آزادسازی برده در بسیاری از حالات ستوده شده است و به عنوان کفّاره‌ی برخی از گناهان، به برده‌دار پیشنهاد گردیده و به هنگام وقوع خسوف و کسوف به عنوان صدقه سفارش شده است.
اجر اخروی مضاعف به کسی وعده داده شده است که کنیز خود را سواد آموزد، وی را آزاد سازد و او را به زنی بگیرد. در حدیثی مشهور چنین آمده است: «آن‌که برده‌ی «مسلمان» خود را آزاد سازد، خداوند او را، عضو در اِزای عضو، از دوزخ می‌رهاند.» در مقابل، برده مکلّف است که صادقانه خدمت کند. وی «نگهبان دارایی خواجه‌ی خویش» است و باید در عقبی حساب آن را پس بدهد.
فصل اول
کلیات

۱- کلیات

۱-۱- طرح تحقیق

۱-۱-۱- بیان مسأله

یکی از شبهاتی که دشمنان اسلام در ذهن جوانان پدید آورده‌اند موضوع برده‌داری است.
می‌گویند اگر اسلام یک دین جهانی است و برای تمام اعصار شایستگی دارد چرا بردگی را مباح شمرده است؟

گر چه پیامبر(ص) و امامان(ع) برده‌داری را ظاهرا پذیرفته‌اند و به طور صریح تحریم نفرموده‌اند، ولی اسلام به طور تدریجی طرح خاصی برای آزادی بردگان ارائه داده‌است. آن‌چه غالبا مورد توجه مردم قرار نمی‌گیرد این است که، اگر نظام غلطی در بافت جامعه‌ای وارد گردد، ریشه کن کردن آن نیاز به زمان بندی دارد، و هر حرکت حساب نشده‌ای نتیجه‌ی معکوس خواهد داشت، درست مانند انسانی که به یک بیماری خطرناک مبتلا شده و بیماریش کاملا رشد نموده است، و یا مانند شخص معتادی که ده‌ها سال به اعتیاد خو گرفته، در این گونه موارد، برای نجات آنان، باید از برنامه‌های زمان بندی شده استفاده کرد.
حال اگر اسلام طی یک فرمان عمومی‌دستور می‌داد همه‌ی بردگان آن زمان را آزاد کنند، چه بسا بیش‌تر آنان تلف و نابود می‌شدند در حالی‌که بخش مهمی از جامعه آن روز را بردگان تشکیل می‌دادند، آن‌ ها نه کسب و کار مستقلی داشتند و نه خانه و کاشانه‌ای و نه وسیله‌ای برای ادامه‌ی زندگی. اگر در یک زمان همه آزاد می‌شدند یک جمعیت عظیم بیکار در جامعه ظاهر می‌گشت که هم زندگی خودش به خطر می‌افتاد و هم ممکن بود نظم جامعه مختل گردد و نیز به هنگام احتیاج و محرومیت، به همه جا حمله‌ور می‌شدند و کشت و کشتار راه می‌افتاد. (تفسیر نمونه، ج ۲۱، ص ۴۱۶ ).
طرح اسلام برای آزادی بردگان:
این طرح در چند ماده به طور خلاصه عرضه می‌گردد:
اصل اول: بستن سرچشمه های بردگی.
زیرا در طول تاریخ از راه های متعددی مردم را به بردگی می‌کشاندند:
۱- اسرای جنگی
۲- بدهکارانی که قدرت پرداخت ندارند
۳- زور و غلبه مجوز برده‌گیری بوده است
۴- کشورهای قدرتمند افراد خود را به همراه سلاح به کشورهای عقب مانده می‌فروختند.
اسلام جلو تمام این راه‌ها را جز اسیران جنگی که آن هم جنبه‌ی الزامی ندارد گرفته است، و اسیران را هم بی قید و شرط و یا با پرداخت فدیه و با سواد کردن چند نفر آزاد می‌کرده است.
اصل دوم: گشودن دریچه های آزادی.
یکی از مصارف زکات را آزادی بردگان قرار داده‌است.
مکاتبه‌ی بین مولا و برده (قرار داد کتبی) جهت آزادی راه دیگر آزادی می‌باشد.
اسلام آزادی بردگان را یک عبادت الهی شمرده است، و پیشوایان اسلام مانند حضرت علی(ع) که هزار برده را با دست‌رنج خود آزاد کرده است، در این راه پیش قدم بوده‌اند.
پیشوایان اسلام برده خود را با کم‌ترین بهانه ای آزاد می‌کرده‌اند تا سرمشقی برای دیگران باشند تا آن‌جا که حضرت امام باقر(ع) به جهت تشویق از انجام کار نیکی، برده‌اش را آزاد کرده و فرموده است: “انت حر” تو آزادی.
در برخی روایات آمده است که برده پس از هفت سال خود به خود آزاد است.
اگر مالک برده‌ای، بخشی از او را آزاد کرده بقیه‌ی او هم آزاد است.
مالک از کنیز خود صاحب فرزند گردد، فروختن آن کنیز جایز نیست و از سهم الارث فرزند آزاد می‌گردد.
کفاره‌ی بسیاری از تخلفات آزادی بردگان است.
پاره‌ای از مجازات‌های سخت را اگر مالک نسبت به برده‌اش اعمال کند برده آزاد می‌گردد.
اصل سوم: احیای شخصیت بردگان است.
در دوران برزخی که بردگان مسیر خود را طبق برنامه‌ی حساب شده‌ی اسلام به سوی آزادی می‌پیمایند، اسلام برای حقوق آن‌ ها اقدامات وسیعی کرده است و شخصیت آن‌ ها را احیاء کرده است.
در عصر پیغمبر(ص) مقامات برجسته‌ای از فرماندهان لشکر گرفته تا پست‌های حساس دیگر به بردگان آزاد شده، سپرده شده بود. بسیاری از صحابه‌ی حضرت رسول (ص) برده‌های آزاد شده بودند، مانند بلال، سلمان، عمار یاسر و قنبر. حتی بعد از غزوه‌ی بنی المصطلق، پیامبر(ص) با یکی از کنیزهای آزاد شده ازدواج کرد و این امر باعث آزادی تمام اسیران جنگی آن قبیله شد.
اصل چهارم: رفتار انسانی با بردگان.
در اسلام دستورات فراوانی صادر شده است که با بردگان با مدارا رفتار گردد تا آن‌جا که آن‌ ها را شریک در زندگی صاحبان خود قرار داده‌است. و رسول مکرم اسلام(ص) دستور داد هر کس که برادرش زیر دست اوست باید بداند که از غذا و لباسی که خود استفاده می‌کند او را برخوردار سازد. که حضرت علی و ائمه‌ی طاهرین علیهم السلام نمونه بارز این عمل انسانی بوده‌اند.
اصل پنجم: اسلام بدترین کار را انسان فروشی می‌داند.
لذا پیغمبر اسلام(ص) فرموده است:
«شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ النَّاسَ» (الکافی، ج ۵، ص ۱۱۴).
این بود برنامه‌ی اسلام جهت آزادی بردگان (تفسیر نمونه، ج ۲۱، ص ۴۲۲-۴۲۰).
احکام بردگی:
احکام برده در فقه اسلامی نیز زیاد است به طوری که نزدیک به یک جلد از کتاب جواهر به آن اختصاص دارد حتی بعضی از مسایل آن در جلدهای دیگر مورد بحث قرار گرفته است. و به طور خلاصه به برخی از مسایل مهم آن اشاره می‌کنیم:
مسایل و احکام آزادی بردگان
راه‌های آزادی بردگان عبارتند از:
۱- تدبیر: که مولا و صاحب برده می‌گوید:
«انتَ حّرٌ بعدَ وفاتی»
«تو بعد از مرگ من آزادی»
۲- مکاتبه: یک نوع قرارداد کتبی است که بین مولا و عبد نوشته می‌شود چنان‌چه فلان مبلغ را تا فلان تاریخ عبد به مولا داد، آزاد می‌گردد، لذا باید مدت آن و قیمت آن معین باشد و یا این که مولا خودش بر خود واجب کند که او را آزاد کند. و عبد حق فروش خود به دیگری را ندارد.
۳- استیلاد: مولا می‌تواند کنیز خود را باردار نماید که از آن به استیلاد یاد شده است و هنگامی که کنیز باردار شد، ام ولد نامیده می‌شود و قابل فروش نیست و باید از سهم الارث فرزندش آزاد گردد.