مقدمه

الف- بیان مسئله (شرح مسئله و سؤال تحقیق)
با تحول زندگی اجتماعی و تغییر شکل اعتماد در جامعه، سند به عنوان مهم‌ترین و رایج‌ترین دلیل برای اثبات روابط حقوقی افراد شناخته شد؛ بر خلاف آنچه در فقه اسلامی بینه کتبی به طور کلی از دلایل اصلی شرعی محسوب نشده است، امروز در بسیاری از قوانین کشورهای اسلامی آنچه به عنوان قویترین دلیل در اثبات دعوی محسوب می‌گردد، سندهای کتبی است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
لزوم ایجاد سهولت، سرعت، دقت و امنیت در قراردادها، منجر به اجتناب ناپذیر بودن استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات[۱] در این زمینه شده است. با پیشرفت فناوری یاد شده و به‌وجود آمدن جامعه‌ای مجازی با تأثیراتی ملموس در زندگی انسان‌ها، تجارت الکترونیکی به عنوان یکی از مهمترین مباحث فناوری اطلاعات و ارتباطات، همواره مورد تأکید کارشناسان بوده است. همزمان با رونق تجارت الکترونیکی و پیشرفت استفاده از واسط‌های الکترونیکی در قراردادها، یکی از دغدغه‌های مهم، اثبات روابط حقوقی شکل گرفته در فضای مجازی بوده است؛ این مهم قانون‌گذاران ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را بر آن داشت تا با تصویب مقرراتی ضمن به‌رسمیت شناختن داده پیام و سند الکترونیکی، حدود اعتبار داده پیام و انواع سند الکترونیکی و همچنین شرایط و چگونگی ایجاد، تبادل، ذخیره و نگهداری آنها را مشخص کنند.
نتیجه تصویری درباره فناوری اطلاعات
سؤالاتی که در طول تحقیق حاضر، در پی پاسخ‌گویی به آنها بودیم به شرح زیر است:
نخست- سؤال اصلی تحیق: سند الکترونیکی از چه جایگاه و اعتباری برخوردار است؟
دوم- سؤالات فرعی تحقیق: ۱- ماهیت، کارکردها و ویژگی‌های سند الکترونیکی چیست؟ و ۲- آیا با توجه به مقررات موجود، امکان صدور سند الکترونیکی رسمی در کشور وجود دارد؟
ب- اهمیت تحقیق
نیاز روز افزون به بهره‌مندی از دستاوردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات که تجارت الکترونیکی نمود بارز آن است، ضرورت شناخت و تبیین شرایط و الزامات در بکارگیریِ هرچه بهتر و دقیق‌تر سند الکترونیکی برای اثبات قراردادهای منعقده در فضای مجازی را اجتناب ناپذیر نموده است. سند الکترونیکی، همانند سند کاغذی در شیوه سنتی، به عنوان دلیلی ممتاز، رایج‌ترین دلیل برای اثبات روابط حقوقی در فضای مجازی است؛ بنابراین مسایل حقوقی مرتبط با حوزه سند الکترونیکی نیازمند بررسی، تبیین و تشریح بیشتر است و صِرف وجود پاره‌ای از مقررات که به‌طور کلی بر به‌رسمیت شناخته شدن اسناد الکترونیکی تأکید دارد، برای ایجاد رویه روشن و یکسان کافی نخواهد بود. از لحاظ نظری نتایج تحقیق می‌تواند در بحث اسناد مورد استفاده مراکز آموزشی قرار گیرد و از نظر عملی نیز با توجه به برنامه کشور برای استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات، خصوصاً تأکیدات قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، نتایج تحقیق می‌تواند در بحث صدور اسناد الکترونیکی مورد استفاده سازمان ثبت اسناد و املاک کشور قرار گیرد.
ج- مرور ادبیات (پیشینه تحقیق)
هرچند بیش از یک دهه از تصویب قانون تجارت الکترونیک ایران می‌گذرد، اما هنوز حتی در جامعه حقوقی، بحث از دلایل الکترونیکی و سند الکترونیکی، بحثی جدید محسوب می‌شود. دو پایان‌نامه مرتبط با موضوع تحقیق با عناوین ۱- اعتبار اسناد الکترونیک (با توجه به قوانین داخلی و بین‌المللی) آقای روح‌اله رضایی، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۴؛ و ۲- حدود اعتبار اقسام مختلف اسناد الکترونیکی، آقای سید هادی فرخی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشکده حقوق، تابستان ۱۳۹۱ یافت شد و با مطالعه آنها سعی شده است با نگرشی دقیق‌تر و تأکید بیشتر بر سند الکترونیکی رسمی جنبه دیگری از موضوع مورد پژوهش قرار گیرد.
د- فرضیات
۱- سند الکترونیکی در صورت دارا بودن الزامات و شرایط در نظر گرفته شده، می‌تواند همانند سند کاغذی از جایگاه و اعتباری تا جایگاه و اعتبار سند رسمی برخوردار گردد.
۲- سند الکترونیکی، از همان ماهیت سند کاغذی برخوردار است و کارکردهای آن را تأمین می‌کند؛ مضافاً اینکه علاوه بر سهولت و سرعت می‌تواند سطح بالایی از اطمینان و امنیت را فراهم کند.
۳- با به‌کارگیری سیستم‌ الکترونیکی مطمئن، امضای الکترونیکی مطمئن و سابقه الکترونیکی مطمئن و رعایت مقررات مربوط به سند رسمی، می‌توان اقدام به صدور سند الکترونیکی رسمی نمود.‌
هـ- روش تحقیق
نوع و روش تحقیق در این پایان‌نامه توصیفی- تحلیلی است، با این توضیح‌که با مراجعه به کتابخانه‌های دانشکده‌های حقوق، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، کانون سردفتران و دفتریاران و سایت‌های مرتبط، ابتدا کتب، پایان‌نامه‌ها و مقالات که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع تحقیق داشتند، شناسایی و طبقه‌بندی شدند، سپس با مطالعه منابع به‌دست آمده، از نکات لازم جهت استفاده در تحقیق فیش برداری شد.

ی- ترتیب فصول
این پایان‌نامه از دو فصل تشکیل می‌شود؛ در فصل نخست تحت عنوان کلیات، برای آشنایی با مفاهیم کلی و تبیین ساختار، کارکردها و اعتبار سند، با توجه به وحدت ماهیت سند در شیوه سنتی و الکترونیکی، به سند در شیوه سنتی(کاغذی) می‌پردازیم؛ به‌این نحو که در مبحث نخست به ادله اثبات دعوا و اقسام آن خواهیم پرداخت، سپس در مباحث بعدی پیرامون ماهیت، مفهوم، کارکردها، ارکان، انواع و اعتبار سند در آن شیوه سخن خواهیم گفت. در ادامه و در فصل دوم برای احراز جایگاه و اعتبار سند الکترونیکی، به دلیل الکترونیکی و مستند سازی اطلاعات الکترونیکی(مبحث نخست)، ماهیت، مفهوم و ویژگی‌های سند الکترونیکی(مبحث دوم)، ارکان سند الکترونیکی(مبحث سوم)، اصول حاکم بر اسناد الکترونیکی و انواع سند الکترونیکی(مبحث چهارم) و سرانجام اعتبار سند الکترونیکی(مبحث پنجم) خواهیم پرداخت.

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

 

 

فصل نخست

 

کلیات

 

 

 

مبحث نخست- دلیل و اقسام آن

مبحث پیش‌رو از دو گفتار تشکیل می‌شود که گفتار نخست به دلیل، و گفتار دوم به اقسام دلیل می‌پردازد.

 

گفتار نخست- دلیل

دلیل در لغت به معنی راهنما آمده است. در حقوق، هنگامی سخن از دلیل می‌شود که رویدادی رهنمون حرکت عقل به سوی واقع شود. به بیان دیگر، هرگاه عقل از نشانه‌های یافته خود بتواند به امری مجهول پی ببرد، آن نشانه را دلیل می‌گویند، خواه رویدادی خارجی باشد یا حکمی از قانون[۲].
دلایل از دو جهت دارای ارزش هستند: یکی از جهت تکمیل کنندگی حق، بدین معنی که فردی که مدعی وجود یا اسقاط حقی می‌شود باید به‌وسیله دلیل آن‌را در دادگاه ثابت کند، و از این جهت ادله را جزء حقوق مدنی آورده‌اند، و دیگری از جهت کاربرد دلیل و طرز رسیدگی به آن در دادرسی است که از این‌رو ادله را داخل در موضوعات آیین دادرسی مدنی می‌دانند. جلد سوم قانون مدنی ما به ادله اثبات دعوا پرداخته و فصل دهم از باب سوم قانون آیین دادرسی مدنی به بحث رسیدگی به دلایل اختصاص داده شده است، که این تفکیک خود نشان از ماهیت و چهره دوگانه ادله اثبات دعوا دارد.
در قانون مدنی تعریفی از دلیل به عمل نیامده است. ماده ۱۹۴ ق.آ.د.م دلیل را چنین تعریف کرده است: «دلیل عبارت از امری است که اصحاب دعوا برای اثبات یا دفاع از دعوا به آن استناد می‌نمایند»؛ هرچند تعریف مذکور ناظر به چهره تشریفاتی دلیل و کاربرد آن در دادرسی است، اما آنچه قاضی بدان استناد می‌کند، خارج از تعریف قرار می‌گیرد، در حالی‌که امارات که «عبارت از اوضاع و احوالی است که به حکم قانون یا در نظر قاضی دلیل بر امری شناخته می‌شود»(ماده ۱۳۲۱ق.م) جزء ادله اثبات دعوا محسوب است؛ لذا گفته شده است دلیل چیزی است که برای اثبات امری به‌کار رود[۳]. با وجود این هرگز نباید از ذهن به دور داشت که فایده دلیل منحصر به اثبات دعوا یا دفاع از آن نیست؛ در زندگی صلح‌آمیز نیز استفاده از آن معمول و شایع است[۴].
به ادله اثبات دعوا «بینه» نیز گفته شده است؛ بینه در لغت دلیل آشکار یا برهان واضح، معنی شده است[۵]. واژه بینه در قرآن کریم و روایات ما با همان معنای لغوی آمده است، مانند آیه شریفه: «لم یکن الذین کفروا من أهل الکتاب والمشرکین منفکین حتى تأْتیهم البینه»[۶]، که در آن واژه بینه به معنای دلیل آشکار و حجت هویدا آمده است[۷]، یا معناى روایت معروف از پیامبر اسلام (ص) که می‌فرماید: «انـمـا اقـضى بینکم بالبینات والایمان»، آن است که بین شما مردم تنها به بینه دلیل و سوگند قضاوت می‌کنم[۸]؛ البته نزد فقها در موضوع دعاوی و قضاوت، بینه در معنای شهادت و گواهیِ معتبر شرعی متداول است.

 

گفتار دوم- اقسام دلیل

به موجب ماده ۱۲۵۸ ق.م ادله اثبات دعوا عبارتند از: ۱- اقرار، ۲- اسناد کتبی، ۳- شهادت، ۴- امارات و ۵- قسم. در قانون آیین دادرسی مدنی نیز معاینه محل، تحقیق محلی و کارشناسی، به صورت خاص به عنوان دلیل مطرح شده‌اند که هر یک به نوعی اماره (قضایی) محسوب می‌گردند.
عده‌ای از حقوق‌دانان ادله را بر مبنای ارزش اثباتی آنها به سه گروه تقسیم کرده‌اند:
۱- دلیلی که همه اعمال و وقایع حقوقی را با هر ارزشی اثبات می‌کند و قدرت مطلق دارد، همچنان‌که در حقوق پاره‌ای از کشورها «سند» از چنین ارزش اثباتی برخوردار است. در حقوق ما نیز تا قبل از حذف مواد محدود کننده شهادت (از جمله حذف مواد ۱۳۰۶، ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ و نظریه فقهای شورای نگهبان مبنی بر ابطال ماده ۱۳۰۹ ق.م)، سند از چنین ارزشی برخوردار بود.
۲- ادله‌ای که ارزش اثباتی محدود دارد: مانند شهادت در حقوق فرانسه و مصر، اماره قضایی و سوگند متمم.
۳- ادله معاف کننده مدعی از اثبات، که شامل اقرار، سوگند قاطع دعوا و قرائن قانونی است و همانند گروه نخست اعتبار مطلق دارد[۹].
در بسیاری از قوانین مدنی امروز کشورهای اسلامی، آنچه به عنوان قویترین دلیل اثبات دعوا محسوب می‌گردد، سندهای کتبی است که برابر مقررات خاصی تنظیم می‌گردد و شهادت لفظی جز در موارد بسیار محدود کاربرد ندارد. در قدیم‌الایام به علت عدم توانایی عامه مردم به امر کتابت و عدم سهولت دستیابی به کاتبان مورد اطمینان، شهادت از ارزش والایی برخوردار بود[۱۰].
در آیه مُداینه، بلندترین آیه بلندترین سوره قرآن کریم[۱۱]، که پس از استقرار نظام اسلامی در مدینه، برای به‌نظم درآوردن روابط اقتصادی مسلمانان نازل شد، بر کتابت و تنظیم سند در معاملاتِ با دیون مؤجل تأکید گردیده است؛ تأکید قرآن کریم بر نوشتن و تنظیم سند در فضایی از جامعه اسلامی که در آن سواد خواندن و نوشتن بسیار کم بود، حاکی از اهمیت سند و نقش مهم آن در نظم اقتصادی و اجتماعی است.
عکس مرتبط با اقتصاد
هرچند مشهور فقیهان اسلامی در تفسیر آیه فوق گفته‌اند که کتابت و اشهاد، موضوع مندرج در آیه در مورد دیون مؤجل نیز امری استحبابی است، نه الزامی[۱۲]، اما با پیشرفت زندگی اجتماعی، افزایش داد و ستدها، پیچیدگی روابط اقتصادی و تغییر شکل اعتماد در جامعه، دیگر مصافحه و گرفتن یک یا چند گواه بر معامله، برای اثبات آن کافی نبود، از این‌رو پس از آشنایی هرچه بیشتر مردم با امر کتابت و با توجه به قابلیت حفظ و نگهداری سند و ابراز آن در زمان مقتضی، عملاً اسناد کتبی جایگاه و اعتبار ویژه‌ای نزد مردم پیدا کرد.
مجموعه مقررات «المجله الاحکام العدلیه»، در واقع نخستین مجموعه مدون قوانین مدنی در کشورهای اسلامی به شمار می‌رود که توسط دولت عثمانی بر پایه فقه حنفی تدوین یافت[۱۳]، در برخی از مواد این مقررات از جمله ماده ۶۹ آن، به برابری کتابت و سخن (بیان شفاهی)[۱۴] اشاره شده است.
سند هنوز هم مهم‌ترین و رایج‌ترین دلیل ادعاهای اصحاب دعوا در دعاوی و امور غیر کیفری است. در حقیقت، در عقود و قراردادها که مبنای بیشتر روابط حقوقی را تشکیل می‌دهد، طرفین معمولاً دلیل وجود چنین رابطه‌ای را به قوت حافظه یک یا چند گواه و عمر دراز و صداقت آنها واگذار نمی‌نمایند بلکه با تنظیم سند، دلیل وقوع عقد و قراردادی را که منعقد می‌کنند تدارک می‌نمایند[۱۵]. در مباحث بعدی به سند خواهیم پرداخت.

پایان نامه

 

مبحث دوم- ماهیت، مفهوم و کارکرد‌های سند

در این مبحث در گفتار نخست در دو بند به ماهیت و مفهوم سند می‌پردازیم و پس از آن در گفتار دوم کارکردهای سند را بیان خواهیم کرد.

 

گفتار نخست- ماهیت و مفهوم سند

 

بند نخست- ماهیت سند

در بحث از ماهیت هر چیز، از جوهر و چیستی آن سخن به میان می‌آید، در پاسخ به این سؤال که سند چیست؟ می‌توان گفت سند دلیل برای اثبات امری است که خود از آن حکایت می‌کند؛ به عبارت دیگر سند وسیلۀ اثبات موضوعی است که در آن درج شده و خود به آن رهنمون شده است. البته در برخی موارد ممکن است با توجه به اهمیت آن مورد، برای ثبوت و ایجاد حق وجود سند لازم دانسته شود.

 

بند دوم- مفهوم سند

در لغت مدرک و نوشته‌ای که قابل استناد باشد و همچنین چیزی که به آن اعتماد کنند، نوشته‌ای که وام یا طلب کسی را معین سازد یا مطلبی را ثابت کند[۱۶] سند گویند.
در اصطلاح حقوق با دو مفهوم از سند مواجه می‌شویم: مفهوم عام و مفهوم خاص. در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.

 

الف- مفهوم عام سند

به مطلق دلیل(اعم از نوشته و لفظی) گفته می‌شود[۱۷]. هر تکیه‌گاه و راهنمای مورد اعتماد است که بتواند اعتقاد دیگران را به درستی ادعا جلب کند، خواه نوشته باشد یا گفته و اماره و اقرار[۱۸]. در این معنی سند مرادف با دلیل و مدرک است.

 

ب- مفهوم خاص سند

نوشته‌ای است که در مقام اثبات دعوا یا دفاع از آن، می‌تواند راه وصول به واقعیت باشد؛ چهره خاصی از آن مفهوم عام است که به صورت نوشته درآمده و مکتوب است نه منقول[۱۹].
ماده ۱۲۸۴ ق.م سند را چنین تعریف کرده است: «هر نوشته که در مقام دعوا یا دفاع قابل استناد باشد.».
سند به طور معمول برای اثبات اعمال حقوقی به‌کار می‌رود(مانند اجاره‌نامه و شرکت‌نامه و طلاق‌نامه و سند خرید و فروش) و به ندرت اتفاق می‌افتد که در وقایع حقوقی از این وسیله استفاده شود، چنان‌که برای اثبات تولد و مرگ اشخاص، اسناد ثبت احوال تنظیم می‌شود و سند مالکیت نیز ممکن است بر مبنای تصرف صادر شود[۲۰].

 

گفتار دوم- کارکرد‌های سند

بخش راهنمای قانون‌گذاری قانون نمونه تجارت الکترونیکی آنسیترال[۲۱]، کارکردهایی از سند کاغذی را به شرح زیر برشمرده است:
۱- فراهم آوردن یک سند خوانا برای همگان.
۲- فراهم کردن یک سند که با گذر زمان بدون تغییر باقی بماند.
۳- میسر کردن اینکه سند واجد این قابلیت باشد که هریک از طرفین یک نسخه از آن‌را با اطلاعات مشابه نگهداری کند.
۴- میسر ساختن تصدیق مندرجات به‌وسیله اسباب امضا.
۵- تهیه یک سند در شکلی قابل پذیرش برای مراجع عمومی و دادگاه‌ها.
مهمترین کارکردهایی را که سند تأمین می‌کند به‌طور خلاصه می‌توان این‌چنین برشمرد:
۱- کارکرد خوانده شدن؛
۲- کارکرد امکان تصدیق مندرجات از طریق امضا؛
۳- کارکرد ثبات و دوام؛ و
۴- کارکرد دسترسی و امکان ارائه.

 

مبحث سوم- ارکان سند

«منظور از ارکان Fundament یا Essential element ستون‌ها، پایه‌ها و اساس و عناصر قوام‌دهنده یک شیء می‌باشند، که بدون وجود آنها شیء دچار نقصان می‌شود[۲۲].»
ماده ۱۲۸۴ ق.م به دو رکن از ارکان سند یعنی ۱- نوشته بودن و ۲- قابلیت استناد داشتن، اشاره کرده است که به آن‌ دو باید رکنِ ۳- امضا را هم اضافه نمود. در ادامه هر یک در گفتاری جداگانه توضیح داده خواهند شد.

 

گفتار نخست- نوشته بودن

در پاره‌ای از قوانین بر نوشته یا کتبی بودن سند تأکید شده است، از جمله بند دوم ماده ۱۲۵۷ و ماده ۱۲۸۴ ق.م، همچنین ماده دو قانون بیمه مصوب سال ۱۳۱۶ که مقرر کرده بود «عقد بیمه و شرایط آن باید به موجب سند کتبی باشد ….» و یا ماده ۱۳۵ قانون دریایی مصوب سال ۱۳۴۳ که بیان کرده بود «قرارداد اجاره کشتی سندی است کتبی ….»؛ قید نوشته یا کتبی بودن در این قبیل مواد قانونی، خصوصاً دو مورد اولی، ذکر شده در قانون مدنی، که در مقام بیان قواعد ماهوی و تبیین سیستم حقوقی ادله اثبات دعوای کشورمان می‌باشد، حاکی از رکن بودن و ضرورت نوشته یا کتبی بودن سند است.
قید نوشته یا مکتوب بودن نه تنها در مقررات کشور ما، بلکه در مقررات سایر کشورها نیز به دفعات تکرار شده است؛ برای‌ مثال‌ گزارش‌ دیوان‌ عدالت‌ کانادا می‌گوید‌ کلمه‌ «مکتوب‌» ۱۶۰۰ بار در قوانین‌ کانادا تکرار شده‌ است‌[۲۳].
نوشته یا مکتوب، مفهومی معنادار است که از حروف، اعداد، نشانه‌ها یا تصاویر تشکیل و بر روی یک رسانه ملموس(عینی) نگاشته شده و نمایان باشد. منظور از نوشته یا مکتوب، خط یا علامتی است که در روی صفحه نمایان باشد، خواه از خطوط متداول باشد یا غیر متداول، مانند رمزها و علاماتی که دو یا چند نفر برای روابط خود قرار داده‌اند. صفحه‌ای که نوشته بر آن نمایان است فرقی نمی کند که کاغذ یا پارچه باشد یا آنکه چوب، سنگ، آجر، فلز و یا ماده دیگری. خطی که بر صفحه نمایان است فرقی ندارد که به‌وسیله ماده رنگی با دست نوشته شده یا ماشین کپی و یا چاپ شده باشد، همچنانی‌که فرق نمی کند که بر صفحه حک شده باشد یا آنکه به‌وسیله آلتی برجستگی بر صفحه ایجاد کرده باشند[۲۴].
قید نوشته یا کتبی بودن، سند را از سایر ادله متمایز می کند و به‌طور کلی سند را می‌توان دلیل کتبی نامید.

 

 

از مهم‌ترین موضوعاتی که در فرایند تکوین و تکامل مدیریت محیط‌زیست در چند دهه گذشته به ویژه در دهه ۶۰ میلا‌دی مورد توجه قرار گرفت، اتخاذ رویکرد‌های پیشگیرانه برای رویارویی با مخاطرات زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های انسانی بوده است. ارزیابی اثرات زیست‌محیطی به عنوان ابزاری برای شناسایی و پیش ­بینی اثرات و پیامد‌های طرح‌ها و پروژه‌ها بر رفاه بشر و همچنین محیط‌زیست در ابتدا در کشور‌های توسعه یافته و به تدریج به عنوان موضوعی همه­گیر در سراسر جهان مطرح و به یک الزام قانونی ناظر بر اجرای طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی، تبدیل شد. از این رو، کمتر کشوری را در جهان می‌توان یافت که فاقد قوانین و مقررات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی باشد. در حقیقت این الزام قانونی را می‌توان در اکثر قریب به اتفاق کشور‌های جهان مشاهده کرد. جمهوری اسلا‌می ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و این موضوع از سال ۱۳۷۳ در ایران از جایگاه قانونی برخوردار شده است و براساس آن، تعدادی از طرح‌ها و پروژه‌های اثرگذار بر محیط‌زیست در مرحله امکان سنجی و مکان­ یابی، مشمول تهیه گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی شدند. همچنین تخصیص اعتباراتی که از سوی سازمان‌های بین‌المللی نظیر بانک جهانی برای اجرای بسیاری از طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی به کشور‌های در حال توسعه اعطا می‌شود نیز مشمول مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی شده است[۱۰].
۱-۲- اهمیت ارزیابی اثرات زیست‌محیطی
با توجه به اهمیت بسیار زیاد محیط‌زیست در سطح جهان و روند رو به رشد تخریب محیط‌زیست، امروزه توجه به ملا‌حظات زیست­محیطی در فرایند برنامه ­ریزی به عنوان یک ضرورت جهانی و ملی و تنها راه رسیدن به توسعه پایدار مطرح شده است.
ارزیابی اثرات زیست­محیطی، پیامد‌های احتمالی فعالیت‌های عمرانی را بر محیط‌زیست، شناسایی و با اتخاذ روش‌های مناسب، از بروز آن‌ ها جلوگیری می‌کند. هدف از انجام ارزیابی زیست­محیطی در مراحل تهیه طرح‌ها و پروژه‌ها، شناسایی هرگونه پیامد‌های زیست­محیطی در مراحل پیش از اجرا، حین اجرا و پس از اجراست تا بتوان تخریب و زیان‌های وارده بر محیط­زیست را به حداقل ممکن رساند. بنابراین می‌توان ارزیابی زیست­محیطی را ابزاری برای بررسی پیامد‌های منفی پروژه‌ها و مشخص کردن اقدامات اصلا‌حی برای استفاده بهینه از منابع در راستای حفاظت از محیط‌زیست دانست[۲۰].
در گذشته حفاظت از محیط‌زیست بیشتر از جنبه واکنشی و پس از بروز بحران مطرح بود و اقدامات پیشگیرانه در حاشیه قرار داشت. در حالی که رویکرد جدید مبتنی بر ارزیابی زیست‌محیطی در تمام محیط‌ها و طرح‌های توسعه به طور یکپارچه و از آغاز مد نظر قرار دارد.
ارزیابی زیست­محیطی با بهره گرفتن از روش‌های مختلف، سود و زیان گزینه‌های مختلف را بررسی و گزینه‌های بهینه و اصلح را برای پیشبرد اهداف طرح‌ها و پروژه‌ها ارائه می‌کند.
در ضمن ارزیابی اثرات زیست‌محیطی بر پایش، مراقبت و کنترل تغییرات محیطی در زمان بهره ­برداری پروژه‌‌ها نیز توجه دارد و در صورتی که مسایل حاد زیست‌محیطی در مراحل بهره ­برداری از پروژه یا طرح بروز کند، به سرعت می‌توان برای اصلا‌ح فرایند‌ها اقدام کرد. به طور خلا‌صه از مهم‌ترین ضرورت‌های ارزیابی اثرات زیست‌محیطی می‌توان موارد زیر را بر شمرد:

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

 

افزایش کیفیت محیط‌زیست.

کاهش هزینه‌های دولت برای حفاظت از محیط‌زیست.

ارتقای جایگاه دولت در مجامع جهانی.

دستیابی به اهداف توسعه پایدار.

سازگاری بین اهداف توسعه و حفاظت از محیط‌زیست.

رفع و ترمیم خسارت‌های وارده بر محیط‌زیست.

به کارگیری و تلفیق موازین زیست‌محیطی در برنامه‌ریزی‌ها.

تسهیل همکاری، هماهنگی و مشارکت دستگاه‌های اجرایی.

شناسایی دقیق فرایند‌های زیست‌محیطی.

پیش بینی بروز اثرات زیست‌محیطی مهم و پایدار[۱۰].

۱-۳- مفهوم ارزیابی اثرات زیست‌محیطی
مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، یک فرایند نظام­مند است که نتایج و پیامد‌های احتمالی ناشی از اجرای یک طرح یا پروژه پیشنهادی را بر محیط‌زیست پیش ­بینی می‌کند و راهکار‌های کاهش اثرات سوء و مهم را بر محیط‌زیست ارائه می‌دهد.
در گزارش مشترکی که برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، سازمان محیط‌زیست کانادا و یونسکو ارائه داده‌اند، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی به عنوان روشی که به کمک آن شناخت، پیش‌بینی، تشریح و تبیین و تبادل اطلا‌عات درباره اثرات منفی نوع بارگذاری طرح‌ها و پروژه‌ها بر انسان، سلا‌مت جامعه و زیست بوم‌هایی که انسان برای استمرار حیات خود به آن‌ ها وابسته است، میسر می‌شود، تعریف شده است.
کانتر یکی از صاحب‌نظران محیط‌زیست، ارزیابی زیست‌محیطی را پیش‌بینی و شناخت نظام­مند پیامد‌های زیست‌محیطی ناشی از اجرای طرح‌ها، پروژه‌ها، برنامه‌ها، فعالیت‌های دولتی و خصوصی و مانند آن‌ ها بر مؤلفه‌های فیزیکی، شیمیایی، زیست‌شناختی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کل محیط‌زیست تعریف می کند[۲۲].
عکس مرتبط با اقتصاد
به طور اساسی این اطلا‌عات به پیش‌بینی تغییرات زیست‌محیطی می‌پردازد که ممکن است در اثر اجرای گزینه‌های مختلف یک پروژه، پدید آید. افزون بر این، توصیه بهترین روش برای کاهش تغییرات حاصل از انتخاب و اجرای یکی از گزینه‌ها، در زمره وظایف ارزیابی اثرات زیست‌محیطی قرار دارد[۱۵].
به طور خلا‌صه از مجموعه مطالب یادشده، موارد زیر قابل استنتاج است:

 

 

ارزیابی اثرات زیست‌محیطی روشی است که از ساختار درونی و بیرونی ضابطه‌مند برخوردار بوده و آثار و پیامد‌های سوء فعالیت‌های پروژه‌ها را بر محیط‌زیست پیش ­بینی می‌کند.

کاربرد و اجرای این روش به اطلا‌عات زیست‌محیطی هدفمند نیاز دارد.

ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ابزاری برای تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی است که به واسطه آن می‌توان ملا‌حظات زیست‌محیطی را در فرایند‌های تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی ادغام کرد.

در چارچوب مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، محیط‌زیست در مفهوم جامع آن مورد توجه قرار می‌گیرد و تمام مؤلفه‌های طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و اقتصادی با روشی هدفمند ارزیابی و اثرات فعالیت‌ها براین مؤلفه‌ها تعیین می‌شود.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

به این ترتیب، به طور خلا‌صه ارزیابی اثرات زیست‌محیطی عبارت است از روشی که با بهره گرفتن از آن می‌توان اثرات بالقوه نوع تصمیم‌ها، سیاست‌ها، برنامه‌ها، طرح‌ها و پروژه‌ها و بارگذاری آن‌ ها را بر محیط‌زیست، پیش‌بینی و تدابیر و تمهیدات لا‌زم را برای کاهش خسارت‌های وارده بر محیط‌زیست اتخاذ کرد.
۱-۴- مفهوم انتقال بین حوزه­ای آب
انتقال بین حوزه­ای آب عبارت است از تشخیط ناحیه­ای با کمبود آب و تامین کمبودها به وسیله انتقال آ­ب­های اضافی ناحیه دیگری با آب نسبتا فراوان.
فلسفه این طرح­ها این است که فقط آب مازاد حوزه مبدا منتقل شود و در آن حقابه­های فعلی و آینده و محیط­زیست حوزه مبدا اولویت دارند. سیستم­های آبی حوزه مبدا تحت تاثیر قرار نخواهند گرفت و مصرف­ کنندگان حوزه مبدا با بهره ­برداری پروژه مخالفت نخواهند کرد. آب منتقل شده فقط برای برآورده کردن تقاضاهای فعلی مصرف خواهد شد تا تضمین کند که سفره ­های آب زیرزمینی و منابع آب سطحی که بیش از حد برداشت می­شوند، در یک روش پایدار مصرف شوند و هرگز برای ارضای نیازهای توسعه زمین و کشاورزی جدید استفاده نخواهد شد[۸].
در رابطه با انتقال بین حوزه­ای آب استدلال­های مختلفی وجود دارد که در برخی موارد ممکن است باعث چنین انتقال­هایی شود و در برخی موارد از این امر جلوگیری کند. با مقایسه سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه حوزه های موجود در کشوری با آب و هوای خشک، ممکن است این نتیجه حاصل شود که جمعیتی فراوان در نواحی با سرانه منابع آب تجدیدپذیر کم، با از بین رفتن امنیت غذایی روبرو خواهند شد. چنین وضعیتی باعث افزایش برداشت­ها از آب زیرزمینی، خشک شدن رودخانه­ها، آلودگی فروان آب و زوال سواحل رودخانه و اکوسیستم آن می­ شود و احتمال از بین رفتن ثبات و پایداری و ایجاد جنگ­های داخلی یا خارجی وجود خواهد داشت. در اکثر کشورهایی که با تغییرات زمانی و مکانی آب روبرو هستند، پروژه­ های انتقال بین حوزه­ای آب، راه حل نهایی تامین کمبود آب و ایجاد تعادل اقتصادی بین مناطق مختلف به نظر می­رسد و از جمله پروژه­ های زیرساختی است. این پیش­بینی­ها کشورهای فراوانی را به روی آوردن به انتقال بین حوزه­ای آب وادار کرده است[۸].
انتقال آب در دو حالت داخلی و خارجی صورت می­گیرد. انتقال داخلی حالتی است که آب بین نواحی داخل کشور منتقل می­ شود و حاکمیت، اختیار تام در انتقال آب دارد و انتقال خارجی حالتی است که آب از رودخانه­های مرزی (بر روی مرز یا متقاطع با آن) و یا از کشورهای مجاور به داخل کشور انتقال داده می­ شود و برداشت­ها نیاز به انجام هماهنگی با کشورهای مجاور دارد.
این انتقال­ها می ­تواند به صورت­های مختلفی انجام پذیرد که در جدول (۱-۱) دسته­بندی شده است[۸].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول ۱-۱: انواع انتقال­های بین حوزه­ای
نوع انتقال
انتقال داخلی انتقال از یک آبراهه غیر مرزی در یک کشور به آبراهه غیر مرزی دیگر در همان کشور
انتقال خارجی انتقال از یک آبراهه مرزی در یک کشور به آبراهه مرزی دیگر در همان کشور
انتقال از یک شاخه از آبراهه مرزی به شاخه دیگر آن در همان کشور
انتقال از یک آبراهه غیر مرزی در یک کشور به یک آبراهه مرزی در همان کشور
انتقال از یک آبراهه مرزی در یک کشور به همان آبراهه مرزی در کشور دیگر
انتقال از آبراهه مرزی در یک کشور به آبراهه مرزی دیگری در کشور دیگر
انتقال از یک آبراهه مرزی در یک کشور به آبراهه غیر مرزی در همان کشور

فصل دوم
سوابق مطالعاتی
۲-۱- پیشینه ارزیابی اثرات زیست‌محیطی در جهان
آمریکا پیشگام ارزیابی زیست‌محیطی در جهان است. در اوایل دهه ۶۰ میلادی، مقدمات تدوین قانون ملی سیاست‌های محیط‌زیست در آمریکا بنا نهاده و در سال ۱۹۶۹ تصویب شد. این قانون تمام پروژه‌هایی را که توسط دولت، حمایت مالی می‌شدند را شامل می‌شد. در این قانون برای نخستین بار بر لزوم انجام ارزیابی اثرات زیست‌محیطی قبل از تصویب پروژه‌ها تاکید شد.
هر چند در ابتدا، اجرای این قانون به دلیل ابهامات و عدم اجماع در خصوص نحوه تهیه گزارش با کندی پیش رفت اما به تدریج با ظرفیت‌سازی‌هایی که در این خصوص به وجود آمد، زمینه‌های لا‌زم برای توسعه این رویکرد فراهم شد و این رویکرد توانست به جایگاه مناسبی در نظام برنامه‌ریزی و چگونگی ادغام ملا‌حظات زیست‌محیطی در پروژه‌های عمرانی، در این کشور دست یابد.

 

تبادل رهبر- عضو

۰٫۴۰۹

 

۰٫۰۳۸

 

۰٫۵۵۱

 

۱۰٫۸۲۹

 

۰٫۰۰۰

 

همچنین با توجه به جدول۴-۱۱ مشاهده می شود که مدل کلی به صورت زیر در می آید.

فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادات
۵-۱- مقدمه
در فصل اول کلیات تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. این فصل نمایی کلی از تحقیق میباشد و به بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، فرضیه ها، اهداف، محدودیتها و تعریف مفهومی و عملیاتی تحقیق اشاره دارد. فصل دوم نیز مبانی تئوریکی تحقیق را در بر میگیرد و متغیرهای مستقل و وابسته در این قسمت به تفصیل مورد بحث قرار می گیرند و تحقیقات مختلفی که در این زمینه صورت گرفته است در قسمت پایانی فصل دوم توضیح داده شده است. فصل سوم روش تحقیق، ابزار گردآوری داده ها و روایی و پایایی تحقیق بیان شده است. در فصل چهارم تحقیق نیز تجزیه و تحلیل داده ها ارائه شده است. در این فصل نیز نتایج مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.
مطالب این فصل به نتایج و یافته های پژوهش، محدودیتهای پژوهش و ارائه پیشنهاد‌هایی برای پژوهشهای آتی اختصاص یافته است. در این فصل نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها خلاصه‌شده و با تحلیل آن‌ ها سعی می‌شود به سؤالاتی که در فصل اول از سوی محقق مطرح شده بود پاسخ داده شود. بنابراین در ابتدا پس از بیان نتایج حاصل از بررسی هر یک از فرضیات پژوهش، نتایج به دست آمده با سایر پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه مقایسه شده و بر این اساس پیشنهاد‌هایی کاربردی و مطالعاتی از سوی محقق ارائه می‌شود.
۵-۲- نتایج آمار توصیفی
در این بخش نتایج بررسی توصیفی متغیرهای جمعیت شناختی و متغیرهای اصلی تحقیق، ارائه می شود:
۵-۲-۱- متغیرهای جمعیت شناختی
سن:
بیشترین فراوانی سنی کارکنان، برای سن ۳۰ تا ۴۰ سال با ۵۲٫۵ درصد (۱۳۹ نفر)، پس از آن برای سن ۲۰ تا ۳۰ سال با ۲۲٫۶ درصد (۶۰ نفر)، برای سن ۴۰ تا ۵۰ سال با ۲۰٫۴ درصد(۵۴ نفر)، سن ۵۰ تا ۶۰ سال و بالای ۶۰ سال با ۲٫۳ درصد(۶ نفر) می باشد.
تحصیلات:
با توجه به تجزیه و تحلیلهای انجام شده مشخص شد که بیشترین درصد را کارکنان با تحصیلات دیپلم با ۳۸٫۹ درصد(۱۰۳ نفر) تشکیل می دهند. پس از این گروه کارکنان با سطح تحصیلات فوق دیپلم با ۲۱٫۹ درصد(۳۳ نفر) قرار دارند. سپس کارکنان با سطح تحصیلات زیر دیپلم با ۲۱٫۱ درصد(۵۶ نفر)، در مرتبه بعد کارکنان با تحصیلات لیسانس با ۱۶٫۶ درصد(۴۴ نفر) و در نهایت پاسخ دهندگان با سطح تحصیلات فوق لیسانس به بالا با ۱٫۵ درصد(۴ نفر) قرار دارند.
۵-۲-۲- متغیرهای اصلی
اعتماد به همکاران:
میانگین امتیاز متغیر اعتماد به همکاران از نظر پاسخ دهندگان ۴۹۸۷/۳ ، انحراف معیار ۵۳۰۴۳/۰ و واریانس برابر ۳۱۳/۰ می باشد. میانگین به دست آمده بیشتر از میانگین مورد انتظار (امتیاز ۳) است و همچنین کمترین امتیاز مربوط به متغیر اعتماد به همکاران از نظر پاسخ دهندگان معادل ۳۳/۲ و بیشترین امتیاز معادل ۰۰/۵ می باشد. از سوی دیگر مقدار چولگی مشاهده شده برابر ۳۶۴/۰ است که در بازه (۲ ، ۲-) قرار دارد؛ یعنی از لحاظ کجی متغیر اعتماد به همکاران نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. همچنین مقدار کشیدگی آن ۵۴۵/۰- است که در بازه (۲ ، ۲-) قرار دارد؛
این نشان می‌دهد توزیع متغیر اعتماد به همکاران از کشیدگی نرمال برخوردار است. همچنین میزان اعتماد بین همکاران با توجه به میانگین حاصله بیش از حد متوسط می باشد و می توان گفت همکاران به یکدیگر اعتماد دارند.
تبادل رهبر- عضو:
میانگین امتیاز متغیر تبادل رهبر- عضو از نظر پاسخ دهندگان ۲۴۸۰/۳ ، انحراف معیار ۸۷۸۷۶/۰ و واریانس برابر ۶۹۶/۰ می باشد. میانگین به دست آمده بیشتر از میانگین مورد انتظار است و همچنین کمترین امتیاز مربوط به متغیر تبادل رهبر- عضو از نظر پاسخ دهندگان معادل ۰۰/۱ و بیشترین امتیاز معادل ۸۶/۴ می باشد. از سوی دیگر مقدار چولگی مشاهده شده برابر ۰۲۴/۰ است که در بازه (۲ ، ۲-) قرار دارد؛ یعنی از لحاظ کجی متغیر تبادل رهبر- عضو نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. همچنین مقدار کشیدگی آن ۴۸/۰- است که در بازه (۲ ، ۲-) قرار دارد؛
این نشان می‌دهد توزیع متغیر تبادل رهبر- عضو از کشیدگی نرمال برخوردار است. همچنین میانگین به دست آمده نشان می دهد که رابطه مدیران و کارکنان رابطه خوبی می باشد و از حد متوسط مورد انتظار بهتر است.
رضایت شغلی:

شناخت رابطه استرس شغلی با رضایت شغلی

میانگین امتیاز متغیر رضایت شغلی از نظر پاسخ دهندگان ۰۱۲۹/۳ ، انحراف معیار ۶۵۳۲۲/۰ و واریانس برابر ۴۱۶/۰ می باشد. میانگین به دست آمده بیشتر از میانگین مورد انتظار است و همچنین کمترین امتیاز مربوط به متغیر رضایت شغلی از نظر پاسخ دهندگان معادل ۰۰/۱ و بیشترین امتیاز معادل ۴٫۵۷ می باشد. از سوی دیگر مقدار چولگی مشاهده شده برابر ۰۶۸/۱- است که دربازه (۲ ، ۲-) قرار دارد؛ یعنی از لحاظ کجی متغیر رضایت شغلی نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. همچنین مقدار کشیدگی آن ۹۸۳/۱ است که در بازه (۲ ، ۲-) قرار دارد؛
این نشان می‌دهد توزیع متغیر رضایت شغلی از کشیدگی نرمال برخوردار است. اما میانگین به دست آمده برای رضایت شغلی کارکنان در حد متوسط مورد انتظار است و نمی توان گفت کارکنان از رضایت بالایی برخوردار می باشند.
۵-۳- نتایج بررسی نرمال بودن متغیرهای اصلی
با توجه به نتایج مربوط به آزمون کولموگروف- اسمیرنف، مشاهده می شود که مقدار سطح معنی داری بدست آمده برای هر سه متغیر اصلی تحقیق بالاتر از ۰۵/۰ می باشد، درنتیجه فرض صفر پذیرفته می شود. بنابراین متغیر های تحقیق در نمونه مورد بررسی دارای توزیع نرمال می باشند و در تحقیق از آزمونهای پارامتریک همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چند متغیره استفاده گردید.
۵-۴- نتایج آزمون فرضیات
فرضیه اول: اعتماد به همکار رابطه مثبت و معناداری با رضایت شغلی کارکنان دارد.
با توجه به نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها که در فصل چهارم مورد بحث قرار گرفت، سطح معنی داری رابطه بین اعتماد به همکار و رضایت شغلی ۰٫۰۰۱ می باشد که این میزان کمتر از ۰٫۰۵ است. بنابر این فرضیه ما در سطح اطمینان ۹۹ درصد مورد تایید قرار می گیرد. این نتبجه با نتایج تحقیقات هلن هان(۲۰۱۰)، ماتزلرورنزل (۲۰۰۶)، کوک و وال(۱۹۸۰) و یوسفی و همکاران(۱۳۸۷) سازگاری دارد. آنها نیز در مطالعات خود رابطه ای مثبت را بین اعتماد به همکار و رضایت شغلی پیش بینی نمودند.
فرضیه دوم: تبادل رهبر- عضو، رابطه معناداری با رضایت شغلی کارکنان دارد.
با توجه به نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها که در فصل چهارم آمده است، سطح معنی داری رابطه بین تبادل رهبر- عضو و رضایت شغلی ۰٫۰۰۰ می باشد که این میزان کمتر از ۰٫۰۵ است. بنابر این فرضیه ما در سطح اطمینان ۹۹ درصد مورد تایید قرار می گیرد. این نتبجه با نتایج تحقیقات اسپارو و لدن(۲۰۰۵)، ساگاس و کانینگهام (۲۰۰۴) و رسولی و شهابی(۱۳۸۸) سازگاری دارد. آنها نیز در مطالعات خود رابطه ای مثبت را بین تبادل رهبر- عضو و رضایت شغلی پیش بینی نمودند.
فرضیه سوم: اعتماد به همکاران رابطه معناداری با تبادل رهبر- عضو دارد.
با توجه به نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها که در فصل چهارم آمده است، سطح معنی داری رابطه بین اعتماد به همکار و تبادل رهبر- عضو ۰٫۰۲۳ می باشد که این میزان کمتر از ۰٫۰۵ است. بنابر این فرضیه ما در سطح اطمینان ۹۵ درصد مورد تایید قرار می گیرد. این نتبجه با نتایج تحقیقات هلن هان(۲۰۱۰)، فرس و همکاران(۲۰۰۴) آبرامس و همکاران(۲۰۰۳)، سازگاری دارد. آنها نیز در مطالعات خود رابطه ای مثبت را بین اعتماد به همکاران و تبادل رهبر- عضو پیش بینی نمودند.
فرضیه چهارم: اعتماد به همکار و تبادل رهبر- عضو تاثیر معناداری بر رضایت شغلی کارکنان دارد.
با توجه به نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون که در فصل چهارم ارائه گردید، اعتماد به همکار و تبادل رهبر- عضو تاثیر معناداری به میزان ۰٫۵۸۰ بر رضایت شغلی کارکنان دارند که این نتیجه با مطالعه هان(۲۰۱۰) سازگار است.
۵-۵- تحقیقات انجام شده
در جدول زیر تحقیقات مرتبط با فرضیه ها که در بخش ۵-۴ به آنها اشاره شده بر اساس نتایج به دست امده نشان داده شده است.
جدول ۵-۱: نتایج تحقیقات پیشین

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

 

 

 

{وَ لَه‌الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ}[۲۳۷]
وسورۀ احقاف نیز با توحید وخالقیت خداوند آغاز می‌شود:
{ تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّه‌الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ}[۲۳۸]
از جملۀ کسانی که به تناسب و پیوستگی سور و آیات اعتقاد داشته، ابن عاشور است. او عقیده دارد چون ترتیب آیات وسور توقیفی بوده، پس ارتباط وتناسب نیز بین آنها برقرار است.
وی البته با توجه به ‌اینکه‌ اصل را بر تناسب بین سور وآیات می‌داند اما گاهی این‌گونه می‌نویسد:
گاهی ممکن است میان یک آیه با آیات قبل و بعد از خودش مناسبتی نباشد بلکه علتی اقتضاء کرده باشد که‌ این آیه در آن مکان قرار گرفته باشد مانند آیۀ ۱۹- ۱۶ سوره قیامت که در خلال انکار مشرکان به دلیل انکارشان بر قیامت وتوصیف روز قیامت و ترسهای آن آمده ‌است.
گاهی نیز ممکن است در ظاهر مناسبتی میان موقعیت آیه‌ای با ماقبل خود به نظر نرسد واین نباید موجب حیرت وسرگردانی مفسّر شود زیرا در مدت نزول سوره ‌آن آیه به مناسبتی فرود آمده و با دیگر آیات کنار هم قرار گرفته‌است مانند آیات ۲۳۹ – ۲۳۸ بقره و سپس یادآوری می‌کند که‌ اگر چه‌اصل واساس بر تناسب بین آیات و سور است اما آن آیاتی که مکان آنها توسط پیامبر(ص) مشخص شده‌است نه‌همۀ آیات.[۲۳۹]
سعید حوی نیز در بیان تناسب وارتباط میان سوره‌ها تلاش کرده و راه حل ویژه‌ای مطرح کرده‌است. وی کل قرآن را به چهار قسمت ( طوال، مئین، مثانی، مفصل ) که در احادیث نیز به ‌آن اشاره شده‌است تقسیم می‌کند.
وی در این تقسیم بندی از اصطلاحات خاص خود، قسم ومجموعه ‌استفاده کرده وقرآن را به ۴ قسم و۲۴ مجموعه تقسیم می کند.و در تقسیم بند آیات نیز از چهار اصطلاح بهره برده که به ترتیب وسعت آنها عبارتند از قسم، مقطع، فقره، مجموعه، از دیدگاه‌ایشان سوره بقره تمامی‌ موضوعات قرآن را در خود جای داده‌است وهمانند محوری است که دیگر سوره‌های قرآن آن را تفصیل می‌دهند. به عبارت دیگر این سوره ۲۴ بار در طول سوره‌های دیگر تفصیل داده شده‌است.[۲۴۰]
برخی نیز معتقدند که بحث درباره ترتیب وتناسب سوره‌ها از نکات منحصر به فرد امام فخر رازی در تفسیرش است وطوری به آن پرداخته که دانشمندان قبلی او به آن نپرداخته‌اند واین مسأله به علت رهیافت و بیان قرآنی است، به عبارت دیگر جایگاه ‌هر سوره و نسبت سوره با سورۀ قبلش و ارتباطهایی که بین آنها وجود دارد؛ دالّ بر درست قرار گرفتن سوره‌ها در جای اصلی خودش است بطوری که‌ اصلاً امکان ندارد جای یک سوره را عوض نمود.
فخر رازی سرچشمه و منشاء هر سوره را در تبیین سورۀ قبل و بعدش می‌داند واینکه یک سوره چگونه ‌از سورۀ قبل و بعدش متولد شده ‌است و این مسأله‌ای دشوار برای عقل انسان است مگر اینکه بیش از حد تلاش کند.و برای این موضوع مثالی را آورده‌اند، که یکی از بحثهای آغازین فخر رازی بحث دربارۀ اختلاف در رابطه با دو سورۀ انفال وسورۀ توبه ‌است که ‌آیا یک سوره ‌است یا دو سورۀ مستقل؟
و وجه تشابه‌این دو سوره را از دیدگاه‌ایشان این گونه گفته‌اند که: سورۀ انفال با ایجاب ( مثبت ) پایان یافته‌است یعنی اینکه مومنان باید یکدیگر را دوست داشته باشند و با کافران قطع ارتباط نمایند؛ و در آغاز سورۀ توبه ‌از بیزاری از کفار صحبت به میان آمده ‌است واگر بسمله نیامده به‌این دلیل است تا روشن کند معنای این سوره درست همان معنای سوره ‌انفال را دارد.[۲۴۱]
ظاهراً اولین کسی که در این زمینه کتاب مستقل دارد، علامه‌ابوجعفر بن زبیراست.که ‌آنرا، البرهان فی مناسبه ترتیب سور القرآن نامیده و نیز برهان الدین بقاعی که کتاب نظم الدرر فی تناسب الآی و السور را بر همین اساس نوشته‌است واز آثار سیوطی نیز در همین موضوع می‌توان به، تناسق الدرر فی تناسب السور ونیز معترک الاقران فی اعجازالقرآن نام برد. علاوه براینها، آیت اله خوئی در البیان، طبرسی در مجمع البیان، فخر رازی در تفسیر کبیر، ابن عاشور در التحریر والتنویر، شیخ محمود شلتوت در تفسیر القرآن الکریم، وسعید حوّی در اساس فی التفسیر القرآن، وسید قطب در فی ظلال القرآن و…. به تفصیل بحث کرده‌اند.
علامه طباطبائی با توجه به ‌اینکه ترتیب بین سوره‌ها را اجتهادی می‌داند به‌این نوع از ارتباط اعتقادی نداشته‌ اما گاهی به طور غیر مستقیم به‌این نوع تناسب اشاره نموده ‌است از جمله:
در بحث بیان سورۀ مبارکه قریش، ضمن اشاره به محتوای سوره می‌گوید: این سوره در مکه نازل شده‌است و مضمون آن نوعی ارتباط با سوره فیل دارد. البته نظر بعضی از دانشمندان اهل سنت را که
معتقدند این دو سوره یکی است را ردّ کرده ومعتقد است دلیلی که برآن استناد کرده‌اند وحدت را نمی‌رساند.[۲۴۲]
ایشان همچنین در ذیل آیهء:
{ فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیه‌انْ کُنْتُمْ بِآیاتِهِ مُؤْمِنِین‏}[۲۴۳]
بعد از تفسیر آیه می‌نویسد: از آیۀ شریفه بدست می‌آید که محرمات از خوردنیها قبل از سورۀ انعام نازل شده وچون این محرمات در میان سورۀ مکی در سورۀ نحل است پس باید سورۀ نحل قبل از انعام نازل شده باشد.[۲۴۴]
سید قطب نیز در مقدمه سورۀ بقره می‌گوید با توجه به‌اسباب النزول این سوره چنین دریافت می‌شود که‌ همۀ آیات سورۀ پسین قبل از تکمیل سورۀ پیشین که مقدمات آن فرود آمده ‌است نازل می‌گردید.
بنابراین ترتیب سوره‌ها با توجه به سبقت نزول آیه‌های نخستین سوره‌ها بوده ‌است نه نزول همۀ آیه‌های آن. از جمله در سورۀ بقره ‌آیات ربا هست که‌از حیث نزول جزء آخرین بخشهای قرآن بشمارند در صورتی که بنابرقول ارجح، مقدمات آن جزء بخشهای نخستین است که‌از قرآن در مدینه نازل شده‌است [۲۴۵]
ارتباط مضمونی میان سوره‌های هم جوار
یکی از وجوه‌ ارتباط وتناسب میان دو سوره ‌ارتباط و هماهنگی مضمونی میان آنهاست، بطوری که دو سورۀ همجوار در اغراض وموضوعات و… به نوعی همسانی و ارتباط داشته باشند. البته لازمه ‌اعتقاد به‌این نوع از تناسب نیز مانند انواع دیگر مناسبات، اعتقاد داشتن به توقیفیت ترتیب سور قرآن است.
بطور مثال سید قطب در تفسیر سورۀ کوثر می‌گوید: این سوره به طور کلی دربارۀ پیامبر| است
بطوری که‌از ایشان غمزدایی کرده ودشمنانش را تهدید به بی نام ونشانی و بی‌خیر و برکت بودن می‌کند
و او را به راه شکر وسپاس رهنمون می‌کند مثل سورۀ ضحی وسورۀ انشراح.[۲۴۶]
اگر چه ‌این نوع ارتباط میان سوره‌ها به گونه‌ای است که دو سوره در موضوع یا محتوای خود با هم دیگر تناسب دارند، اما این نوع از تناسب به چند صورت ممکن است اتفاق بیافتد.
الف) سورۀ دوم مکمل سورۀ قبل از خودش باشد.
مثلاً میان دو سورۀ انفال و توبه رابطه و تناسب نزدیکی وجود دارد. بطوری که برخی گفته‌اند: گویی سورۀ توبه در اصول دین و سنتهای الهی و نظام تشریح و قانونگذاری متمم سوره ‌انفال است و در احکام مربوط به حفظ یا نقض معاهدات و پیمانها و… مکمل آن می‌باشد. پس هر چه در سورۀ نخست، آغاز به طرح شده‌است در سورۀ دوم پایان یافته، واگر نبود که سوره بندی قرآن و اندازۀ سوره‌ها متوقف بر نص است آنچه گفتیم مؤید کسانی است که گفته‌انداین دو سوره یکی است هم چنان که ترتیب سوره‌ها از نظر طولانی بودن نیز این مسأله را تأیید می‌کند.[۲۴۷]
در مجمع البیان نیز از امام جعفر صادق ×روایت شده‌است که: انفال وبرائت یکی هستند. [۲۴۸]
و در ادامه در علت اینکه چرا بسمله در آغاز این سوره نیامده در قول اول آورده‌است که: این سوره چون دنبالۀ سورۀ انفال لست وهردو یک سوره بحساب می‌آیند زیرا سورۀانفال در ذکر پیمانها است واین سوره در رفع این پیمانها. علامۀ طباطبائی نیز ذیل این سوره ضمن اشاره به ‌اختلاف مفسرین دربارۀ ارتباط این سوره و نیز روایات مختلف در این زمینه می‌نویسد: چیزی که‌هست از نظر صناعت آن دسته‌ از روایات که دلالت دارد براینکه ‌این آیات ملقند به سورۀ انفال رجحان دارد وبه نظر قوی می‌رسد.[۲۴۹]
سید قطب در مقدمۀ تفسیر سورۀ توبه به طور ضمنی به‌این مسأله‌اشاره کرده وضمن تأکید بر اینکه ‌این سوره‌از آخرین بخشهای قرآن است که نازل شده توضیح می‌دهد که‌این سوره در برگیرندۀ احکام نهایی در بارۀ ارتباطهای موجود میان ملت مسلمان وملل دیگر ونیز متضمن احکام نهایی تشکیل حکومت اسلامی‌ و هم چنین واقعیت کلی این چنین جامعه‌ای را وصف می‌کند.
و درادامه تأکید می‌کند که به‌همین اعتبار این سوره دارای اهمیت ویژه‌ای است در بیان سرشت برنامۀ
حرکتی اسلام و مراحل وگامهای آن است.چون در سورۀ انفال احکام مرحله‌ای ودر این سوره ‌احکام نهایی مطرح شده ‌است.
و مراجعه به‌این دو سوره پرده ‌از نرمش وهم چنین از قاطعیت برنامۀ اسلامی‌ بر‌می‌دارد. وی تصریح می‌کند که بدون توجه به‌این ارتباطها وتناسب بین سوره‌ها جهان بینی واحکام وقواعد به یکدیگر آمیخته شده و احکام مرحله‌ای به عنوان احکام نهایی مطرح شده و مجبور خواهیم شد که به تفسیر وتأویل آنها بپردازیم؛ به ویژه ‌آیاتی که دربارۀ موضوع جهاد اسلامی ‌و رابطۀ جامعۀ اسلامی ‌با جامعه‌های دیگر می‌باشد.
مفسّر فی ظلال دربارۀ رابطۀ قرینتین این‌گونه می‌نویسد: روابط بین افراد جامعۀ اسلامی ‌و بین مسلمانان با یکدیگر و احکام مربوط به‌ آن در فراز پایانی سورۀ انفال بیان شده‌است. [۲۵۰]
وچون بعد از فتح مکه‌اجتماع مسلمانان وسیع گشت، لاجرم باید حدود ومرزهای رفتارها وبرخوردها نیز برای مسلمانان مشخص گردد لذا سورۀ برائت به تبیین این امر مهم می‌پردازد، که می‌توان آن را در شش مرحله جداگانه تبیین نمود. [۲۵۱]
بنا براین با توجه به ‌اینکه‌هر دو سوره دربارۀ مسائل جنگ سخن گفته‌اند؛ بطوری که در پایان سورۀ انفال از مسایل پایانی جنگ صحبت به میان آمده‌است (عقد پیمانهای دوستی و ولایت) وتقسیم بندی مردم به چند گروه و تثبیت ولایت بین مومنان وهم چنین دعوت به پرهیز از افرادی که مناسب حال مومنان نیستند، شده‌ است. به عبارتی ولایت بین مومن وغیر مومن را نفی کرده، در سورۀ برائت نیز به‌ همین مسأله ‌اشاره شده و به جدایی مومنان از مشرکان و نحوۀ جدایی وبیزاری از آنها مطرح شده‌است.
ب) سورۀ دوم تفصیل دهنده برای اجمال سورۀ قبل از خودش باشد
گاهی مطالب ومفاهیم در یک سوره بطور اجمال آمده‌است، اما در سورۀ بعدی برخی از آن مطالب به صورت مفصل بیان شده‌است.
بطور مثال، سوره‌ هود همانندترین سوره با سورۀ پیشین از خود ( یونس) است در اسلوب و معارف و آموزه‌هایی که در بر دارد. با این تفاوت که در سورۀ یونس داستانهایی که‌امده بطور اجمال آمده بود و در این سوره بطور مفصل ذکر شده. [۲۵۲]
سید قطب نیز به‌همین مسأله‌اشاره نموده و متذکر شده‌است که سورۀ یونس به گوشۀ کوتاهی از داستان اشاره می کند… اشاره‌ای به داستان نوح وپیامبران بعد از او… واین داستانها فقط به عنوان گواهی و مثالی برای تصدیق حقایق اعتقادیی ذکر می‌شوند که‌اهداف این سوره‌ هستند اما در سوره‌هود داستانها پیکرۀ سوره را تشکیل می‌دهند وعرضۀ حرکت عقیدۀ خدایی در تاریخ بشری هدف آشکار وجسته داستانهاست.[۲۵۳]
زرکشی نیز معتقد است که: سورۀ بقره به منزلۀ اقامۀ دلیل بر حکم، وآل عمران به منزلۀ پاسخ از شبهات مخالفان است. درسورۀ بقره به یهود و در آل عمران به مسیحیان بیشتر خطاب شده‌ است چرا که ‌انجیل دنباله رو تورات است ورویاروی رسول اکرم| پس از هجرت نخست با یهود ودر آخر کار با مسیحیت بود.[۲۵۴]
علامه طباطبائی& با توجه به‌اینکه عقیده به‌ارتباط سور ندارد. اینجا نیز این عقیده را رد کرده و می‌نویسد:
این دو سوره در مقام بیان دو غرض مختلفند و دو غرضی که‌اصلاً ربطی به‌هم ندارند و برگشت هیچ یک از آن دو به دیگری نیست.[۲۵۵] بطور مثال در آغاز سورۀ مبارکۀ زمر برخلاف اعتقاد قبلی خود می‌نویسد:
از خلال آیات این سوره برمى‏آید که مشرکین معاصر رسول خدا | از آن جناب درخواست کرده‏اند که‌از دعوتش به سوى توحید و از تعرض به خدایان ایشان صرف نظر کند، و گر نه نفرین خدایان گریبانش را خواهد گرفت. در پاسخ آنان این سوره که به وجهى قرین سوره«ص» است، نازل شده و به‌ آن جناب تاکید کرده که دین خود را خالص براى خداى سبحان کند، و اعتنایى به خدایان مشرکین نکند، و علاوه بر آن به مشرکین اعلام نماید که مامور به توحید و اخلاص دین است، توحید و اخلاصى که آیات و ادله وحى و عقل همه بر آن تواتر دارند. [۲۵۶]
اما گاهی نیز تأکید می‌کند که تناسب مضمونی فقط مختص به سور متوالی و پی‌در‌پی نیست بلکه گاهی بین دو سوره غیر هم جوار نیز رابطه و تناسب وجود دارد.[۲۵۷]
سیوطی نیز یکی از طرفداران این نظریه‌است معتقد است که‌هر سوره تفصیل و شرح و بسط مطالبی است
که بطور اجمال در سوره پیشین ذکر شده‌است در نزد وی این مساله در بیشتر سوره‌های قرآن خواه طولانی و خواه کوتاه ثابت شده‌است از جمله: سوره‌های مومنون و نور[۲۵۸] و نیز آغاز سوره بقره با آیه { اهدنا الصراط المستقیم} و هم چنین از لطایف سوره کوثر است که نوعی تقابل با سوره قبل خود ( ماعون) دارد.[۲۵۹]
ج) سورۀ دوم مقابل ( مخالف ) سورۀ قبلی باشد
گاهی نیز ممکن است رابطۀ یک سوره با سورۀ همجوار خود رابطۀ تقابلی باشد یعنی مطالب یک سوره درست مقابل و مخالف سورۀ دیگر قرار گیرد.
زرکشی ضمن مطرح کردن این نوع ارتباط، سوره ماعون وکوثر را مثال زده‌ است. چون در سورۀ ماعون چهار صفت ذکر شده‌است که در سورۀ کوثر مخالف آنها مطرح شده‌است که مناسبتی شگرف بین آنها برقرار است در سوره ماعون خداوند منافقان را به‌این صفات چهار گانه ( بخل، ترک نماز، ریا در نماز، منع زکات ) توصیف نموده‌است. در سورۀ کوثر چهارصفت که مخصوص مومنین است ودرست مقابل آنها است {انا اعطیناک، فصلّ، لربک، وانحر} آورده‌است [۲۶۰]
ارتباط بین سوره‌هایی که در آغاز ویا فرجام شبیه‌هم هستند
یکی دیگر از انواع ارتباط بین سوره‌ها، هماهنگی وتناسب بین سوره‌هایی است که در آغاز ویا در پایان شبیه یکدیگر می‌باشند؛ که‌البته مورد توجه‌اکثر مفسّرین از جمله مرحوم علامه ومرحوم سید قطب قرار گرفته‌است.
بطور مثال ۲۹ سوره‌از قرآن با حروف مقطعه شروع می‌شود که‌اگر چه درباره تفسیر آنها بین مفسران اتفاق نظر وجود ندارد اما اکثر آنها معتقدند که؛ مضمون.محتوای سوره‌هایی که با این حروف آغاز می‌شوند شبیه یکدیگر بوده وهم چنین در سوره‌هایی که حروف مقطعۀ آنها شباهت بیشتری با هم دارند، سوره‌ها نیز در مضمون ومحتوی شباهتشان بیشتر می‌شود.
سیوطی از قول زرکشی به‌این مطلب اشاره نموده و می‌گوید: این ارتباط بقدری است که ممکن نیست {الم} را به جای { الر} نهاد ویا {حم} را در جای {طس} قرار داد. ودلیل آن این است که‌هر سوره‌ای که با یکی از حروف مقطعه ‌آغاز شده، بیشتر کلمات وحروف آن سوره مشابه ‌آن حروف است و سپس مثالهایی را نیز ذکر می‌کند از جمله، در سورۀ یونس کلماتی که مشتمل بر حرف راء هستند حدود ۲۰۰ کلمه یا بیشتر آمده ‌است و به ‌همین دلیل با {الر} آغاز شده‌است.[۲۶۱]
بنابراین گاهی ارتباط بین دوسوره به علت تشابهی است که در آغاز و یا پایان دو سوره وجود دارد. سوره‌هایی که معروف به حوامیم هستند و هفت سوره ‌از قرآن را که‌همگی مکی هستند شامل می‌شود وتقریباً در هفت سوره بعد از آیۀ شریفۀ {حم} شبیه دیگر سوره‌های دارای حروف مقطعه در باره قرآن وتوصیف واهمیت آن صحبت شده‌است ازجملۀ این سوره‌ها هستند.با این تفاوت که در سور حوامیم علاوه بر ذکر از کتاب وقرآن، به کیفیت نزول قرآن (تنزیل)، تفصیل، عربی بودن قرآن، وچگونگی نزول آن در شب قدر عنایت ویژه‌ای شده‌است.
سیوطی در جایی دیگر دربارۀاین سوره‌ها می‌گوید: از جابر بن یزید وابن عباس در ترتیب نزول سور روایت شده‌است که: حوامیم به دنبال سورۀ زمر نازل شده‌اند وترتیبشان مثل ترتیب در مصحف می‌باشد. سور حوامیم به خاطر اشتراکشان در شروع با حروف مقطعه {حم} و ذکر کتاب بعد از {حم} به حوامیم معروف شده وهمۀ آنها مکی می‌باشند و در حدیث نیزآمده‌است که یکباره نازل شده‌است ومطلع سوره زخرف با سورۀ دخان ومطلع سورۀ جاثیه با مطلع سورۀ احقاف هم خوانی دارد. [۲۶۲]
علامه طباطبائی نیز بعد از بررسی ۱۱ قول در زمینۀ حروف مقطعه می‌گوید: از مجموع آنچه آوردیم بدست می‌آید که‌این حروف رمزی است بین خدا ورسول وی، که‌از ظرف وپیمانه درک معمولی ما فراتر است.
ایشان در مقدمه سوره ‌اعراف نیز میگوید: این سوره در بردارنده تمامی‌آن هدفهایی است که سایر سوره‌های آغاز یافته با حروف الم وسوره‌های شروع شده با حرف «ص» دارد.[۲۶۳]
وی همچنین در رابطه با این سوره‌هایی به‌ این نتیجه رسیده‌است که‌از نظر مضمون ومحتوی نیز یکسان می‌باشند وتأکید می‌کند که حتی گاهی آیات اول این سوره‌ها نیز یکسان آورده شده‌است مثلا در سوره‌هایی
که با حم شروع شده‌اند آیه‌اول آنه با عبارت « تلک آیات الکتاب…» شروع می‌شود.[۲۶۴]
وی همچنین در آغاز تفسیر سوره مبارکه لیل در ذیل آیه ۲ می‌نویسد: اگر صفت لیل را به صیغۀ مضارع وصفت نهار را به صیغۀ ماضی آورد براِی همان نکته‌ایی بود که در آغاز سوره قبلی بیان کردیم.
چون در سورهء قبلی (شمس ) ذیل آیۀ ۴ گفته‌است که: با این تعبیر خواست بر حال حاضر دلالت کند واشاره کند بر اینکه در ایام نزول آیه که آغاز ظهور دعوت اسلامی‌ بوده، تاریکی فجور زمین را پوشانده بود. وشاید نیز بخاطر رعایت فواصل بوده‌است.[۲۶۵]
ازجملۀ این سوره‌ها، سوره‌هایی هستند که به مسبحات معروف شده‌اند ودر محتوی ومضمون و نهایتاً در اغراض نیز شبیه‌هم هستند. علامه در آغاز سورۀ مبارکۀ حدید ابتدا غرض سوره را که تحریک وتشویق مومنین به‌انفاق در راه خداست مشخص نموده و در ادامه می‌نویسد:
« و چون تشویق و تحریک مردم به‌انفاق، و اینکه‌انفاق قرض دادن به خدا است این توهم را ایجاد مى‏کند که مگر خدا به مال ما محتاج است، لذا از همان آغاز سخن یعنى اولین کلمه سوره مسألۀ نزاهت خدا از احتیاج را خاطر نشان نموده، فرموده:” آنچه در زمین و آسمانها است خدا را تسبیح مى‏گویند”. و نیز عده‏اى از اسماى حسناى خدا را که رساننده‌این نزاهت‏ است ذکر کرد، و همه سوره‏هایى که با تسبیح خدا آغاز شده، یعنى سوره حشر، صف، جمعه و تغابن، که بعضى با کلمه” سبح” و بعضى دیگر با کلمه” یسبح” آغاز شده‏اند، نظیر سوره مورد بحث است.» [۲۶۶]
وگاهی این ارتباط در پایان یک سوره خودنمایی کرده و از نگاه تیز بین مفسّر المیزان پنهان نمانده ‌است. بطور مثال ذیل آیۀ ۵۱ سورۀ مبارکۀ حاقّه می‌گوید: در آخر سورۀ واقعه نظیر این دو آیه گذشت و درباره‌اش سخن گفته شد واین دو سوره ( واقعه و حاقّه ) هر دو یک غرض را دنبال می‌کنند و آن بیان اوصاف روز قیامت است. سیاق هر دو وآخر آنها نیز یکی است واین دو سوره ‌هر دو با این نکته ختم می‌شوند که قرآن و
آنچه خبر داده که در روز قیامت واقع می‌شود حق الیقین است…[۲۶۷]
سید قطب نیز به‌این موضوع اعتقاد داشته ودر جای جای تفسیر خود به ‌آن اشاره نموده‌است و خوانندۀ خود را به نکات ولطائف زیبایی نیز متوجه می‌کند. بطور مثال آغاز سورۀ مبارکه حجر را با سورۀ مبارکه ‌اعراف شبیه می‌داند و می‌نویسد:
سرآغاز سورۀ اعراف تهدید کردن و بیم دادن بود و در اینجا نیز که سورۀ حجر است سر آغاز و سرانجامی ‌همگون است؛ با اندکی اختلاف که در مزّه و چشش دارد.
بیم دادن و تهدید کردن در سورۀ اعراف صریح است (آیات ۵-۲ ) سپس داستان آدم وابلیس مطرح شده‌است تا بدانجا که زندگی دنیا به پایان می‌رسد وهمگی به سوی پروردگارشان می‌روند ومصداق بیم دادن وتهدید کردن را می‌بینند.
در آغاز سورۀ مبارکه حجر نیز تهدید کردن آمده‌است؛ ولی آمیخته با سایه‌ای از ترساندن وپیچیدگی که بر فضای سوره‌ هراس می‌افزاید و انتظار وقوع فرجام کار را بیشتر می کند (آیات ۵-۲ ) سپس برخی از صحنه‌های جهان را عرضه می‌کند…. اینها بدنبال داستان آدم وابلیس ذکر می‌شدند، داستانی که با سرنوشت دنباله روان ابلیس وسرنوشت مومنان به پایان می‌آید بنابراین اگر چه شخصیت این دو سوره جدای از هم است؛ اما هر دو بر یک محور حرکت می‌کنند. [۲۶۸]
ارتباط میان بخشی از یک سوره با بخشی از سورۀ دیگر
مرحوم علامه‌اگر چه به‌این نوع از ارتباطها به طور واضح اشاره نکرده‌است اما در متن تفسیرش می‌توان به برخی از آنها پی برد بطور مثال:
در ذیل آیات ۲۷۵-۲۸۱ بقره می‌نویسد: این آیات در مقام تأکید حرمت ربا وتشدید بر ربا خواران است، نه‌اینکه بخواهد ابتدا ربا را حرام کند چون لحن تشریع لحن دیگری است، آن آیه‌ای را که می‌توان گفت حرمت ربا را تشریع کرده‌است آیه ۱۳۰ آل عمران است.

 

 

مدل مذکور متاسفانه نقش شخصیت را به عنوان یک عامل زمینه ساز در نظر نگرفته است. کاپنر و همکاران وی در مقابل مدل چرنیس (۱۹۸۰) ،مدل دیگری را پیشنهاد می کند که کاملتر به نظر می رسد.

 

۲-۶-۵) مدل کاپنر

در مدل کاپنر (۱۹۹۳) بین تنیدگی ها و آشفتگی های روانی رابطه مثبت وجود دارد ،همچنانکه چرنیس نیز بر آن تاکید کرده است. بین میزان آشفتگی روانی ، درجات و مقدار مکانیسم های مقابله ای دفاعی و بین میزان آشفتگی روانی و شکست ، رابطه وجود دارد. رابطه فوق بین آشفتگی روانی و شکست تاییدی بر مدل درماندگی آموخته شده سلیگمن و سندرم تطابق عمومی سلبی می باشد.
در این مدل بین تیپ شخصیت ((A و تنیدگی زاهای ادراکی بوسیله افراد یک رابطه مثبت وجود دارد و بین تیپ شخصیت (A) و حمایت اجتماعی رابطه منفی وجود دارد. یعنی افراد با تیپ (A) از حمایت اجتماعی کمتری برخوردارند و اثر غیر مستقیم تنیدگی ها روی آشفتگی روانی، با اثر مستقیم آن در مدل مقایسه شده است و تاییدی بر این است که حمایت اجتماعی به عنوان یک میانجی و واسطه در تاثیر تنیدگی ها بر فرسودگی عمل می کند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

۲-۶-۶) رویکرد ساختاری

این رویکرد به جو اساسا به عنوان ویژگیها و خصوصیات وابسته به یک سازمان توجه دارد. این ویژگی همواره با سازمان وجود داشته و از ادراک اعضا سازمان مستقل است .رویکرد ساختاری ما را به ارتباط بین هدف و معیارهای ادراکی جو سازمانی هدایت می کند. گیون[۱۰۳] این مساله را مطرح ساخت که جو سازمانی، ویژگیهای سازمان را مورد ملاحظه قرار داده، سپس بر اساس درک صحیحی، هدف و معیارهای بیرونی، باید ارزشیابی گردد.
پین[۱۰۴] و پاگ[۱۰۵] تجزیه و تحلیل عمده ای از اجزا دیدگاه ساختاری ارائه نموده اند که بر این اساس، موقعیتهای واقعی در شرایط سازمانی عامل تعیین کننده نظریات، ارزشها، و ادراکات کارکنان از وقایع سازمان است. بنابراین جوهای مختلف در ابعاد مختلف ساختار سازمانی مانند اندازه سازمان، درجه تمرکز در تصمیم گیری، تعداد سطوح سلسله مراتب، ماهیت تکنولوژی مورد استفاده و حوزه ای که قوانین رسمی و خط مش هایی که رفتار فرد را نهی می کند، ظاهر می گردد. شکل زیر نمایانگر این مساله است که ساختار سازمانی، یک جو سازمانی را با خواص مستقل از خودش که اعضا سازمان آنرا دریافت می کنند، خلق می نماید. یعنی جو
یک آشکارگر هدف در ساختار سازمانی است که افراد با آن مواجه گردیده و آنرا درک و دریافت می نمایند (گمینیان و گودرزی، ۱۳۸۱).

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

۲-۷) استرس شغلی

نتیجه طولانی مدت از استرس، فرسودگی شغلی و به دنبال آن فرسودگی هیجانی می باشد که به عنوان یک سندرم، نتیجه استرس شغلی مزمن و طولانی با تحلیل نگرشی، عاطفی و جسمی تعریف می شود .
اثر استرس شغلی و فرسودگی بویژه برای کسی که در خدمات اجتماعی فعالیت می کند خطرناکتر است . یک سری استرسورها در محیط کار وجود دارد که به شرح زیر می باشد:
الف – نیازها یا انتظارات مربوط به ایفای نقش :
تراکم نقش، تعارض نقش، ابهام نقش، ارتباطات رسمی و غیر رسمی در بین مجموعه نقش اعضا ، قرار داد روانی که توسط کارمندان قابل درک باشد .
ب – نیازهای شغلی و ویژگی های کاری :
برنامه هفتگی کار، مهارتهای دارای کاربرد بالا و پایین، متغیر تراکم کاری، محل کار، مسئولیت برای افراد و چیز ها، مسافرت در رابطه با شغل، ویژگی های شغلی که ذاتا هیجان آور است .
ج – ویژگی ها و شرایط سازمانی :
وسعت شرکت، امنیت شغلی، ساعات کار ( هم کل کار روزانه و هم زمان کار روزانه ) ، مدت کار، ساختار سازمانی، ( شرایط شغل در سلسله مراتب ) ، سیستم ارتباطی ( شرایط شغل و نظام شغلی ) ، سیاستها و فرایند های ستادی، روش مدیریت ، ارزیابی و کنترل و نظام پاداش، برنامه های آموزشی، جو سازمانی، فرصت پیشرفت.
د – نیازها و شرایط بیرونی سازمان :
رفتن به محل کار یا برگشت از محل کار، قوانین دولتی، پیشرفت های فنی و علمی، محل جغرافیایی سازمان (جعفر پور ، ۱۳۷۶ )
امروزه دیگر مسلم شده است که در دنیای عصر تغییر و دگرگونی استرس یا فشار عصبی از مسایل بسیار حاد در سازمان های امروزی است که سلامت جسمی و روانی نیروی کار را به خطر انداخته و هزینه سنگینی را به سازمان ها وارد ساخته است، فشار عصبی در سازمان هم چون آفتی فعالیت ها را تحلیل داده و از بین می برد. گروهی از صاحب نظران رفتار سازمانی، استرس ناشی از شغل را بیماری شایع قرن نام گذاری کرده اند شاید هم به راستی دوران ما عصر استرس ها است که درآن انسان بیش از هر زمان دیگر در معرض عوامل استرس زا قرار گرفته و مسایل و مشکلات زیادی از هر سو او را احاطه کرده است.
بخش عمده مردمان هر جامعه را جمعیت شاغل تشکیل می دهد. صنعتی شدن کشورهای در حال توسعه و خودکار شدن فرایندهای صنعتی در کشورهای توسعه یافته، به تغییرات سریعی در محیط روانی ـ اجتماعی سازمان ها و واکنش های کارکنان انجامیده است. تجربه استرس روانی ـ اجتماعی در محیط کار ، با برخی مسایل سلامت از قبیل اختلال های رفتاری و بیماری های روان ـ تنی پیوند دارد.
در دهه اخیر موضوع استرس و آثار آن در سازمان یکی ازمباحث اصلی مدیریت رفتار سازمانی را به خود اختصاص داده است و فشار عصبی در سازمان هم چون آفتی فعالیت ها را تحلیل داده و از بین می برد. توجه به محیط های شغلی و شرایط کارکنان امری است که موجب بالا بردن کیفیت کار، حفظ سلامت و بهداشت کارکنان و جهت بهره جویی بیشتر و بهتر از طول مدت سنوات کاری مورد توجه قرار گرفته است.
استرس در محیط کار هزینه های فزآینده پزشکی را به دنبال دارد. تخمین مخارج بیماری های مربوط به استرس تقریباً ۴۵ میلیارد دلار در سال است که همین مسئله استرس ها را برای سازمان ها در مقایسه با سوانح بسیار هزینه ساز می کند. به ازای هر کارگری که براثر حوادث مربوط به شغل کشته می شود حداقل ۵۰ نفر از بیماری قلبی ناشی از استرس رنج می برند.تخمین آثار مضر کارمند یا سرپرستی که رفتار متاثر از شرایط استرس زا دارد روی کارگران و همکاران بسیار دشوار است. شخصی که تحت شرایط استرس زا عمل می کند می تواند منشا ایجاد اضطراب و نگرانی برای دیگران شود.
پژوهش های متعددی در ارتباط با استرس شغلی انجام گرفته است. این پژوهش ها علل، نشانگان، و پیامدهای استرس شغلی و همچنین مداخلات طراحی شده برای کاهش آثار استرس بر افراد را مورد آزمون قرار داده اند. علاوه بر این هیچ توافقی درباره تعریف استرس و چگونگی مفهوم سازی آن وجود ندارد. برای مثال، همه الزامات شغل برای افراد نامطلوب نیستند. اگر چنین بود، رفتار مرجح افراد عدم فعالیت می گردید، همان گونه که می دانیم چنین نیست. افراد درجستجوی فعالیت می باشند و این فعالیت ها شامل آن نوع فعالیت هایی است که توانایی های ارزشمند آن را به کار بگیرد. با این وجود، بعضی فعالیت ها یا موقعیت ها سبب ایجاد آثار نامطلوبی چون تنش های عاطفی، نشانگان جسمانی مثل اختلال های خواب، و کاهش درعملکرد شغلی می گردد.(سلیه[۱۰۶]،۱۹۷۶). استرس خوب از استرس بد را با اشاره ترتیبی به فشار روانی مثبت و فشار روانی منفی متمایز می سازد.
واکنش های متفاوت افراد نسبت به استرس، ارزیابی عینی از شرایط را مشکل می سازد. به رغم تغییرات روانشناختی قابل اندازه گیری که سبب استرس می شوند، رابطه میان احساس استرس که فرد گزارش می کند و اطلاعات روانشناختی که از طریق ارزیابی حاصل می شود آشکار نیست.
غیرمحتمل است که افراد بتوانند از پیامدهای استرس در شغلشان پرهیز کنند. این مهم نیست که افراد چه کاری انجام می دهند، کجا کار می کنند و یا در چه سطحی کار می کنند، استرس احتمالا کیفیت زندگی شغلی افراد را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

 

۲-۸ ) تعریف استرس[۱۰۷]

استرس یک مفهوم چند بعدی است و ممکن است بر زبان و دیدگاه های سازمانی تعریف شود.از لحاظ زبان، در اصل از کلمه لاتین مشتق شده است که Stringere می باشد و اشاره دارد به محکم کشیده شدن برای توصیف سختی ها و رنج (کارترایت[۱۰۸] و کوپر[۱۰۹]،۱۹۹۷). این حالت اغلب زمانی اتفاق می افتد که روح و جسم فرد با هم مطابقت ندارند و یا نمی توانند به تقاضاها و قیود و یا فرصت های شغلی اش رسیدگی کند. (یوگوجی[۱۱۰] ،آیسلی[۱۱۱]، ۲۰۰۹). ممکن است دو نوع مهم استرس ایجاد شود: استرس خوب[۱۱۲] و استرس بد[۱۱۳] یا پریشانی(فوری[۱۱۴] و همکاران،۲۰۰۳).
استرس خوب اغلب اوقات بوسیله افرادی که در حد متوسط وسطوح پایین استرس را تجربه می کنند ایجاد می شود و استرس بالا بوسیله افرادی که سطوح بالای استرس را تجربه کرده اند ایجاد می شود.
افرادی که استرس خوب را تجربه کرده اند قادر به برآوردن خواسته های کار خواهند بود و این ممکن است به آنها در افزایش عمر کاری مثبت کمک کند. به عنوان مثال، رضایت و ارزشهای اخلاقی مثبت.
در مقابل افرادی که پریشانی را تجربه کرده اند قادر نخواهند بودخواسته های شغل را برآورده کنند این ممکن است آنها را برای کاهش کیفیت زندگی کاری برانگیزد. به عنوان مثال ، نارضایتی و ارزشهای اخلاقی منفی .
استرس دو بعد مهم دارد: استرس فیزیولوژیک و استرس روانی. استرس فیزیولوژیک به عنوان واکنش فیزیولوژیکی بدن(سردرد، میگرن،درد شکم، سستی، کمردرد، درد قفسه سینه، خستگی، تپش قلب، اختلال خواب و درد عضلانی و همچنین تغییر در غذا خوردن، نوشیدن، خوابیدن و عادات سیگار کشیدن) به محرک های مختلف استرس زا درمحیط کار دیده شده است. (بیهر [۱۱۵] و همکاران،۲۰۰۱).
عکس مرتبط با سیگار
استرس روانی اغلب به عنوان واکنش احساس اضطراب و افسردگی، فرسودگی شغلی، بیگانگی شغل، خصومت، افسردگی ، تنش، خشم، عصبانیت، تحریک پذیری و ناامیدی به اثر یک محرک در مقابل کار تعریف می شود.اگر کارکنان نتوانند این قبیل استرس ها را کنترل کنند این استرس ممکن است بر نگرش و رفتار کاری افراد مثل رضایت ، تعهد بهره وری، کیفیت و سلامت درمحیط کار تاثیر منفی بگذارد(سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۰۵ ).
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
کانن عقیده دارد که عکس‌العمل ،بیوشیمیایی و رفتاری است که در مواجهه با خطر به انسان دست می‌دهد. شولر استرس را مجموعه‌ای از واکنش های عمومی نسبت به عوامل ناسازگار و غیر منتظره محیط می‌داند به عبارت ساده‌تر اختلال در سیستم ناسازگاری و تطبیق بدن آدمی با محیط خارجی که او را وادار می‌سازد که با اتخاذ روش جنگ وگریز با خطر مقابله نموده و یا راه فرار را انتخاب نموده و خود را از مخمصه بیرون بکشد.
استرس راگاهی ناشی از محرکات خارج می دانند و گاهی آن را پاسخ فرد به پاره‌ای از مزاحمت‌ها عنوان کرده‌اند. بررسی‌های جدید و تئوری های جامع راجع به استرس بر تعامل فرد و محیط تاکید دارد. محققان سال‌های ۱۹۵۰ استرس را پاسخ فرد به فرایندهای درونی و بیرونی که بر ظرفیت ادغام نیروهای جسمی و روانی فشار وارد می‌کنند توصیف نموده‌اند به عقیده لازاروس عکس‌العمل فرد در برابر استرس به تفسیر و ارزیابی آگاهانه یا ناآگاهانه ازحوادث زیان‌آور ،تهدید آمیز و دارای چالش بستگی دارد ( فخیمی ، ۱۳۸۱).
هانس سلیه را می توان نخستین کسی دانست که در سال۱۹۵۶ استرس را به عنوان مفهوم تازه‌ای در نوع خود به طور گسترده مورد بحث و بررسی قرار داد. سلیه استرس را پاسخی می داند که بدن در برابر خواست هایی که بر آن وارد می‌شود نشان می دهد وی بیان می‌کند این پاسخ پاسخی غیر اختصاصی[۱۱۶] است. بدین معنی که هرگاه عاملی موجب شود که بدن دچار تنش شود و ثبات و تعادلش را از دست بدهد به طور خود به خود واکنشهایی نشان می دهد تا تعادل از دست رفته را باز گرداند و به حالت پیشین و همیشگی خود برسد.مثلاً عرق کرن در هوای گرم و لرزیدن در هوای سرد در واقع کوشش هایی است که بدن به اقتضای شرایط بیرونی در جهت حفظ تعادل درونی انجام می‌دهد. (در گرما،‌ مقداری گرمای دریافت کرده را با مقدار آبی که از راه عرق بیرون می‌ریزد دفع می‌کند و در سرما با لرزش ماهیچه ای مقداری قند ذخیره را آزاد می کند و انرژی در اختیار بدن می‌گذارد)اما اگر این گرما یا سرمای محیط از حدی بگذرد که فشار را در بدن وارد کند، استرس‌زا خواهد بود، از همین رو سرما و گرما را عامل استرس می دانند.
بنابراین، اکنون با جمع بندی مفاهیمی که تا اینجا تعریف شد. می‌توان استرس را به طور کامل و دقیق‌تر چنین تعریف کرد: «استرس مجموعه واکنش‌های جسمانی ، رفتاری روانی‌ذهنی است که ارگانیسم در برابر محرک‌های درونی و بیرونی بر هم زننده ثبات و تعادل طبیعی و درونی بدن هئوستازی[۱۱۷] نشان می‌دهد. هدف ا صلی این واکنش ها بازگرداندن تعادل از دست رفته ارگانیسم و سازگاری فرد با محیط است.
حال که به تعدادی از مفاهیم و تعاریف فشار روانی یا (استرس) اشاره کردیم جا دارد متذکر شویم که فشار روانی به چه عاملی اطلاق نمی‌شود.
فشارروانی همان اضطراب نیست، اضطراب در قلمرو عاطفی وروان شناختی عمل می‌کند در صورتی که فشار روانی علاوه بر این قلمرو در حوزه فیزیولوژیکی نیز عمل می‌کند. از این رو فشار روانی ممکن است با اضطراب همراه باشد ولی این دو را نمی توان مساوی هم دانست گاهی به دلیل عدم توجه به ماهیت فشار روانی و اضطراب به اشتباه آنها را معادل هم می‌دانند.
فشار روانی الزاماً موردی ویرانگر، بدیا چیزی که باید از آن اجتناب ورزید نیست. فشار روانی می تواند خوب هم باشد به عبارتی فشار روانی گاهی به صورتی است که اشخاص به جای اجتناب باید خواستار دسترسی به آن باشند البته نکته کلیدی در اینجا نحوه کنار آمدن شخص با فشار روانی است، فشار روانی اجتناب ناپذیر است ولی از ناراحتی روانی می توان جلوگیری یا آن را به نحو موثر کنترل کرد.
استرس حالتی پویا و هیجان انگیز است که فرد با یک فرصت محدودیت یا تقاضای غیر عادی مواجه می‌شود و واکنشهای احساسی ، فیزیکی و شناختی از خود نشان می دهد. همانطور که تضاد و ابهام ضرورتاً منفی نیستند. استرس نیز پدیده زشتی نیست بلکه در مواقعی باعث ایجاد چالش در افراد می شود دستاورد بالقوه مثبتی را به دنبال داشته باشد.
به طور کلی دو نوع استرس وجود دارد:
الف) استرس سازنده، مفید و خوش خیم: عبارت است از استرس مطبوع و خوشایند
احساسات مثبتی که به یک شخص دست می‌دهد ، همانند تشویق به خاطر انجام درست وظیفه، ایجاد یک راه حل جدید یا مذاکره برای دست یابی به یک توافق مطلوب
ب) استرس مخرب، مضر و بد خیم: استرسی که نامطبوع زیان‌آور و بیماری زاست. عمده تمرکز مباحث تئوریک در استرس بر روی استرس بدخیم است.

 

۲-۹ ) تعریف استرس شغلی

استرس شغلی شرایطی که تحت تاثیر موقعیت شغلی پدید می آید و فرد را از کنش معمولی منحرف می سازد. (مشیکی،۱۳۷۶).
در زمینه سازمانی، استرس شغلی به عنوان استرس کار و یا استرس کاری شناخته شده است. این واژه ها اغلب در سازمان به جای یکدیگر استفاده می شوند اما معنای آنها به چیزهای یکسانی بر می گردد (ابوالراب[۱۱۸]،۲۰۰۴).
گروهی از تحقیقات استرس شغلی را در مقابل رضایت از شغل عنوان می کنند ولی در پاره ای از تحقیقات مشاهده شده است که رضایت شغلی و استرس ناشی از شغل هیچ گونه همبستگی معناداری ندارند. بعلاوه همان عواملی که با رضایت همبستگی دارند با استرس نیز همبستگی دارند یعنی ممکن است برای بعضی افراد موجب استرس و برای گروهی دیگر سبب رضایت از شغل باشد ( به نقل از دوآ[۱۱۹]،۱۹۹۴).

شناخت رابطه استرس شغلی با رضایت شغلی

صاحبنظران دو مفهوم دیگر از استرس شغلی در میان مدیران مطرح کرده اند و معتقدند که این دو مفهوم استرس متفاوت است؛ یکی استرس مربوط به نقش و دیگری مربوط به وظایف فرد، که اولی ناشی از عدم تطابق بین انتظارات مدیر از نقش خود و دومی ناشی از عناصر نارضایتی از محیط و شرایط کار است (کاپلان،۱۹۸۷). مفهوم دیگری که در تحقیقات مربوط به استرس شغلی مشاهده شده است مفهوم فرسایش روحی است. این مفهوم را به صورت های مختلف تعریف نموده اند اما به طور کلی فرسایش روحی یک نوع پاسخ مزمن به تائید دراز مدت و جمع شوند استرس های شغلی است که میزان آن بستگی به شدت و طولانی بودن استرس دارد.
استرس شغلی را می توان روی هم جمع شدن عامل های استرس زا آن گونه وضعیت های مرتبط با شغل دانست یا بیشتر افراد نسبت به استرس زا بودن آن اتفاق نظر دارند. یکی از وضعیت های پر استرس و مرتبط با شغل این است که از یک سو کارمند یا کارگر در معرض خواسته ها یا فشارهای زیادی در محیط کار قرار بگیرد و از سوی دیگر برای برآوردن این خواست ها وقت محدودی در اختیار داشته باشد و طبیعی است که چون نمی تواند از عهده انجام آنها برآید با ایرادگیری های پی در پی سرپرستاران روبرو می شود.
استرس ناشی از شغل، استرسی است که افراد معینی بر سر شغل معینی دستخوش آن می شوند. در این تعریف چند نکته نهفته است: شخص شاغل تا چه اندازه از تجربه برخوردار است؛میزان قدرت و ضعف او در مقابله با شرایط موجود چقدر است و چه نوع شخصیتی از خود در محیط کار نشان می دهد.
بیرونیومن فشار شغلی را چنین تعریف می کنند: شرایطی که تحت تاثیر موقعیت های شغلی پدید می آید و فرد را از کنش معمولی منحرف می سازد(مشیکی،۱۳۷۶).
استرس شغلی عبارت است از پاسخ انطباقی به یک موقعیت خارجی که با انحراف های جسمانی ـ روان شناختی و یا رفتار افراد منجر می شود.

 

۲-۹-۱)منابع اصلی استرس

انواع زیادی از رویدادها می توانند برای یک نفر استرس زا باشند. در یک دسته بندی مشهور چهار نوع منابع اصلی استرس عبارتند از: ناکامی، تعارض[۱۲۰]، تغییر[۱۲۱] و فشار.
۱- ناکامی
ناکامی زمانی احساس می شود که دنبال کردن برخی هدف ها با مانع روبه رو شده باشد. در واقع زمانی احساس ناکامی می کنید که چیزی را می خواهید ولی نمی توانید آن را داشته باشید. مثلاً ترافیک منبع عادی ناکامی است که می تواند بر خلق [۱۲۲]و فشار خون[۱۲۳] تاثیر بگذارد.
البته اغلب ناکامی ها کوتاه مدت و بی اهمیت هستند ولی برخی از ناکامی ها، مانند ناتوانی در گرفتن ترفیع شغل یا از دست دادن یک دوست صمیمی می تواند منابع استرس مهمی باشند.
۲- تعارض
تعارض زمانی روی می دهد که دو یا چند انگیزش یا تکانه های رفتاری مغایر، برای ابزاز شدن با یکدیگر رقابت کنند. زیگموند فروید یک قرن پیش اعلام داشت که تعارض های درونی، ناراحتی های روانی زیادی ایجاد می کنند. دریافتند که تعارض در سطح بالا ، با سطوح بالای اضطراب، افسردگی و نشانه های جسمانی ارتباط دارد.
تعارض ها چهار نوعند که ابتدا کورت لوین آن ها را شرح داد و بعداً نیل میلر درباره ی آن ها مفصلاً تحقیق کرد. این چهار نوع تعارض، گرایشی ـ گرایشی ، اجتنابی ـ اجتنابی، گرایشی ـ اجتنابی و گرایشی ـ اجتنابی چندگانه هستند.
۳- تغییر
توماس هولمز و ریچارد راهه معتقدند که تغییرات زندگی از جمله رویدادهای خوشایند مانند ازدواج کردن یا ترفیع گرفتن نوع مهمی از استرس است. تغییرات زندگی هر گونه تحولات محسوس در شرایط زندگی فرد هستند که به سازگاری مجدد نیاز دارد.
۴- فشار
فشار عبارت است از توقعات یا انتظارات در این باره که فرد به صورت خاصی رفتار کند.به طور کلی بین فشار وانواع نشانه ها و مشکلات روانی رابطه نیرومندی یافت شده است.

 

۲-۹-۲) عوامل استرس زا

۱- عوامل استرس زای روانی ـ اجتماعی
عوامل بسیاری بر مثایه اصلاح کننده یا ایجاد کننده استرس وجود دارند که عبارتند از:
۱-۱- رژیم غذایی؛
۱-۲- فعالیت فیزیکی[۱۲۴]
۱-۳- داشتن شخصیت خوش بین[۱۲۵] یا بدبین؛
۱-۴- تفریحات؛
۱-۵- رابطه سلطه گر یا سلطه پذیر.

 

۲-۹-۳ ) عوامل اجتماعی ایجاد کننده استرس

از جمله ی عوامل مولد استرس، عوامل اجتماعی و محیطی هستند. عواملی چون محیط فیزیکی دارای عوامل آزارنده از قبیل سر و صدا، گرما یا سرما، تراکم جمعیت و نوع معماری محل های سکونت می توانند استرس زا باشند. این عوامل هر قدر شدیدتر، غیرقابل پیش بینی تر، و غیرقابل کنترل تر باشند، میزان استرس زایی آن ها بیشتر خواهد بود. در این میان ازدحام به عنوان یکی از مهم ترین عوامل ایجاد استرس شناخته شده است. در همین ارتباط نظریه های مختلفی ابراز شده است که از آن میان می توان از نظریه ی اضافه بار، نظریه ی تداخل، نظریه ی کنترل، نظریه ی تنظیم حریم، و بالاخره نظریه ی تورم پرسنل نام برد.