد . هنرپیشه و غروی( ۱۳۷۶ ) به نقل از (عاطف و روح الامین و مولوی و نوری، ۱۳۸۵ ) فرد فرسوده یا شغل خود را تغییر می دهد یا از لحاظ روان شناختی از کار کناره گیری می کند و به انتظار بازنشستگی می نشیند . بدین معنی که فقط حضور فیزیکی دارد و از نظر فعالیت حرفه ای ، خود را کمتر درگیر کار می کند . ساعتچی (۱۳۸۲ ) به نقل از (عاطف و روح الامین و مولوی و نوری ،۱۴۱:۱۳۸۵)
عکس مرتبط با اقتصاد
۲-۹ استرس شغلی[۶۵]
نتیجه طولانی مدت از استرس، فرسودگی شغلی می باشد که به عنوان یک سندرم، نتیجه استرس شغلی مزمن و طولانی با تحلیل نگرشی، عاطفی و جسمی همراه می شود .
کیریاکو[۶۶] (۱۹۸۷) ، به نقل از( آنتونیو و پلی کرونی و ولاچاکیس[۶۷] ،۲۰۰۶ : ۲۳۷) اثر استرس شغلی و فرسودگی بویژه برای کسی که در خدمات اجتماعی فعالیت می کند خطرناکتر است آنتونیو[۶۸] (۱۹۹۹) ، آنتونیو و همکاران( ۲۰۰۳ )به نقل از ( آنتونیو و پلی کرونی و ولاچاکیس ،۲۳۷:۲۰۰۶) یک سری استرسورها در محیط کار وجود دارد که به شرح زیر می باشد:
الف – نیازها یا انتظارات مربوط به ایفای نقش :
تراکم نقش، تعارض نقش، ابهام نقش، ارتباطات رسمی و غیر رسمی در بین مجموعه نقش اعضا ، قرار داد روانی که توسط کارمندان قابل درک باشد .
ب – نیازهای شغلی و ویژگی های کاری :
برنامه هفتگی کار، مهارتهای دارای کاربرد بالا و پایین، متغیر تراکم کاری، محل کار، مسئولیت برای افراد و چیز ها، مسافرت در رابطه با شغل، ویژگی های شغلی که ذاتا هیجان آور است .
ج – ویژگی ها و شرایط سازمانی :
وسعت شرکت، امنیت شغلی، ساعات کار ( هم کل کار روزانه و هم زمان کار روزانه ) ، مدت کار، ساختار سازمانی ( شرایط شغل در سلسله مراتب ) ، سیستم ارتباطی ( شرایط شغل و نظام شغلی ) ، سیاستها و فرایند های ستادی، روش مدیریت ، ارزیابی و کنترل و نظام پاداش، برنامه های آموزشی، جو سازمانی، فرصت پیشرفت.
د – نیازها و شرایط بیرونی سازمان :
رفتن به محل کار یا برگشت از محل کار، قوانین دولتی، پیشرفت های فنی و علمی، محل جغرافیایی سازمان (جعفر پور ، ۲۵:۱۳۷۶)
۲-۹-۱ منابع استرس شغلی[۶۹]معلمان
الف-آن دسته که به ماهیت حرفه تدریس مربوط است ( ساختار درون کلاس ، مشکلات نظم،عدم تجانس کلاس و بار کاری زیاد ) ماله[۷۰] و می[۷۱] (۱۹۹۸) ، لویس[۷۲] (۱۹۹۹) ، فورلین[۷۳] (۲۰۰۱) ، به نقل از( آنتونیو و پلی کرونی و ولاچاکیس ۱۷:۲۰۰۶)
ب- تفاوتهای فردی که در آسیب پذیری معلمان در مقابل استرس تاثیر دارد و در ارتباط با جنس و سن ممکن است متفاوت باشد . معلمان جوانتر میزان زیادی از تحلیل عاطفی و مسخ شخصیت را در مقایسه با همکاران قدیمی تر دارند . این مساله امکان دارد با تفاوت معلمان جوان در عمل کردن به راه های سازگاری مناسب برای کاهش استرس شغلی که بوسیله تفاوتهای کاری شان ایجاد شده ، مرتبط باشد. بیرنه[۷۴] (۱۹۹۱) ، به نقل از( آنتونیو و پلی کرونی و ولاچاکیس ۱۷:۲۰۰۶)
معلمان زن میزان بالایی از استرس و نارضایتی شغلی را که عموما ریشه در شرایط نامناسب در کلاس درس و رفتار دانش آموزان دارد را دارا می باشند . گئورگاس[۷۵] و گیاکوماکی [۷۶] (۱۹۸۴) ، آفرمن[۷۷] و آرمیتج[۷۸] (۱۹۹۳)، کانتاس[۷۹] (۲۰۰۱ ) ، به نقل از( آنتونیو و پلی کرونی و ولاچاکیس ۱۸:۲۰۰۶)
ج – عوامل مدیریتی که به سازماندهی و مدیریت مدرسه مرتبط اند. ( حمایت کم از طرف