۳-۱- مقدمه
جهت مطالعه و بررسی ساختمان خاکپناه ، شهر یزد به عنوان نمونه موردی اقلیمی خشک، انتخاب گردید. انتخاب این شهر از آن جهت قابل تامل است که سابقه ساخت نمونه های متفاوت گونه خاک پناه در آن بس طولانی است و انواع کاربری های مختلف در این شهر هنوز زنده اند و مورد استفاده قرار میگیرند. علاوه بر آن در ساختمان سازی معاصر از این ایده ی معماری هنوز بهره گیری می­گردد. جهت بررسی عملکرد حرارتی این گونه ی ساختمانی در شهر یزد، در ابتدا ملزم به شناخت اقلیم و شرایط آب و هوایی این شهر است. در این فصل علاوه بر شرح وضعیت آب و هوایی این شهر به ترفندهای اقلیمی در راستای معماری و شهرسازی اشاره میگردد. همچنین گونه های مختلف کاربری های خاکپناه یکی از راهکارهای اقلیمی این شهر است که معرفی میگردد.
۳-۲- بررسی اقلیمی شهر یزد
۳-۲-۱- خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی یزد
شهر یزد در عرض جغرافیایی ۳۱ درجه و ۵۲ دقیقه طول جغرافیایی: ۵۴ درجه و ۱۶ دقیقه شرقی واقع شده است^[۲۷]. استان یزد در قلمرو سلسله جبال مرکزی ایران واقع شده و از پستی و بلندی و چاله‌‌ها و کفه‌‌های کویری متعدد تشکیل شده است. این ناهمواری‌ها عمدتاً به پنج گروه کوه‌‌ها و تپه‌های پای‌کوه، دشت‌ها و جلگه‌ها، بیابان‌ها، مناطق شور و کویرها و تپه‌های ماسه‌ای تقسیم می‌شوند. خشکی اقلیمی استان یزد،‌ دو علت اساسی و عمده دارد : یکی این که روی کمربند خشک جهانی قرار دارد و دیگر آن‌که از دریاهای آزاد عمان و خلیج‌فارس و دریاچه‌های داخلی و بادهای رطوبت‌زای دریایی دور است. عامل مهم اعتدال نسبی آب و هوای یزد،‌ که قابلیت زیست نسبتاً مناسبی به آن بخشیده است، ارتفاعاتی است که بیشتر به صورت موضعی مؤثراند و این امر باعث شده است مناطقی که در ارتفاعات بیش از ۲۵۰۰ متر قرار دارند از اعتدال و رطوبت بیشتری نسبت به دشت‌های یزد و اردکان برخوردار باشند. به استثنای منطقه کوهستانی شیرکوه، سایر نقاط استان یزد اقلیم گرم و خشک و بیابانی دارد که از مغرب و جنوب غربی به سمت شمال شرقی و شرق خشک‌تر می‌شود.
به این ترتیب، آب و هوای استان یزد به علت قرار گرفتن در کمربند خشک جهانی، دارای زمستا‌ن‌های سرد و نسبتاً مرطوب و تابستان‌های گرم و طولانی و خشک است. در ایام تابستان،‌ ییلاق‌های شیرکوه پناهگاه مردم گرمازده این استان است^[۲۸] .
۳-۲-۲- تحلیل داده های اقلیمی شهر یزد
اولین قدم در تطبیق طراحی معماری با محیط پیرامون، مطالعه عوامل اقلیمی مکان مورد نظر است که هر عامل اقلیمی تاثیر متفاوتی بر آن داشته و راه حل متفاوتی نیاز دار .منطقه اقلیمی محل قرارگیری ساختمان، به تنهایی اطلاعات کافی برای انجام یک طراحی اقلیمی را فراهم نمی کند و داده های آب و هوایی بسیار بیشتری، برای شناخت دقیق شرایط اقلیمی مورد نیاز است. برای شناخت دقیق یک اقلیم و تحلیل آن، نیاز به داده های اقلیمی ساعتی و یا حداقل داده های اقلیمی روزانه می باشد. به منظور درک بهتر شرایط آب و هوایی مورد نیاز برای یک طراحی انرژی کارا، بایستی پارامتر های اقلیمی مختلف موثر در رفتار حرارتی ساختمان مورد بررسی قرار گیرد

( Nasrollahi, 2013). این پارامترها شامل دمای خشک و دمای مرطوب، رطوبت نسبی، سرعت و جهت وزش باد و همچنین تابش مستقیم و پراکنده خورشید می باشند که دارای بیشترین اهمیت در یک طراحی اقلیمی هستند. بدلیل اینکه اطلاعات ساعتی و روزانه هر اقلیم، هزاران داده عوامل اقلیمی را دربردارند، بکارگیری ابزاری که بتواند این عوامل اقلیمی را به خوبی نمایش دهد، ضروری است.بکارگیری چنین ابزاری برای درک بهتر شرایط اقلیمی بسیار مفید است. هرچند استفاده از چنین ابزارهایی زمانی کارایی لازم را خواهد داشت که این ابزارها فاکتورهای اقلیمی را در ارتباط با یکدیگر و در ارتباط با شرایط حرارتی مورد نیاز، مثل محدوده آسایش حرارتی، نمایش دهند. برخی از این ابزارهای مفید، نمودار زیست اقلیمی )بیوکلیماتیک(، نمودار سایکرومتریک، گلباد، نمودار تابش خورشید و نمودار سایه اندازی می­باشند.(همان). در این بخش، اقلیم شهر یزد مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. این شهر در همه مطالعات این پژوهش به عنوان نمونه موردی ساختمانهای خاکپناه در اقلیم گرم و خشک، مورد استفاده قرار گرفته است . بر اساس تقسیم بندی اقلیمی کوپن، شهر یزد در منطقه گرم و خشک واقع شده است (کسمایی،۱۳۹۱). در ادامه فاکتورهای اقلیمی شهر یزد و تاثیر ان بر محدوده ی آسایش حرارتی انسان شرح داده خواهد شد.
۳-۲-۲-۱- دمای هوا
نمودار شماره ۶ تغییرات متوسط ماهانه دمای خشک هوا برای سردترین و گرمترین شهر های ایران، بر اساس داده های سازمان هواشناسی ایران درسال ۲۰۰۹ میلادی، را نشان می دهد .^[۲۹] این نمودار همچنین متوسط ماهانه دمای هوای شهر یزد را در ماه های مختلف سال را در قیاس با گرمترین و سردترین شهر ایران، نشان می دهد. بر اساس این نمودار، متوسط ماهانه دما در شهر یزد در زمستان به محدوده پایینی دما در شهرهای ایران و در تابستان به محدوده بالایی دما در شهرهای ایران نزدیک می گردد. در نتیجه این شهر دارای زمستان های سرد و تابستان های گرم است. در نمودار شماره ۷، بیشینه و کمینه و متوسط ماهانه دما و نیز بیشینه و کمینه اندازه گیری شده این شهر در هر ماه در مقایسه با محدوده آسایش حرارتی نمایش داده شده است^[۳۰].. بر اساس این نمودار، متوسط ماهانه دمای هوا در شهر یزد تنها در برخی از ماه های سال در محدوده آسایش حرارتی قرار می گیرد. دمای هوا در ما ههای خدداد تا مرداد ، بالاتر از محدوده آسایش حرارتی بوده و در ماهای آذر تا اسفند، این میزان پایین تر از محدوده مذکور می باشد. بر اساس این نمودار، متوسط ماهانه دمای هوای محیط در شهر یزد تنها در ماه های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان در محدوده آسایش حرارتی انسان قرار دارد. هرچند قرارگیری متوسط ماهانه دما در محدوده آسایش حرارتی به معنای قرارگیری دما در سرتاسر این ما هها، در این محدوده نیست و چنانچه نمودار نشان می­دهد، بیشینه و کمینه و بخش عمده ای از محدوده دمایی در هر ماه، خارج از محدوده آسایش حرارتی می باشد. دلیل این امر تفاوت عمده دما در طول سال و بین ماه های مختلف و نیز در طول شبانه روز است که اصلی ترین دلیل این تفاوت، رطوبت نسبی اندک در این شهر می باشد.
نمودار۶- دمای ماهانه ی هوای خشک شهر یزد در مقایسه با سردترین و گرمترین شهر ایران(ماخذ: نگارنده)
نمودار ۷- بازه ی دمایی هوا در مقایسه با محدوده ی آسایش اشری^[۳۱]
۳-۲-۲-۲- رطوبت نسبی هوا
شهر یزد رطوبت نسبی بیشینه ۵۱ ٪ را در ماه دی و رطوبت نسبی کمینه ۱۵ ٪ را در ماه تیر تجربه می کند. در نمودار شماره ۸ تغییرات دما و رطوبت نسبی این شهر در ما ههای مختلف و برای ساعتهای مختلف، در مقایسه با محدوده آسایش حرارتی، نشان داده شده است.
نمودار۸-دما و رطوبت نسبی برای ساعتهای مختلف در ماه های مختلف شهر یزد
۳-۲-۲-۳- باد
نمودارهای زیر گلباد سالانه و ماهانه شهر یزد را نشان می دهند. این نمودارها شامل مدت زمان وزش باد در جهت های مختلف و سرعت بیشینه، کمینه و متوسط وزش باد و همچنین دما و رطوبت نسبی هوا در زمان وزش باد می باشند. میزان رطوبت نسبی و بویژه دمای هوا در زمان وزش باد از جبه ههای مختلف در این نمودارها، ضرورت استفاده از باد برای تهویه طبیعی و یا محافظت ساختمان در برابر وزش باد را مشخص می نماید. ترکیب میزان وزش باد، دمای هوا و رطوبت نسبی در زمان وزش باد نشان می دهد که آیا دما و رطوبت نسبی هوا در زمان وزش باد برای تهویه طبیعی مناسب می باشد. درصورتیکه دما و رطوبت نسبی هوا در محدوده آسایش حرارتی و یا اندکی پایین تر از آن باشد، امکان استفاده از تهویه طبیعی برای خنکسازی فضاها فراهم میباشد ولی درصورت بالاتر بودن دمای هوا از محدوده آسایش حرارتی، تهویه طبیعی در ساختمان های دارای سیستم سرمایشی، باعث افزایش انرژی مصرفی برای سرمایش می گردد و لذا تهویه طبیعی نبایستی انجام پذیرد. همچنین هرچند بالا بودن رطوبت نسبی هوا در یک اقلیم، میزان نیاز به تهویه طبیعی را افزایش می دهد؛ ولی درصورتیکه میزان رطوبت نسبی از میزان حداکثری آن برای شرایط آسایش حرارتی بیشتر باشد، تهویه طبیعی در ساختمان های با سیستم تهویه مطبوع دارای رطوبت گیر، بر روی شرایط آسایش حرارتی اثر منفی خواهد داشت ( Nasrollahi, 2013) .بر اساس گلباد سالانه یزد، باد غالب در طول سال در این شهر از جهت جنوب ، جنوب شرقی، غرب و شمال غرب می­وزد.هرچند مدت زمان وزش باد از سمت غرب و شمال غرب، بیش از بادهای جنوبی، جنوب شرقی است. این نمودار همچنین نشان می دهد که وزش باد در این شهر، از جهت های مذکور بسیار بیشتر از وزش باد از سمت شمال می باشد (نمودار ۹).
نمودار ۹- گلباد سالانه شهر یزد
۳-۲-۲-۴- نمودار سایکرومتریک
زمانیکه هدف در طراحی یک ساختمان استفاده از روش های غیرفعال برای تامین بخشی ازشرایط آسایش حرارتی با بهره گرفتن از قابلیت‌های آن اقلیم باشد، تحلیل نمودار سایکرومتریک این اقلیم، مناسبترین روش برای شناخت روش های غیرفعال تامین شرایط آسایش حرارتی و مدت زمان کارایی هر یک می­باشد ( Nasrollahi, 2013). نمودار شماره ۱۰ نمودار سایکرومتریک شهر یزد را بر پایه دمای خشک هوا نشان می دهد. بر اساس نمودار سایکرومتریک این شهر، برای دستیابی به شرایط آسایش حرارتی مورد نیاز انسان در این اقلیم، هم به گرمایش و هم به سرمایش نیاز می باشد. در این شهر در حدود۱۹.۵ ٪ از زمان سال، دما در محدوده آسایش حرارتی قرار دارد. این نمودار همچنین نشان می دهد که رطوبت نسبی در این شهر، بویژه در دوره گرم سال، بسیار پایین است.در جدول شماره ۶ درصد زمانی سالانه و تعداد ساعتهایی که هر یک از روش های غیرفعال و فعال توانایی تامین شرایط آسایش حرارتی در این اقلیم را دارند، آورده شده است.
نیاز به انرژی گرمایشی و سرمایشی یک ساختمان، فارغ از اقلیم محل این ساختمان، به معماری آن و همچنین به مصالح پوسته حرارتی آن وابسته است( Nasrollahi, 2013). ولی اگر تنها شرایط اقلیمی شهر جدید یزد معیار سنجش باشد، در این شهر در ماه های آبان، آذر، دی، بهمن و اسفند بایستی از گرمایش استفاده کرد و در ماه های خرداد، تیر ، مرداد و شهریور نیاز به سرمایش وجود دارد. در ادامه مهمترین روش های گرمایش و سرمایش غیرفعال برای اقلیم شهر جدید یزد، و مدت زمانی که هر یک از این روش ها قابلیت استفاده دارند، بر اساس نرم افزار Climate Consultant 5.4 و فایل اقلیمی معتبر دپارتمان انرژی امریکا، آورده شده است.. مدت زمان ذکر شده برای هر یک از این رو شها، تنها با توجه به اقلیم تعیین گردیده است و مشخصات ساختمان، شامل معماری و مصالح آن، نقشی در تعیین این میزان ها نداشته است.
۳-۲-۲-۴-۱-گرمایش
دریافت تابش مستقیم خورشید راه کاری بسیار مهم برای گرمایش غیرفعال ساختما نها در همه اقلیم ها و از جمله در اقلیم یزد است. در این اقلیم در ۹.۸ ٪ از سال، دریافت تابش خورشید برای گرمایش ساختما نها مورد نیاز است.
برای تامین شرایط آسایش حرارتی در این اقلیم، در ۲۲.۵ ٪ از سال می توان از جذب حرارت از منابع داخلی ساختمان استفاده نمود.
ساختمان های یزد می­بایستی در ۰.۱ % از سال در مقابل باد های سرد زمستانی آن منطقه محافظت گردند.
۳-۲-۲-۴-۲- سرمایش
بر اساس نمودار سایکرومتریک یزد در ۲۰.۱% از سال می بایستی از سایه بان برای سایه اندازی بر روی پنجره ها استفاده کرد تا از ورود مستقیم اشعه خورشید به داخل ساختمان جلوگیری کرده و مانع افزایش دمای محیط داخلی ساختمان گردد.
در ۴.۹ % از سال تهویه طبیعی می ­تواند شرایط آسایش حرارتی را در داخل ساختمان تامین نماید
به دلیل پایین بودن رطوبت نسبی در شهر یزد، سرمایش غیرفعال و فعال تبخیری در این اقلیم بسیار کارا بوده و از آن می توان برای خنک کردن فضاهای داخلی ساختمان در تابستان استفاده نمود. رو شهای سرمایش تبخیری، به عنوان یکی از موثرترین را هکارهای سرمایش در این اقلیم، میتوانند در ۲۵.۸ ٪ از سال استفاده گردند.
نمودار ۱۰-نمودار سایکرومتریک شهر یزد
جدول ۶- راهبردها و تخمین میزان کاهش مصرف انرژی

• حجم سرمایه گذاریهای (اندوختههای) فرد در سازمان که شامل مهارتها، آموزش، تغیر محل زندگی و سرمایه گذاریهای فرد میباشند.

• درک قابلیت دستیابی به جایگزینهای شغلی

• • در نهایت مطرح میشود که بعد تکلیفی تعهد سازمانی به وسیله تجربیات فرد قبل از ورود به سازمان (اجتماعی شدن خانوادگی ـ فرهنگی) و هم بعد از ورود فرد به سازمان (اجتماعی شدن سازمانی) تحت تأثیر قرار میگیرد. در مورد اجتماعی شدن خانوادگی ـ فرهنگی یک کارمند اگر افراد مهم برای او (مثل والدین) مدت طولانی در یک سازمان مشغول بوده باشند و یا بر وفاداری به یک سازمان تأکید کرده باشند تعهد تکلیفی قوی به سازمان دارد. با توجه به اجتماعی شدن سازمانی، مطرح میشود که کارکنانی که راهنمایی میشوند که باور کنند (بوسیله شیوه های مختلف سازمانی) که سازمان وفاداری آنها را انتظار دارد، احتمالاً تعهد تکلیفی قویتر نسبت به آن سازمان دارند. مدل سه بخشی تعهد سازمانی به صورت شکل صفحه بعد نمایش داده میشود. (حسن پور ، ۱۳۸۷ ،۹۷-۹۶)

شکل شماره ۲-۱۵- مدل سه بخشی سازمانی می یر و آلن (برگرفته ازحسن پور ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، ۱۳۸۷، ۹۸)
۲-۲-۴-مراحل توسعه تعهد سازمانی
تعهد شامل ۵ مرحله توسعه می باشد (بریکمن ، سورنتینو ، ورتمن)^[۹۱] این مراحل که تعامل پویای شخص با محیط را مشخص می کنند شامل : شناسایی ، آزمایش ، اشتیاق ، رفع خستگی و یکپارچگی می باشند که ضمن اینکه هر مرحله شرایطی را برای ورود به مرحله بعدی فراهم می آورد ، یک آگاهی کلی در خصوص اینکه اشخاص چگونه متعهد شوند را نیز ارائه می دهند .

• مرحله اول : اکتشاف در این مرحله اشخاص از نتایج برقراری ارتباط مثبت با سازمان مطلع می شوند .

• مرحله دوم آزمایشدر این مرحله اشخاص عناصر منفی تعهد سازمانی را کشف کرده و میزان اشتیاق و توانایی شان را برای بیان این عناصر می سنجند .

• مرحله سوم : اشتیاق در این مرحله عناصر مثبت و منفی در مراحل اول و دوم ترکیب شده و افراد با نگرشی مثبت نسبت به سازمان و یا تعهدی مشتاقانه و از روی میل برای رسیدن به اهداف و ارزشهای سازمانشان مشارکت می کنند .

• مرحله چهارم :آرامش و خستگی در این مرحله اشخاص احساس می کنند فعالیتهای سازمانی به دلیل انجام فعالیتهای تکراری در مشاغل دچار یکنواختی شده است که ممکن است افراد به کارهایی بپردازند که به چالش بیشتری نیاز دارد .

• مرحله پنجم : یکپارچگی اشخاص عناصر مثبت و منفی سازمان را در راستای ایجاد تعهدی انعطاف پذیر ، پیچیده و با دوام تر از اشکال قبلی تعهد به کار می بندند. (Liou,2008,119)

۲-۲-۵-فرایند ایجاد تعهد سازمانی
گری دسلر^[۹۲] در سال ۱۹۹۳ در کتاب خود مراحل ایجاد تعهد در کارمندان را تشریح میکند و آن را در هشت مرحله جای میدهد:

• ارزشیابی اولیه مردم

• گفتگوی دو طرفه

• مالکیت مشترک

• امنیت

• تعالی

• استخدام بر مبنای ارزش

• پاداشهای بخش سخت

• فعالیت (واقعیت) (حسن پور ، ۱۳۸۷ ، ۹۹)

۲-۲-۵-۱-ارزش های اولیه مردم
باید باور کرد که مردم میتوانند مورد اعتماد و احترام واقع شوند، در تصمیمگیری درگیر شوند و برای رشد تشویق گردند. بنابراین ابتدا باید احساس خود را در مورد مردم بدانید تا برنامه ایجاد تعهد را آغاز نمایید سعی کنید افرادی را استخدام کنید که ارزش-های مورد نظر را از آغاز دارا باشند با رویه های مصاحبهای متنوع میتوان اشخاصی را که دارای ارزشها و مهارتهای لازم برای انجام شغل میباشند غربال نمود. البته این ارزش-های اولیه باید به اقدامات روزانه تبدیل شوند سپس باید با آموزش و تحصیل آنها را تکمیل نمود. (حسن پور ، ۱۳۸۷ ، ۹۹)
۲-۲-۵-۲-گفتگوی دو طرفه
این ارتباط شامل رفتار بی غرضانه ابراز عقاید برنامههای بررسی دورهای و ارتباطات برای آگاهی افراد میباشد گفتگوی دوطرفه به کارمند دادههایی را میدهد که آنها را برای احساس عضویت و مشارکت لازم دارند و به مدیر دادههایی را میدهد که آنها را برای پاسخگویی به علایق کارمند نیاز دارد.
این مرحله ثابت میکند که مدیریت به کارکنان خود اعتماد میکند و میتواند مورد اعتماد نیز واقع گردد این اقدامات بای ایجاد تعهد کافی نیست امام آغازی لازم و ضروری به شمار میآید. (حسن پور ، ۱۳۸۷ ، ۱۰۰)
۲-۲-۵-۳-مالکیت مشترک
همگن سازی یا متجانس کردن که این موارد را در بر میگیرند:
الف) تأکید بر همگن سازی به معنای تشخیص خصوصیاتی نظیر زمینه اخلاقی نیست در واقع ارزشها، آرمانها مد نظر است.
ب) همگن سازی در اصلاح ارزشها، نیاز به صراحت و آشکاری ارزشها دارد.
ج) غربال گری کسانی که ممکن است با آنها مطابق نباشند.
حس مالکیت مشترک توسط همگن سازی و تشویق به کوشش و کار مشترک افزوده میشود که سه کانال برای آن وجود دارد:
۱) تیمهای کاری کوچک، ۲) تشویق چرخشی شغلی و ۳) ایجاد یک مشوق مذهبی یا سنتی برای هر کس.
برای ایجاد حس مالکیت مشترک باید موارد زیر را در نظر گرفت:
ـ باید مفهومی از آن را به گونهای بین اشخاص ترویج داد که حس اتصال، تعلق و مشارکت در یک کل داشته باشند.
ـ برای تسهیل این حس میتوان ا
ز انتخاب افرادی در استخدام استفاده کرد که ارزشهایشان با ارزشهای سازمان مطابق باشد.
ـ دیگر اینکه میتوان تفاوتهای موقعیتی غیر ضروری بین افراد را حذف نمود.
ـ برنامه سهیم شدن در ریسک و سود سالیانه برای کرکنان نیز به القای این حس کمک میکند.
ـ پاداش و اعطای آن نیز بیتأثیر نمیباشد.
ـ تشویق و کوش و کار مشترک داشتن.
ـ تبلیغ قهرمانان کار تیمی.
ـ رویههایی که اشخاصی را به طور منظم با گروه در تعامل قرار دهد (روزانه، هفتگی، ماهانه)
ـ تشویق مشارکتهای جمعی در تکرار اتفاقات سمبلیک. (حسن پور ، ۱۳۸۷ ، ۱۰۱-۱۰۰)
۲-۲-۵-۴-امنیت
امنیت و تعهد کارمند دست در دست یکدیگر دارند. استخدام مادامالعمر در سازمانهای متعهد وجود دارد. (حسن پور ، ۱۳۸۷ ، ۱۰۱)
۲-۲-۵-۵-تعالی
اشخاص نیاز به ارزشها و مأموریتهایی دارند که بدانها متعهد شوند (وفاداری به چیزها، تعهد به ایده‌ها) و این نکته اصلی برای کارکنان متعهد میباشد.
داشتند تعهد بدون یک مأمورت غیر ممکن است و داشتن یک مأموریت بدون تعهد، بیفایده میباشد.
بدین منظور:
ـ باید ایدئولوژی فراهم کرد که راه اصلی تفکر و رفتار را ارائه دهد و تمام اشخاص در آن سهیم گردند.
ـ باید ارزشها و مأموریتها را به گونهای با جاذبه کرد که به هدف نهایی تبدیل شوند.

یافته‌ها نشان می‌دهد که بین تغییرات واکنش هیجانی به استرس با آخرین معدل تحصیلی فرد همبستگی معکوس وجود دارد؛ به نحوی که هرچه آخرین معدل تحصیلی فرد کمتر بوده است، تغییرات واکنش هیجانی به استرس بیشتر می باشد. نتیجه آزمون ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که این همبستگی معنی‌دار نیست.
یافته‌ها نشان می‌دهد که بین تغییرات واکنش رفتاری به استرس با آخرین معدل تحصیلی فرد همبستگی مستقیم وجود دارد؛ به نحوی که هرچه آخرین معدل تحصیلی فرد کمتر بوده است، تغییرات واکنش رفتاری به استرس کمتر می باشد. نتیجه آزمون ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که این همبستگی معنی‌دار نیست.
یافته‌ها نشان می‌دهد که بین تغییرات واکنش شناختی به استرس با آخرین معدل تحصیلی فرد همبستگی مستقیم وجود دارد؛ به نحوی که هرچه آخرین معدل تحصیلی فرد کمتر بوده است، تغییرات واکنش شناختی به استرس کمتر می‌باشد. نتیجه آزمون ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که این همبستگی معنی‌دار نیست.
یافته‌ها نشان می‌دهد که بین تغییرات استرس تحصیلی کل با آخرین معدل تحصیلی فرد همبستگی مستقیم وجود دارد؛ به عبارتی هرچه آخرین معدل تحصیلی فرد بیشتر بوده است، تغییرات استرس تحصیلی وی نیز بیشتر است. ضریب همبستگی پیرسون حاکی از همبستگی معنی‌دار می‌باشد.
بین میزان تحصیلات پدر با تغییرات استرس تحصیلی دانش‌آموز نیز رابطه همبستگی مستقیم وجود دارد: بطوری که با افزایش سطح تحصیلات پدر میزان استرس تحصیلی دانش‌آموز افزایش می‌یابد. نتیجه آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن حاکی از آن است که همبستگی میزان تحصیلات پدر با میزان استرس تحصیلی معنی‌دار نمی‌باشد.
بین میزان تحصیلات مادر و تغییرات استرس تحصیلی نیز رابطه همبستگی معکوس وجود دارد؛ بطوری که با کاهش سطح تحصیلات مادر ، میزان تغییرات استرس تحصیلی نیز در دانش‌آموز افزایش داشته است. نتیجه آزمون غیر پارامتریک ضریب همبستگی اسپیرمن حاکی از آن است که همبستگی میزان استرس با تحصیلات مادر معنی‌دار نیست.
یافته‌ها نشان می‌دهد که بین تغییرات استرس تحصیلی و کیفیت ارتباط والدین همبستگی معکوس وجود دارد؛ به نحوی که هرچه رضایتمندی دانش‌آموز از ارتباط با والدینش بیشتر بوده است، تغییرات استرس تحصیلی کل بیشتر کاهش یافته است. ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد که این همبستگی از نظر آماری معنی‌دار است.
بین تغییرات استرس تحصیلی و شغل والدین همبستگی معکوس وجود دارد. ضریب همبستگی اسپیرمن حاکی از وجود ارتباط معنی‌دار نبود.
با بهره گرفتن از ضریب همبستگی اسپیرمن و پیرسون مشخص شد بین تغییرات استرس تحصیلی و سن، پایه تحصیلی و نحوه انتخاب رشته دانش‌آموز وجود ندارد.
آخرین معدل تحصیلی
تغییرات استرس ناشی از تعارضات
نمودار۷-۴: خط رگرسیون و میزان همبستگی بین آخرین معدل تحصیلی و تغییرات استرس ناشی از تعارضات
۲۱۳/۰=r 034/0>p
تغییرات استرس تحصیلی کل
آخرین معدل تحصیلی
نمودار ۸-۴: خط رگرسیون و میزان همبستگی بین آخرین معدل تحصیلی و تغییرات استرس تحصیلی کل ۲۰۳/۰=r 043/0=p
شغل مادر
تغییرات استرس تحصیلی کل
کیفیت ارتباط با والدین
تغییرات استرس تحصیلی کل
نمودار ۹-۴: خط رگرسیون و میزان همبستگی بین کیفیت ارتباط دانش‌آموز با والدین و تغییرات استرس تحصیلی کل ۲۱۲/۰-=r 034/0>p
خلاصه یافتهها و تجزیه و تحلیل آنها:
به طور کلی نتایج حاصل از توصیف داده ها نشان داد که برنامه آموزشی مهارتهای هوش هیجانی بر استرس تحصیلی و واکنش به آن موثر است. در حیطه استرس ناشی از ناکامی پس از مداخله افزایش در میانگین نمرات را شاهد هستیم که با آزمون آماری مشخص شد که این افزایش معنی‌دار است. اما در سایر خرده مقیاس‌هاو علل استرس شاهد کاهش معنی‌دار در ابعاد تغییرات، تعارضات، فشارها، استرس خودتحمیلی و در خرده مقیاس واکنش به استرس کاهش معنی‌دار واکنشهای فیزیولوژیک، هیجانی، رفتاری و شناختی را پس از مداخله در دانش‌آموزان دریافت کننده برنامه آموزشی شاهد هستیم. بطور کلی میانگین نمرات دانش‌آموزان پس از دریافت برنامه آموزشی مهارتهای هوش هیجانی استرس تحصیلی دختران نوجوان را کاهش ‌داده است که با آزمونهای آماری استنباطی کاهش معنی‌دار گزارش شد.

بحث و بررسی یافته‌ها
نتیجه‌گیری نهایی
کاربرد نتایج
پیشنهادات برای پژوهش‌های آینده

منابع
بحث:
این پژوهش به منظور دستیابی به هدف کلی تحقیق، تعیین تاثیر برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی بر استرس تحصیلی دختران نوجوان است که براساس اطلاعات کسب شده از جداول فصل ۴ در چند قسمت مورد بحث قرار می‌گیرد.
در راستای هدف شماره ۱ تعیین تاثیر برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی بر میزان نمره ناکامی تحصیلی در دختران نوجوان در دو گروه قبل و بعد مداخله (جدول ۱۹-۴)، یافته‌های این تحقیق نشان داد که میانگین نمره استرس ناشی از ناکامی تحصیلی قبل و بعد مداخله در هر دو گروه ، افزایش معنی‌داری داشته است. میانگین میزان استرس ناشی از ناکامی در گروه آزمون قبل از مداخله ۳۶۰/۱۶ و پس از مداخله ۲۷۵/۴ ± ۹۲۰/۱۷ بوده است. در حالی که میانگین این متغیر در گروه کنترل قبل از مداخله ۱۲۰/۵ ± ۹۸۰/۱۷ و پس از مداخله ۶۹۱/۴ ± ۷۸۰/۱۸ می‌باشد. در مقایسه بین گروهی این متغیر بعد از مداخله نیز تفاوت آماری معنی‌دار بین دو گروه یافت نشد ۳۴۰/۰>p . این نتیجه حاکی از آن است که برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی در گروه آزمون اثر معکوس داشته است یعنی نه تنها باعث کاهش استرس ناشی از ناکامی در دختران نشده بلکه آن را افزایش نیز داده است. این افزایش می‌تواند به علت نحوه بکارگیری مهارت‌ها باشد. ممکن است دانش‌آموزان در استفاده عملیاتی از این مهارت دچار اشتباهاتی شده باشند. از طرفی ممکن است اهداف و انتظاراتی که دانش‌آموز برای خود ترسیم نموده وانتظار داشته است که پس از استفاده مهارت‌ها به آنها دست یابد، غیر واقع بینانه بوده و چون تحقق نیافته یا کاملا به آنها دست نیافته همچنان استرس ناشی از ناکامی را تجربه نموده است. می‌توان انتظار داشت با استفاده مکرر و آموزش بیشتر و طولانی‌تر این مهارت‌ها در این بعد، شاهد بهبود استرس دانش‌آموزان بود. این ناکامی می‌تواند مربوط به عدم برآورده کرده انتظارات شخصی دانش‌آموز و والدین و معلمان خود، عدم دستیابی به نمره مطلوب، عدم جلب کمک و حمایت از جانب دیگران و…. باشد.
متاسفانه مطالعه مداخله‌ای جهت تایید یا رد این نتیجه یافت نشد لذا از مطالعات توصیفی مرتبط استفاده گردید. نتایج پژوهش میسرا و همکاران ۲۰۰۰، نشان داد که زنان در مقایسه یا مردان در خصوص عوامل استرس‌زای ناکامی، فشار و استرس خود تحمیلی فشار روانی بیشتری را تجربه می‌کنند. بطوری که میانگین استرس ناشی از ناکامی در دختران ۴۱/۰ ± ۹۰/۲ و در پسران ۴۶/۰ ± ۹۶/۲ گزارش شد (۷۶) .
مطالعه شکری و همکاران ۱۳۸۵ نیز نشان داد که دانشجویان دختر در بعد ناکامی استرس بیشتری از پسران دانشجو را گزارش کردند. میانگین نمره دانشجویان دختر در بعد ناکامی ۸۸/۱۸ و در پسران ۸۷/۱۷ بوده است که نشان دهنده بالاتر بودن میزان استرس ناکامی در دختران می‌باشد (۲۰).
امینی و یوسفی ۱۳۸۰ نشان دادند که دانشجویان پسر نمرات بالاتری در این بعد دارد . میانگین نمرات آنها ۰۸/۱۸ و میانگین نمرات دختران ۵۶/۱۶ بوده است (۷۷).
در راستای هدف شماره ۲ تعیین تاثیر برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی بر میزان نمره کسب شده در بعد تعارضات جدول ۲۰-۴ نشان می‌دهد میزان میانگین نمره دریافت شده در این بعد در گروه مداخله در مقایسه با مرحله قبل از اجرای برنامه آموزشی، تغییر در جهت کاهش دارد که این میزان کاهش، چشمگیر بوده است(۰۰۰۱/۰>p). در مقایسه درون گروهی نیز آزمون آماری تی‌زوج برای هر یک از گروه‌ها نشان داد که میانگین نمرات قبل و بعد مداخله در هر دو گروه تغییر چشمگیر داشته است. به نحوی که میانگین نمرات این بعد در گروه آزمون پس از مداخله کاهش چشمگیریافته است (۰۱۳/۰>p). در گروه کنترل نیز افزایش چشمگیر در میانگین نمرات این بعد داشته‌ایم که آن نیز چشمگیر مشاهده شد (۰۰۰۱/>P) . میانگین نمرات گروه آزمون قبل از مداخله ۰۶۵/۳ ± ۱۰۰/ ۸ بود در حالی که پس از مداخله میانگین به ۲۶۲/۲ ± ۶۸۰/۶ کاهش یافت. در گروه کنترل میانگین‌ها قبل و بعد مداخله به ترتیب ۹۵۶/۲ ± ۵۸۰/۸، ۲۶۳/۳ ± ۸۶۰/۹ شد.
متاسفانه مطالعه مداخله‌ای جهت تایید یا رد این نتیجه یافت نشد لذا از مطالعات توصیفی مرتبط استفاده گردید. نتایج پژوهش میسرا و همکاران ۲۰۰۰، نشان داد که زنان در مقایسه یا مردان در خصوص عامل تعارضات نمرات بیشتری بدست آورده‌اند که میانگین نمرات آنها به ترتیب ۱۹/۳ و ۰۹/۳ بود (۷۶).
اما نتیجه پژوهش شکری و همکاران ۱۳۸۵ نشان داد که دانشجویان پسر در این بعد نسبت به دختران نمرات بالاتری دارند بطوری که میانگین نمرات این بعد در پسران ۵۶/۷ و در دختران ۴/۶ بود (۲۰).
امین و یوسفی ۱۳۸۰ نشان دادند که میانگین نمرات پسران دانشجو در این بعد ۳۶/۸ و دختران ۱۵/۸ یعنی کمتر از پسران می‌باشد(۷۷).
دستیابی به این یافته نشان‌دهنده موثر بودن برنامه آموزشی مهارتهای هوش هیجانی بر استرس ناشی از تعارضات در دختران نوجوان می‌باشد. هوش هیجانی برخی از مشکلات زندگی انسان امروزی یعنی ” تعارض بین آنچه انسان احساس می‌کند و آنچه بدان فکر می‌کند ” را حل می کند (۳۱). افرادی که از هوش هیجانی بالایی برخوردارند در برقراری ارتباط و حل تعارض با دیگران موفق‌ترند و استرس کمتری را تجربه می‌کنند. این نوع هوش یکی از مهارتهای اجتماعی است که به آموزش و آموختن آنها توصیه شده است که در واقع این مهارت، توانایی برقراری روابط بین فردی با دیگران است به نحوی که از نظر جامعه قابل قبول، ارزشمند، بدون تعارض و درگیری، منطبق با عرف و در عین حال برای شخص خانواده و جامعه سودمند بوده و بهره‌های دوجانبه داشته باشد( ۷۴ و ۷۵).
در راستای هدف شماره۳ تعیین تاثیر برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی بر میزان نمره دریافت شده در بعد فشارها، یافته‌ها در جدول ۲۱-۴ نشان می‌دهد میانگین نمرات در گروه مداخله کاهش معنی‌داری داشته است (۰۰۰۱/۰>p). میانگین نمرات این بعد در گروه مورد مداخله کاهش و در گروه کنترل افزایش داشته است. در مقایسه درون گروهی در هر دو گروه تغییرات ایجاد شده در نمرات این بعد، تفاوت آماری معنی‌داری قبل و بعد مداخله وجود دارد ۰۰۰۱/۰>p. میانگین نمرات استرس ناشی از فشارهای در دختران آزمون قبل

همان‌گونه که در شکل (۳-۱۴) نشان داده شده است با بهره گرفتن از دیاگرام فضای حالت می‌توان احتمالات استقرار هر یک از حالت‌ها (عملکرد و خرابی) ترانسفورماتورها را مشخص و سپس احتمالات مورد نظر را به صورت تابعی از زمان محاسبه نمود.

• • • 1. 1. مدل مارکوف سیستم با دو ترانسفورماتوری موازی همزمان تحت بهره‌برداری – روش متداول بهره‌برداری از پست با دو ترانسفورماتور موازی

       

       

   

   

مدل شکل (۳-۱۴) برای نشان دادن فضای حالت فرایند مارکوف یک ترانسفورماتور استفاده می‌گردد. برای نشان دادن یک پست شامل دو ترانسفورماتور موازی تحت بهره‌برداری همزمان، از فضای حالت نشان داده شده در شکل (۳-۱۹) استفاده خواهد شد.

شکل ۳-۱۹ : فضای حالت ساده نشده‌ی مدل مارکوف دو ترانسفورماتور موازی همزمان در حال کار
در حالت ۱، ترانسفورماتور T₁ و T₂ در حال کار می‌باشند، اگر ترانسفورماتور T₁ یا T₂ دچار خرابی شوند، سیستم به ترتیب وارد حالت ۲ یا ۳ خواهد شد، و اگر هر دو دچار از کارافتادگی شوند، سیستم در حالت ۴‌‌ قرار خواهد گرفت. در این مدل از آهنگ وقوع از کارافتادگی مشترک دو ترانسفورماتور به طور همزمان صرف نظر شده است. به ‌عبارت دیگر سیستم از حالت ۱ به طور مستقیم وارد حالت ۴ نخواهد شد.
فضای حالت سیستمی که تفاوت و تمایزی بین ترانسفورماتورها و همچنین آهنگ از کارافتادگی و تعمیرات آن‌ها وجود نداشته باشد در شکل (۳-۲۰) نشان داده شده است. در واقع این شکل مدل ساده شده‌ی شکل (۳-۱۹) می‌باشد. این شیوه نمایش امکان محاسبه احتمالات فضای حالت را به وجود می‌آورد و سایر شاخص‌های قابلیت اطمینان، از مقادیر به دست آمده قابل استنتاج خواهد بود.

شکل ۳-۲۰ :فضای حالت ساده شده‌ی مدل مارکوف دو ترانسفورماتور موازی مشابه با نرخ‌های برابر همزمان در حال کار
در شکل (۳-۲۰)، State1 نشان‌دهنده‌ی سیستم با دو ترانسفورماتور موازی همزمان در حال کار می‌باشد، State2 حالتی را که یکی از ترانسفورماتورها دچار از کارافتادگی شده باشد و تنها یک ترانسفورماتور در مدار است را نمایش می‌دهد و در نهایت State3 که در سیستم هیچ ترانسفورماتوری در حالت کار قرار ندارد. بنابراین با توجه به وضعیت بار سیستم که بخشی از آن در اثر وقوع از کارافتادگی یکی از ترانسفورماتورها می‌تواند تأمین شود، می‌توان گفت که State1 و State2 حالت موفقیت سیستم و State3 زمانی که سیستم دچار از کارافتادگی کامل شود را نشان می‌دهد.

• • • 1. 1. مدل مارکوف سیستم در دوره عمر مفید برای یک سیستم دو ترانسفورماتوری با یک ترانسفورماتور در حال کار(On) و دیگری آماده به کار(Standby) – روش جدید بهره‌برداری

       

       

   

   

فضای حالت مدل مارکوف روش جدید بهره‌برداری از ترانسفورماتورها پیشنهادی در این پایان‌نامه، به صورت شکل (۳-۲۱) خواهد بود.

شکل ۳-۲۱ : فضای حالت ساده نشده‌ی مدل مارکوف دو ترانسفورماتور موازی مشابه در روش جدید پیشنهادی
در حالت ۱ شکل (۳-۲۱)، ترانسفورماتور T₁ در حال کار و T₂ در حالت آماده به کار است و با وقوع از کار افتادگی در T₁، وارد مدار خواهد شد(حالت ۳). سیستم از حالت ۳ زمانی خارج خواهد شد که T₁ تعویض یا تعمیر گردد و سیستم در حالت ۲ قرار گیرد یا قبل از تعمیر یا تعویض T₁ ، T₂ دچار از کار افتادگی شده و سیستم در حالت ۴ قرار گیرد. توالی گذار حالت‌ها برای ترانسفورماتور اول به صورت ۱ – ۳ – ۲ و ۳ – ۵ خواهد بود و به همین ترتیب، توالی ۲- ۴- ۱ و ۴- ۵ برای ترانسفورماتور دوم تشریح خواهد شد. اگرچه باید اذعان نمود که آهنگ از کار افتادن در شرایط آماده به کار کوچک‌تر از مقدار آن در شرایط کار است ولی در ارزیابی قابلیت اطمینان سیستم تأثیر می‌‌گذارد ]۸[، نکته حائز اهمیت در مدل مارکوف ارائه شده در شکل (۳-۲۱) ، در نظر گرفتن آهنگ وقوع خطر برای ترانسفورماتور در حالت آماده به کار می‌باشد که با واقعیت مطابقت بیشتری دارد.
در شکل (۳-۲۲)، فضای حالت سیستم ساده شده‌ی که تفاوت و تمایزی بین ترانسفورماتورها و همچنین آهنگ از کارافتادگی در حالت کار و آماده به کار و همچنین آهنگ تعمیرات آن‌ها وجود نداشته باشد، نشان داده شده است.

شکل ۳-۲۲ : فضای حالت ساده شده‌ی مدل مارکوف ترانسفورماتور مشابه در روش پیشنهادی جدید
در شکل (۳-۲۲)، State1 نشان دهنده‌ی سیستم با یک ترانسفورماتور در حال کار و یک ترانسفورماتور آماده به کار می‌باشد، State2 حالتی را که ترانسفورماتور در حال کار دچار از کارافتادگی و ترانسفورماتور آماده به کار وارد مدار شده و در واقع ترانسفورماتور آماده به کاری در سیستم وجود ندارد و در نهایت State3 که در سیستم هیچ ترانسفورماتوری در حالت کار قرار ندارد و عملکرد سیستم متوقف خواهد شد. بنابراین State1 و State2 نشان دهنده حالت موفقیت سیستم و State3 از کارافتادگی کامل سیستم می‌باشد. لازم به ذکر است که مدل ارائه شده برای N ترانسفورماتور در حالت کار و n ترانسفورماتور در حالت آماده کار قابل تعمیم خواهد بود. در فضای حالت مدل مارکوف شکل (۳-۲۲)، λ_Up و λ_S به ترتیب آهنگ وقوع از کارافتادگی در حال کار و آماده به کار می‌باشند.

• • • 1. 1. احتمال استقرار در حالت‌های مختلف فضای حالت مارکوف بر حسب زمان

       

       

   

   

احتمال استقرار در هر یک از حالت‌ها در هر لحظه از زمان (t) از معادله دیفرانسیل سیستم پیروی می‌کند ]۸ ، ۲۵و ۳۹[:

۴-١- مشخصات پارامترهای لیزر تامسون و پلاسمای مورد مطالعه

۵۳

۴- ۲- پارامترهای محاسبه شده در توکامک­های مورد نظر

۵۵

۴- ۳- مشخصات توکامک­های پژوهشکده گداخت

۶۰

۴-۴- پارامترهای محاسبه شده توکامک­های الوند و دماوند

۶۲

۴- ۵– مشخصات پلاسماهای لیزری

۶٧

۴- ۶- پارامترهای محاسبه شده در پلاسماهای لیزری

۶٨

پیشگفتار
سر جوزف تامسون^[۱] فیزیکدان بریتانیایی^[۲]، در نزدیکی منچستر زاده شد. در منچستر و کمبریج دانش آموخت، در ۱۴ سالگی وارد کالج منچستر شد. نخست می­خواست در رشته مهندسی تحصیل کند. وی در نوزده سالگی فارغ­التحصیل رشته مهندسی شد و در امتحان دانشگاه کمبریج شرکت کرد و رتبه دوم را حائز شد و سپس در رشته فیزیک فارغ التحصیل گردید و در سال ١٨٨۴ لرد رایلی که رئیس آزمایشگاه بود استعفا کرد و تامسون که فقط ٢٨ سال از سنش می­گذشت به ریاست آزمایشگاه انتخاب شد، گرچه کمی سن او مخالفت بسیاری از استادان را برانگیخت و لیکن نبوغ تامسون و حسن مدیریت او سبب شد که مدت ٣۴ سال این آزمایشگاه را با سطح بالای تحقیق علمی جهان اداره کند. او نه تنها مدیر آن آزمایشگاه تحقیقاتی بود، بلکه خود نیز در شمار محققین ممتاز این مرکز بود و همچنین در سال ١٨٨۴ عضو انجمن سلطنتی انگلستان نیز شده بود. وی درسال ١٩٠۵ استاد انستیتو سلطنتی و در سال ۱۹۱٨ استاد کالج ترینیتی شد.
در سال ١٨٩٧ تامسون به نام « پدر الکترون » شهرت یافت. او که بر روی اشعه کاتدیک مطالعه می کرد با مشاهده انحراف این اشعه در میدان­های مغناطیسی و الکتریکی معتقد شد که این اشعه، جریانی از ذره­ های باردار الکتریکی منفی هستند. تامسون جرم نسبی هر ذره را به دست آورد و مشخص کرد که جرم هر الکترون تقریبا دو هزارم جرم هیدروژن است .به تشویق تامسون،ویلسون^[۳] یکی از شاگردانش، « اتاق ابری » ساخت و از آن برای تعیین و تشخیص ذرات اتمی استفاده کرد. همچنین ویلسون توانست جرم و مقدار بار الکترون را اندازه ­گیری کند. هر چند مدل اتم هندوانه­ای او نارسایی­هایی داشت ولی از نظر اینکه ارتباطی میان الکترون­ها و ساختمان اتمی از یکسو و ارتباط میان الکترون­ها و خواص دوره­ای از سوی دیگر پیشنهاد می­کرد، ارزش داشت. تامسون در بالیستیک و رادیواکتیویته و سایر مباحث فیزیک نیز پژوهش­های ارزشمندی انجام داده است. لذا جایزه نوبل فیزیک ١٩٠۶ به وی داده شد. این جایزه را به خاطر تحقیقات علمی و نظری که بر روی هدایت الکتریکی گازها کرده بود، دریافت کرد.

تصویر سرجوزف تامسون
تامسون روش خود را برای اندازه ­گیری پارامترهای تشخیصی در دستگا­های پلاسمایی و لیزری به طریق پراکندگی تامسون بیان کرده است.
امروزه اندازه­­گیری مشخصات پلاسما روش­های گوناگونی را می­طلبد، روش­های اپتیکی، الکتریکی، مغناطیسی، بیناب سنجی و پراکندگی از این دسته­اند. بدین­ترتیب در این پایان نامه به بحث کلی پراکندگی تامسون پرداخته شده است، در فصل اول به تئوری و مبانی نظری و تعریف پراکندگی و انواع تشخیصی آن، در فصل دوم بررسی پراکندگی تامسون با لیزرهای CO₂، D₂O و یاقوت در توکامک­های مختلف، در فصل سوم اندازه گیری دمای الکترون با بهره گرفتن از پراکندگی تامسون در سیستم های گداخت لیزری و در فصل چهارم به جمع­آوری و اندازه ­گیری و محاسبه پارامترهای ارائه شده و دسته بندی آن­ها پرداخته شده است.
فصل اول :
انواع پراکندگی­ها
١-۱- اصول کلی پراکندگی
الکترون­ها در ساختار اتمی همواره در برهمکنش با میدان­های الکتریکی و مغناطیسی نور است. در اثر برخورد نور با ماده، میدان الکتریکی نوسان کننده نور بر روی الکترون­های اتم تاثیر می­ گذارد و ارتعاش الکترونی در ماده ایجاد می­ کند. این عامل سبب انحراف نور از مسیر خود می­ شود. پدیده­هایی که در اثر این برهمکنش رخ می­ دهند عبارتند از : پراکندگی، شکست و بازتاب و عبور که در شکل (١-۱) نشان داده شده است.

شکل ١-۱- پراکندگی نور لیزر از محیط گازی یا پلاسمایی.
در پراکندگی نور، معمولاً جذب در نظر گرفته نمی­ شود. زیرا با جذب، انرژی دوباره نشر نمی­ شود و تبدیل می­ شود. شدت نور پراکنده شده تابعی از طول موج نور فرودی λ، زاویه پراکندگی (زاویه بین نور برخوردی و پراکنده شده)، اندازه ذره d و n ضریب شکست نسبی محیط و ذره است. علاوه بر جذب و گسیل فوتون از اتم­ها و مولکول­ها، فوتون­های اولیه نیز پراکنده می­شوند (تقریبا به میزان یک در ١٠^٧ذره در یک محیط شفاف). شدت نور پراکنده شده را می­توان بصورت زیر نوشت :
این پدیده به ذرات گرد و غبار معلق در محیط ارتباطی ندارد، بلکه یک اثر مولکولی است که بررسی ترازهای انرژی را فراهم می ­آورد. این پراکندگی ممکن است کشسان باشد و مولکول­ها در همان حالت باقی بمانند که به آن پراکندگی ریلی می­گویند. در حالت ناکشسان مولکول تغییرحالت داده وبه آن پراکندگی رامان می­گویند.
با توجه به فرکانس نور پراکنده شده و نور برخوردی، روش­هایی که براساس پراکندگی نور هستند به سه گروه کشسان، شبه­کشسان و ناکشسان تقسیم ­بندی می­شوند.
الف) در حالت کشسان، سیگنال پراکندگی، براساس میانگین زمانی شدت نور شناسایی می­ شود و لازم نیست تا میزان انحراف فرکانس نور برخوردی اندازه ­گیری ­شود.
ب) در پراکندگی شبه­کشسان، فرکانس نور پراکنده شده اختلاف کمی با نور برخوردی دارد و عمدتاً در محدوده چند هرتز تا چند صد هرتز است. این اختلاف فرکانس ایجاد شده ناشی از حرکت انتقالی و چرخشی ذرات است و مقدار آن رابطه مستقیمی با حرکت ذرات دارد.
پ) در پراکندگی ناکشسان، اختلاف فرکانس نور پراکنده شده و نور برخوردی بیش از چند صد هرتز است. در پراکندگی ناکشسان شدت سیگنال­های پراکندگی از ذراتی با جرم زیاد در مقایسه با کشسان و شبه­کشسان بسیار ضعیف است و بنابراین کاربردهایی در آنالیز ذرات ندارد. از این پراکندگی اغلب در مطالعه ساختار مولکول­ها و مایعات استفاده می­ شود.
پراکندگی نور به صورت استاتیک^[۴] در گروه کشسان و پراکندگی نور به صورت دینامیکی^[۵] در گروه شبه­کشسان قرار دارند. در روش پراکندگی نور استاتیک، اطلاعات در مورد اندازه ذرات از رابطه بین الگو شدت پراکندگی در زوایای مختلف حاصل می­ شود. در حالی که در روش پراکندگی نور دینامیکی، اطلاعات اندازه ذرات با بهره گرفتن از رابطه بین الگو شدت پراکندگی و حرکت براونی ذرات تعیین می­ شود.
دستگاه­هایی که بر اساس پراش نور عمل می­ کنند بر پایه سه فرض کلی استوار هستند:
۱. ذراتی که نور را پراکنده می­ کنند، کروی هستند.
۲. در برهم­کنش بین ذرات، اختلافی در پراکندگی نور ایجاد نمی­ شود(به­عبارت دیگر، پراکندگی مضاعف وجود ندارد).