باور دینی دیگری که نتیجه ایمان مذهبی است، توکل بر خداوند است. توکل بر خداوند یعنی فرد در همه امور زندگی اعتماد و تکیه‌اش بر قدرت اوست(سوره رعد،آیه۳۰).
ازنظر قرآن یکی از سرمایه‌های سعادت و موفقیت در انسان، توکل بر خداوند است. توکل به خدا عامل مهمی در تقویت روح بشر است. در قرآن کریم نیز آیات زیادی وجود دارد که مردم را به توکل تشویق می‌کند. هر جا که قرآن در نظر دارد که بشر را وادار به عمل کند، و ترس‌ها و بیم‌ها را از انسان بگیرد، می‌گوید نترس و توکل به خدا کن، و در همه امور تکیه‌ات به خدا باشد. توکل به خداوند نقش بسیار مهمی در امور معنوی و تربیتی آدمی دارد، که بی‌توجهی به این جنبه، می‌تواند آثار زیان باری در تربیت روحی و مادی او به دنبال داشته باشد. با توجه به کارکردهای معنوی توکل به خداوند، ارزش و جایگاه توکل در زندگی انسان مشخص خواهد شد. و این خود نشان می‌دهد که تا چه اندازه توکل به خدا و باور آن می‌تواند در زندگی فردی و اجتماعی انسان راهگشا و موثر باشد(فقهی زاده و همکاران،۱۳۹۳).
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
– تقید به احکام دین(قرآن و سنت)
حقیقت احکام یعنی مجموعه قوانین و دستورالعمل‌هایی که از جانب خداوند متعال برای سعادت زندگی بشر در تمام ابعاد صادرشده است، بشر ناگزیر از احکام الهی و قوانین آسمانی است تا بتواند در سایه آن راه صحیح انسانیت را پیموده و سعادت خویش را به دست آورد(فلاح زاده،۱۳۸۷: ۱۸). انس با قرآن، عشق به ولایت، نماز( محافظت اوقات نماز، نماز در ایام بیماری)، انجام مستحبات و ترک مکروهات، تهجد و شب‌زنده‌داری، پرهیز از غیبت، اخلاص، تقوی و خودکنترلی(رجائی،۱۳۸۵: به نقل از فروزنده و همکاران،۱۳۹۱) شماری از این دستورالعمل‌ها می‌باشد که تقید به این احکام زمینه‌ساز حالات معنوی در انسان خواهد بود که نشانه خودسازی درونی‌اش است(فروزنده و همکاران،۱۳۹۱).
ب- عوامل سازمانی
– تقویت روابط اجتماعی، دوستانه و غیررسمی در سازمان‌ها ضروری است؛ یعنی مدیران ارتباطات دوستانه را تقویت کنند ، برخوردها صمیمانه و محبت‌آمیز باشد، جلسات گفت‌وگو درزمینه ­های فکری، فرهنگی و عاطفی با کارکنان برگزار شود و …
– آموزش رفتار مناسب با کارکنان امری ضروری است؛ یعنی دستورالعمل نحوه برخورد با کارکنان تدوین شود، از افراط‌وتفریط در برخوردها پرهیز شود، مدیریت پدرانه گسترش یابد، شناخت و آگاهی مسئولین از ویژگی‌های کارکنان و خصوصا جوانان افزایش یابد.
– مدیران به امر آموزش توجه جدی مبذول دارند؛ به دوره‌های بصیرت و آگاهی بخشی توجه شود، دستورالعمل جامع و کامل در خصوص دوره‌های آموزش مذهبی ویژه کارکنان تهیه شود، آموزش کاربردی تقویت شود، از مربیان باتجربه در امر آموزش استفاده شود(سلیمانی و احمدی،۱۳۹۰).
حضرت امام علی (علیه السّلام) دریکی از کلمات قصار خود قسمتی از صفات متضاد آدمی را بیان نموده و در پایان سخن لزوم اندازه‌گیری تمایلات و خطر افراط‌وتفریط آن‌ ها را خاطرنشان فرموده‌اند: هر کم بودی در اعمال تمایلات برای آدمی زیان‌آور و هر زیاده‌روی نسبت به آن‌ ها باعث فساد و تباهی است(نهج‌البلاغه ، کلمه ی ۱۰۵).
امام جعفر صادق (ع) که فرمودند: «ما بعث الله نبیا و قد رعی الغنم »
)هیچ پیامبری مبعوث نشد مگر اینکه قبل یک دوره شبانی را گذرانده بود) (اصول کافی، ج سوم: ۳۱۱)
– از بین بردن بی‌عدالتی و تبعیض؛ در برخورد با کارکنان عدالت رعایت شود.
فَفَرَضَ اللّه‏ُ الیمانَ تَطهیرا مِنَ الشِّرکِ… وَ العَدلَ تَسکینا لِلقُلوبِ؛
خداوند ایمان را براى پاکى از شرک… و عدل و داد را براى آرامش دل‏ها واجب نمود(من لا یحضر الفقیه: ۵۶۸ و علل الشرایع: ۲۴۸)
– توجه به مسائل شرعی و دینی؛ در این زمینه لازم است برای هدایت کارکنان به مسائل شرعی از روش‌های درونی استفاده شود، حضور مسئولین در برنامه‌های فرهنگی چشمگیر شود، امربه‌معروف و نهی از منکر رواج بیشتری یابد، معلومات دینی و مذهبی مسئولین افزایش یابد ، مسئولین به شعائر اسلامی اهمیت بیشتری بدهند، مدیران دین را چنان‌که هست معرفی کنند و جنبه تظاهر نداشته باشد، جنبه الگویی مسئولین حفظ شود ، مسئولین در عمل به مسائل شرعی مقید باشند(سلیمانی و احمدی،۱۳۹۰)

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

بعد ساختاری

در بعد ساختاری عواملی که در ساختار سازمان می‌توانند سبب ارتقای سطح معنویت سازمانی شوند مشخص شدند این عوامل شامل عوامل فیزیکی و معنایی می‌باشند که هرکدام شامل زیرمجموعه‌هایی می‌باشد.
الف- عوامل فیزیکی
– فضا و فیزیک: معنویت ازآنجاکه با بعد روحانی وجود انسان سروکار دارد، بیشتر از طریق تحریک ابعاد روحی و زیباشناختی وجود انسان،تقویت می‌شود؛ چراکه طبیعت پیام‌های معنوی، آن طبیعتی نیست که بتوان با حرف زدن معمولی و از یک موضع و حالت رسمی بیان کرد و این جز از طریق هنر امکان‌پذیر نیست(خامنه‌ای ،۱۳۷۵: ۳۲۱).
یکی از عواملی که در گرایش انسان‌ها به معنویت موثر است ولی مورد غفلت واقع‌شده، نوع هنر به‌کاررفته در فضای سازمان و دکوراسیون محل کار است. ازآنجاکه هنر اسلامی همواره رنگ و بوی الهی دارد، کام جان را سیراب و معنویت انسان را افزایش می‌دهد.
هنر سنتی اسلامی بیانگر معنویت و پیام باطنی و اصلی انسان به‌وسیله‌ی زبانی ازلی است، که موثرتر و ساده‌تر از اغلب توصیفات دین شناختی عمل می‌کند.
صرف وجود هنر اسلامی بر ظهور وحدت در کثرت گواهی می‌دهد که توازن و هماهنگی ناشی از آن، جلوه‌ای رهایی‌بخش دارد که انسان را از بند کثرت رها می‌سازد و به او امکان می‌دهد تا وجد و نشاط بی‌حدوحصر تقرب به خدای یگانه را تجربه کند(نصر،۱۳۷۵: ۱۸۵).
آنچه امروز در معماری بیشتر سازمان‌ها مشاهده می‌شود، رواج بناهایی به سبک پست‌مدرن و فاقد هویت است. بناهایی که بنا به فلسفه وجودی، به‌هیچ‌وجه در آن از هماهنگی و نظم محوری خاصی که پیش‌ازاین در معماری اسلامی رواج داشت، خبری نیست. منبع الهام چنین سازه‌هایی به‌جای الهام از امور معنوی و غیرمادی، اشیاء و امور مادی است.
لازم است فضای سبز و مکان تفریحی مناسب در سازمان‌ها و مراکز طراحی شود، ازآنجاکه در هنر اسلامی، رنگ‌های کبود، سبز، طلایی و سرخ و زرد، زیاد به‌کاررفته است و رنگ‌های سبز و کبود، رنگ‌های سرد و رنگ‌های فضاست که از اشیا جسمیت آن‌ ها را سلب کرده و احساس بی‌نهایت را ایجاد می‌کنند. و علاوه بر آن رنگ طلایی نیز چنین اثری دارد(محدثی،۱۳۷۴: ۳۶۵). لازم است در رنگ‌آمیزی بناها و تزئین اتاق‌ها و دکورها، غلبه با چنین رنگ‌هایی باشد.
– افزایش امکانات فرهنگی: امروزه سازمانی موفق است که امکانات فرهنگی مناسب را در اختیار داشته و توان استفاده بهینه از آن را نیز داشته باشد. امکانات فرهنگی ازجمله عواملی است که با معنویت کارکنان در ارتباط است. مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرماید: “با توجه به نقش مهم و حساس معنویت و پرهیزکاری…، ارگان‌های عقیدتی سیاسی و تبلیغی را بیش‌ازپیش فعال نمایید“(خامنه‌ای،۱۳۶۸).
ازاین‌رو لازم است در این زمینه: بودجه و امکانات و نیروی کافی جهت ایجاد فضای مناسب مطالعه و فراگیری علوم دینی و قرآنی در اختیار سازمان‌ها قرار گیرد، امکانات موردنیاز جهت گذراندن اوقات فراغت ازجمله ورزش فراهم شود، خانه‌های قرآن فعال و راه‌اندازی شود، نیروهای خلاق و توانمند در امور فرهنگی به‌ویژه روحانی تربیت شود، بودجه‌های کافی برای برنامه‌های فرهنگی-تربیتی اختصاص یابد، مرکز مشاوره دینی با تجهیزات لازم تأسیس شود، ساخت و تجهیز کتابخانه مناسب برای هر سازمان ضروری است. مشاورین تربیتی و عقیدتی در ساعات اداری حضور چشمگیرتری داشته باشند. برای برگزاری مسابقات فرهنگی و اعتقادی و ورزشی برنامه‌ریزی‌های لازم صورت گیرد.
ب. عوامل معنایی
– فرهنگ: فرهنگ قلب هر سازمان است ادگار شاین[۶۵] (۱۹۹۲)، فرهنگ را شامل آیین‌ها، شرایط محیطی، ارزش‌ها، و رفتارهایی می‌داند که درهم‌تنیده شده و کل منسجمی را تشکیل می‌دهند.
شاین(۱۹۹۲)، برای فرهنگ‌سازمانی سه لایه در نظر گرفته است:
الف: سطح یا لایه‌ی زیرین، شامل فرضیات اساسی یا همان اعتقادات اساسی؛
ب: سطح یا لایه میانی، احساس ازآنچه باید باشد یعنی همان ارزش‌ها و نگرش‌ها؛
ج: سطح یا لایه فوقانی، شامل رفتارها، ابزارها و هنجارهای گروهی.
رفتارها
ارزشها ونگرشها
اعتقادات وباورها

شکل ‏۲‑۴- لایه‌های فرهنگ: (شاین،۱۹۹۲)
بنابراین منظور از فرهنگ در نوشتار حاضر باورها، ارزش‌ها و رفتارهای کارکنان است.
باورها: باورها آن دسته از اندیشه‌های دینی یا ایدئولوژیک هستند که در حیات و رفتار اجتماعی تاثیر می‌گذارند(ببرو،۱۳۷۰: ۳۱و۳۲).
ارزش‌ها: علایق، امیال، دل‌بستگی‌ها، برتری‌ها و وظایف، تعهدات اخلاقی، آرزوها، خواسته‌ها، نیازها، نفرت‌ها و بیزاری‌ها نسبت به بسیاری از جهت‌گیری‌های انتخابی است(محسنیان راد،۱۳۷۵: ۴).
رفتارها: عبارت است از هرگونه عمل، پاسخ، یا عکس‌العمل اعم از بدنی، حرکتی، شفاهی، و یا تجربه ذهنی که از یک فرد، نظام، یا مجموعه خاص بروز می‌کند(محسنی،۱۳۷۹: ۲۲).
برخی دیدگاه‌ها معتقدند قیامت(اعتقاد به قیامت) ظرف ظهور ملکات اخلاقی و نظام ارزشی افراد است. هر چه معرفت بیشتر و ایمان راسخ‌تر باشد، محبت الهی و ارزش‌های اخلاقی نیز شدیدتر و واقعی‌تر خواهد بود،” والذین امنوا اشد حبا لله“(سوره بقره). از طرفی ارزش‌ها و اخلاقیات بر رفتارهای افراد تاثیر می‌گذارند و به‌عنوان مقیاس ارزشیابی کنش دیگران محسوب می‌شوند. (جوادی عاملی،۱۳۷۲: ۲۴۰)
به‌طورکلی هر انسان رفتار خود را به‌تناسب عقاید خویش انجام می‌دهد و هیچ‌کس بدون عقیده کار نمی‌کند. به عبارتی عمل هر انسان فرع بر عقیده اوست. لیکن عقیده هر کس نسبت به مسائل مختلف جهان متفرع بر علم و شناخت او نسبت به آن مسائل است(محسنیان راد،۱۳۷۵: ۲۸).
رابطه فوق به‌صورت زیر نمایش داده می‌شود (جوادی عاملی،۱۳۷۲):
باورها(عقاید)
رفتارها(اقدامات)
نگرشها(تمایل به)
بنابراین لازم است در سازمان ابتدا جنبه‌های عقیدتی و باورهای کارکنان تقویت شود. سپس نگرش‌ها و اخلاقیات موردتوجه قرار بگیرد. درنهایت رفتار کارکنان با آموزش‌های کاربردی اصلاح شود و زمینه رشد معنویت فراهم گردد.
– تعلیم معنویات توسط عناصر فرهنگی: امروز روحانیون ازجمله هنجار فرستان جامعه به شمار می‌روند. نقش روحانیت در حفظ ارزش‌های فرهنگی و سازمانی، نقشی بی‌بدیل و تاثیر گذار است. مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرماید:
“برادران عزیز روحانی … این مسئولیت عظیم را بر دوش دارند که مضاف بر عقاید و احکام، معنویات اسلام را تعلیم بدهند و اخلاق را متذکر شوند… معارفشان را بالا ببرند و قدرت تحلیل سیاسی بدهند”(محسنی،۱۳۷۹: ۲۲).
– جوشش معنویت از مسئولین: انسان‌ها تحت تاثیر محیط اجتماعی و همنوعان خویش قرار دارند شخص ، محیط، و رفتار شخص بر هم تاثیر و تاثر متقابل دارند و هیچ‌کدام از این سه جزء را نمی‌توان جدا از اجزای دیگر به‌عنوان تعیین‌کننده رفتار انسان به‌حساب آورد. در نظریه یادگیری اجتماعی ، گفته‌شده است که یادگیرنده از طریق مشاهده رفتار دیگران به یادگیری می‌پردازد. به‌طور خلاصه، در یادگیری از راه مشاهده چهار مرحله یا چهار فرایند وجود دارد: ۱٫ توجه، که در آن یادگیرنده یا مشاهده‌کننده به الگو یا سرمشق که معمولا یک انسان زنده در حال انجام عمل است توجه می­ کند. ۲٫ به یادسپاری، که در آن یادگیرنده رفتار مورد مشاهده را به‌طور شناختی بازنمایی می‌کند، یعنی آن را به حافظه می‌سپارد. ۳٫ بازآفرینی حرکتی، یعنی اینکه اگر یادگیرنده توانایی‌های لازم را داشته باشد رفتار مورد مشاهده را تولید و اصلاح می‌کند. ۴٫ انگیزش، یعنی در شرایط مناسب انگیزشی و تشویقی یادگیرنده رفتاری را که مشاهده کرده است به عملکرد تبدیل می‌کند(سیف،۱۳۷۹: ۲۸۱و۲۸۵).
مطابق نظریه یادگیری اجتماعی بندورا، هرچه کارکنان بیشتر در معرض مشاهده، تقلید و الگو گیری از رفتارها و افرادی باشند که ازنظر معنویت در سطح بالاتری قرار دارند، حالات معنوی در بین آن‌ ها بیشتر ظهور پیدا می‌کند. به‌عبارت‌دیگر تعامل با افراد معنوی در رشد معنویت افراد مؤثر است. مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرماید:
“شما مسئولین می‌توانید این توجه به معنویت را مثل آبشاری… در مجموعه خودتان بریزید . از شما باید سرریز بشود. اگر خدای‌نکرده شما نجوشید، دوروبر شما فیض نخواهد گرفت، این را بدانید. باید از قله بجوشد و پایین بیاید… باید در محیط کار خودتان، از این موقعیت استفاده کنید. از شما باید معنویت بجوشد تا از شما سرریز و لبریز شود و به دیگران بریزد“(خامنه‌ای،۱۳۷۶).
– الگو گیری از سیره ائمه معصومین(ع): ائمه معصومین (ع) انسان‌های کاملی هستند که منش و رفتار آن‌ ها، الگوی تمام نمایی برای عموم مسلمانان و خصوصا اندیشمندان آن‌ هاست. قرآن کریم درباره رسول خدا می‌فرماید:
“قطعا برای شما در( اقتدار به) رسول خدا سرمشقی نیکوست برای آن‌کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می‌کند“.
در این زمینه لازم است احادیث ائمه و معصومین (ع) به‌صورت شکیل در معرض دید کارکنان قرار گیرد و شخصیت و سیره عملی آن‌ ها آموزش داده شود.
– توجه به نیازهای کارکنان: ازجمله عوامل موثر بر معنویت انسان، توجه به نیازها، خصوصا نیازهای معنوی است. شهید مطهری معتقد است که اگر نیازها و میل‌ها و انگیزه‌های انسان به‌خوبی و درستی شناخته و ارضا شوند، سلامت و تعالی و کمال را در پی دارد. او در ابتدا نیازهای انسانی را به دو گروه اولی و ثانوی تقسیم‌بندی می‌کند:
نیازمندی‌ها بر دو گونه است نیازمندی‌های اولی و نیازمندی‌های ثانوی، نیازمندی‌های اولی از عمق ساختمان جسمی و روحی بشر و از طبیعت زندگی سرچشمه می‌گیرد. تا انسان، انسان است و تا زندگی وی، زندگی اجتماعی است، آن نوع نیازمندی‌ها هست. این نیازمندی‌ها یا جسمی است یا روحی است یا اجتماعی. نیازمندی‌های جسمی از قبیل خوراک، پوشاک، مسکن، همسر و غیره. نیازمندی‌های روحی از قبیل علم، زیبایی، نیکی، پرستش، احترام و تربیت. نیازمندی‌های اجتماعی از قبیل معاشرت، مبادله، تعاون، عدالت، آزادی و مساوات
ایشان در مورد نیازهای دسته دوم یا ثانوی نیز که از نیازهای اولی پدید می‌آیند می‌نویسد:
نیازمندی به انواع آلات و وسایل زندگی که در عصر و زمانی با عصر و زمان دیگر فرق می‌کند، از این نوع است. ایشان سپس به نقش نیازهای اولی و ثانوی اشاره می‌کند:
نیازمندی‌های اولی، محرک بشر به‌سوی توسعه و کمال زندگی است. اما نیازمندی‌های ثانوی ناشی از توسعه و کمال زندگی است و درعین‌حال محرک به‌سوی توسعه بیشتر و کمال بالاتر(مجموعه آثار، جلد سوم: ۱۸۳و۱۸۴).
مزلو در نظریه روان‌شناختی‌اش، نیازهای انسان را به نیازهای پایه و نیازهای برتر تقسیم می‌کند؛ نیازهای پایه به بقای جسمانی ما مربوط می‌شوند و شامل نیاز ما به غذا، سرپناه، امنیت و روابط اجتماعی هستند. نیازهای برتر به “ارزش‌های وجود” مربوط می‌شوند که شامل نیاز ما به حقیقت، زیبایی، خیر و عشق است. با محروم شدن از این ارزش‌های متعالی به دام همان چیزی خواهیم افتاد که مزلو آن را “فرا آسیب” می‌نامد، یعنی آسیبی که پیامد مستقیم محرومیت در ساحت روحانی- معنوی است. بهترین درمان برای این عارضه ارتباط نوبه نو با قلمرو وجود است که تجارب اوج مسیر عالی‌ای است که بدان منتهی می‌شود. مزلو اذعان داشت که ما نمی‌توانیم به خواست خودمان تجارب اوج داشته باشیم، باوجوداین معتقد بود که آموختن آنچه او”معرفت وجود”(فهم هستی) می‌نامید امکان‌پذیر است. معرفت وجود یعنی استعداد گشودن قلب به روی قداست تجارب روزانه یا ظرفیت نگریستن به همسر، فرزندان، دوستان و زندگی روزمره در پرتو جنبه سرمدی عالم(دیوید،۱۳۸۵: به نقل از سلیمانی و احمدی،۱۳۹۰).
از دیدگاه شهید مطهری هراندازه جامعه متکامل‌تر گردد نیازهای معنوی ارزش و تقدم بیشتری می‌یابند و به‌صورت هدف انسانی درمی‌آیند و نیازهای مادی را تحت‌الشعاع قرار داده و در حد وسیله تنزل می‌دهند(مجموعه آثار، جلد دوم: ۳۹۶).
به عبارت روشن‌تر ، هر چه دغدغه‌های فرد از نیازهای زیستی به سمت نیازهای ارزش‌های وجود متعالی بیشتر شود، حالات معنوی در او بیشتر و عمیق‌تر است. بنابراین از دیدگاه شهید مطهری و مزلو ، چنین استنباط می‌شود که هرگاه نیازهای روحی و اجتماعی از قبیل علم، زیبایی، نیکی، پرستش، احترام و تربیت و معاشرت، مبادله، تعاون، عدالت، آزادی و مساوات در سازمان ارضا شوند، توسعه و کمال دینی و معنوی فرد را در پی‌دارند. بنابراین در سازمان‌ها بایستی امکانات به‌اندازه‌ی کافی ازجمله دوره‌های عقیدتی، احکام و اخلاق بیشتر شده و طراحی گردند. در این زمینه لازم است به تقویت و تنوع آموزش‌های عقیدتی پرداخته شود؛ آموزش‌ها روزآمد و مطابق نیاز کارکنان باشد، لازم است منزلت اجتماعی کارکنان حفظ شود؛ در این زمینه به درد دل‌های آن‌ ها توجه شود، شخصیتشان مورد اکرام قرار گیرد و مصداق و لقد کرمنا بنی آدم، کرامت انسانی آن‌ ها حفظ گردد.

بعد رفتاری

در بعد رفتاری، رفتار کارکنان مدنظر است. رفتاری که معنویت را در سازمان ارتقا دهد. این بعد شامل نظم، کار بامعنا، احساس همبستگی و همسویی ارزش‌ها می‌باشد که در زیر به‌صورت خلاصه توضیح داده‌شده است.
الف- نظم: نظم، نیاز ضروری هر سازمان است. سازمان مبتنی بر نظم، مستحکم و بادوام است؛ چراکه بنای خود را بر نظم و تشکیلات به‌عنوان یکی از اصول مقدس زندگی بشری نهاده است(مجموعه آثار، جلد،۲۴،ص۵۰۵). امام علی (ع) درباره اهمیت نظم می‌فرماید: شمارا به تقوای الهی و نظم در کارهایتان سفارش می‌کنم(نهج‌البلاغه، نامه۴۷). در عهدنامه مالک اشتر است که امام می‌فرماید:

الف: در عصر کنونی، اعلائم تجاری در اقتصاد هر روز بیشتر مد نظر واقع شده و حقوق عوامل آن مورد توجه و حمایت دولت ها از جمله ایالات متحده امریکا و همچنین کنوانسیون های بین المللی قرار گرفته است.
عکس مرتبط با اقتصاد
ب: عدم وجود یک نظام حقوقی جامع در ارتباط با علائم تجاری امنیت اقتصادی بسیاری از شرکت ها را که با امنیت کشورها گره خورده به مخاطره می اندازد.
ج: برای تحقق حمایت از علائم تجاری، باید هم زمان با پیوستن به سازمان های جهانی و بین المللی، از مجموعه قوانین و مقررات کشورهای پیشرو در امر حمایت از حقوق علائم تجاری بهره برد.
د: نظام اقتصادی کشور ما در مرحله گذار از اقتصاد سنتی بر مبنای منابع طبیعی به سوی اقتصاد مبتنی بر بهره وری و دانایی محور است که مستلزم بررسی در مقررات و قوانین برای حمایت از علائم تجاری دارد.
م: علمای دینی ما مبحث فناوری های نو از جمله علائم تجاری را مورد توجه قرار داده و قواعدی را برای حدود آن بیان نموده اند.
۱-۲ شیوه انجام تحقیق
این پژوهش تحلیلی و تطبیقی و کاربردی است که با بهره گرفتن از قوانین و مقررات و پژوهش محققان و انجام تحقیقاتی نظری در راستای شناسایی فرایند و جایگاه علامت تجاری و چگونگی حمایت از آن در کشورهای ایران و ایالات متحده امریکا و نیز کنوانسیون ها و موافقت نامه های بین المللی از طریق مطالعات کتابخانه ای و سایت ها معتبر اینترنتی و سایر موارد می پردازد.
۱-۳ سابقه تحقیق
در این خصوص پژوهش های زیادی انجام نشده و تنها به صورت محدود و گذرا در برخی پایان نامه ها، مجلات، کتب و مقالات به آن پرداخته شده است. که به عنوان نمونه، می شود به چند منبع اشاره نمود:

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

کریمی، محمدحسین، علائم تجاری در حقوق ایران، انتشارات مجد، ۱۳۸۹

شمس، عبدالحمید، حقوق مالکیت بر علائم تجاری و صنعتی، تهران، چاپ سمت، ۱۳۸۲

واصلی، رضا، تجزیه و تحلیل مقررات مربوط به علائم تجاری در حقوق ایران، پایانامه دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، ۱۳۷۹

با این حال تمام منابع به صورت کلی و یا فقط در یک بخش به موضوع علامت تجاری و حقوق آن پرداخته اما این تحقیق بصورت جز به جز به مغایرت ها و شباهت ها در قوانین و مقررات ایران با مقررات کنوانسیون های بین المللی و نیز قوانین ایالات متحده امریکا نظری افکنده که به نظر تاکنون به آن پرداخته نشده بود.
۱-۴ موانع تحقیق
کمبود منابع و پژوهش های معتبر در خصوص این موضوع و همچنین فقدان ارزشیابی از مقالات و یافته های پژوهشی مورد دسترس را می توان از موانع اصلی این تحقیق عنوان نمود.
۱-۵ اهداف تحقیق
الف: جایگاه علائم تجاری در عرصه جهانی بخصوص در کشور آمریکا و کنوانسیون های بین المللی مشخص گردد
ب: فرایند حمایت از علائم تجاری در حقوق و سیاست ایران و جایگاه زیر ساخت فکری و فرهنگی در حمایت از علائم تجاری بیان شود.
ج: نقش و دایره حمایتی از علائم تجاری درحقوق فعلی ایران و نظرات علما و محققان با تطبیق در حقوق امریکا مشخص گردد.
موضوع اصلی و مورد بحث در این پایان نامه بررسی تقریبا تفصیلی یک از جنبه های حقوق مالکیت صنعتی یعنی علامت تجاری است. ابتدا سعی شده که ضمن شناساندن علامت تجاری و اهمیت و نقش، اهداف و ویژگی های آن به بررسی شرایط شکلی و ماهوی در قوانین داخلی و بین المللی و نیز قوانین ایالات متحده امریکا پرداخته شود تا نواقص و کمبودهای احتمال در قوانین ایران در جهت حفظ حقوق افراد در این مورد هر چه بیشتر نمایان شود. علامت تجاری به مفهوم هر نوع علامتی است که تولید کننده برای شناساندن جنس خویش از لحاظ کیفیت در قیاس با اجناس دیگر تولید کنندگان بر می گزیند و به عبارت دیگر وسیله ای است که تجار با توسل به آن، نوع و جنس و کالا خود را به خریدار عرضه می دارند و در حقیقت نشان دهنده و ضامن مرغوبیت آن جنس است. با نشان علامت تجاری، تولید کننده و همچنین کیفیت و کمیت کالا در ذهن مصرف کننده خطور کرده، و به دلیل همان اعتماد اقدام به خرید آن کالا می کند. به همین دلیل تولید کنندگان برای جلوگیری از هرگونه سوء استفاده دیگران و برای حفظ حقوق خویش آن را به ثبت می رسانند. با وجود تمام راهکاری که برای حفظ حقوق ناشی از ثبت علامت تجاری توسط مراجع ذیصلاح در کشورهای مختلف صورت گرفته با این حال هر روز شاهد سوء استفاده هایی بوده که توسط افراد متقلب صورت می پذیرد. نگاهی اجمالی به پرونده های متعددی که در این زمینه توسط تجار و تولید کنندگان در دادگاه ها مطرح می باشد و نیز خسارات وارده از قبیل سلب اعتماد مصرف کننده به دلیل عرضه کالای نامرغوب به جای کالای مرغوب با سوء استفاده از علامت تجاری دیگران و یا کاهش میزان فروش یک کالاس، اهمیت این موضوع را بیش از پیش نمایان می کند.
۱-۶ ساختار تحقیق
این تحقیق مشتمل بر پنج فصل به شرح ذیل می باشد:
در فصل اول که شمال مقدمه بوده و در آن به بیان فرضیه، شیوه انجام تحقیق و اهداف تحقیق و غیره اشاره شده است. درفصل دوم به (کلیات)، پیشینه علائم تجاری، لغت و اصطلاح، اجزاء، ماهیت و قلمرو و حیطه طرح، تعریف علامت تجاری در ایران و ایالات متحده امریکا و در کنواسیون های بین المللی و خصوصیات و انواع، اهداف، وظایف و فرق آن با سایر شاخه های مالکیت صنعتی از جمله اسم تجاری و نشانه های جغرافیای و همچنین علامت جمعی و نیز وضع مقررات داخلی و بین المللی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. در فصل سوم ابتدا به بررسی شرایط شکلی علامت تجاری که شامل مراجع ثبت علامت و شرایط لازم برای ثبت علامت، ثبت تغییرات، مدت اعتبار، نقل و انتقالات، و سپس به بررسی شرایط ماهوی علامت تجاری که شامل زمینه های مطلق و نیز نسبی امتناع از ثبت علامت، الزام یا اختیاری بودن ثبت علائم و همچنین حمایت و آثار حمایت از علامت تجاری در ایران و ایالات متحده و کنواسیون های بین المللی مورد بحث قرار می گیرد.
در فصل چهارم به سوء استفاده از علامت تجاری و ضمانت اجراهای حقوقی آن در قوانین ایران و آمریکا و کنوانسیون های بین المللی که شامل سوء استفاده از علائم تجاری وانواع خسارت و ضمانت اجراهای حقوقی سوء استفاده از علائم تجاری و سرانجام سایرراه های ضمانت اجراء می پردازیم. در فصل پنجم نیز به نتیجه گیری از مباحث و مطالب ارائه شده خواهیم پرداخت.
فصل دوم: کلیات و مفاهیم
حقوق مالکیت صنعتی حقوقی است که در پی توسعه صنعت و تجارت و در نتیجه سعی و ابتکار و کوشش تاجران و صاحبان صنایع و مخترعان حاصل می گردد. حقوق مالکیت صنعتی نیز به دو بخش اصلی، حقوق معنوی و حقوق مادی تقسیم می شوند. نمونه حق معنوی، حق ثبت و درج نام مخترع همراه با اختراعش می باشد این بدان معنی است که اختراع و اثر به وجود آمده همواره همراه نام مخترع است و همگان او را مخترع یا پدید آورنده آن اثر می دانند. این حق غیرقابل انتقال و دایمی است. حق مادی نیز بدان معنا است که مخترع و پدید آورنده به طور انحصاری حق بهروری مادی از اختراع و اثر، همچنین نام و علامت تجاری و سایر موارد را دارا می باشد. ویژگی حقوق مادی قابلیت انتقال و موقت بودن آن است. برای مثال، دارنده امتیاز اختراع می تواند اجازه بهره برداری از اختراع را به دیگران بدهد یا اجازه بدهد که دیگران به نام شرکت او کالا تولید و عرضه کنند.
در دنیای امروز، انواع تکنولوژی و فناوری های نوین و همچنین اطلاعات مربوط به آن ها، در پیشرفت و توسعه اقتصاددی و نیز بازرگانی جایگاه ویژه و منحصر به فردی داشته و یکی از مهمترین شاخصه های اصلی در رشد و توسعه اقتصادی و بازرگانی در تمام کشورها و در حوزه جهانی بازی می کند. بنابراین جایگاه و اهمیت آن آنقدر زیاد بوده که تمام کشورها و سازمان ها و شرکت های بین المللی هزینه های هنگفتی برای دستیابی به آن متحمل می شوند به نحوی که آنرا به هزینه ها کردن در حوزه های معدنی و فیزیکی که در دهه های قبل اهمیت زیادی داشته ترجیح داده می شود. شناختن حقوق مالکیت صنعتی و شاخه ای آن به خصوص حقوق علامت تجاری (که به نوعی اعتماد سازی بین مصرف کننده و تولید کننده می باشد) می تواند موجب پشتیبانی از آن و نیز رفع نگرانی از سوء استفاده توسط دیگران برای بازرگانان و فعالان اقتصادی باشد. بحث در خصوص مالکیت صنعتی شامل، جنبه های متفاوت ابتکاری و خلاقیت فکری و ذهنی است که بعنوان نمونه اختراع و طرح و مدل بیشتر ابتکاری بوده و از خلاقیت افراد نشآت گرفته هر چند که برای یک خلق علامت تجاری ممکن است تلاش ها و تحقیقات زیاد و هزینه های هنگفتی متحمل شده باشند و حال آن که علامت تجاری بیشتر توانایی ارائه اطلاعات خاص محصول عرضه شده در بازار به مصرف کنندگان را شامل می شود.
۲-۱ مبحث اول: معنی و مفهوم مالکیت صنعتی
برخی از حقوق دانان، حقوق فکری را مصداقی از حقوق طبیعی یا فطری افراد دانسته و از انواع حق مالکیت شمره اند. در میان همین گروه نیز بعضی آن را از حقوق عینی یا مادی و بعضی دیگر این حق را نوعی حق مالکیت غیر مادی می شناسند. قبل از پرداختن به معنی و مفهوم مالکیت صنعتی به نظر لازم می آید که نگاهی به بحث مالکیت و انواع آن داشته و نیز، سپس به مالکیت فکری نیز اشاره ای شود.
۲-۱-۱ گفتار اول: انواع مالکیت
در تعریف مالکیت گفته شد که: رابطه‌ای است خاص بین مال و شخص. این تعبیر خود نشان دهنده‌ی تقسیم مالکیت به خصوصی و عمومی می‌باشد.[۷]
۲-۱-۱-۱ مالکیت خصوصی
مالکیت خصوصی، حق طبیعی و فطری انسان است. حتی انسان‌های نیمه‌وحشی نیز مالکیت را محترم می‌دانند. انسان از نیروهای مادی و معنوی خود کمک می‌گیرد و با کار و تلاش در طبیعت خداوندی، مواد و کالایی را فراهم می‌سازد. این کالا علاوه بر این‌که نیازهای شخصی وی را برطرف می‌کند، ارزش مادی دارد و مال و ملک او نیز به حساب می‌آید. این مال و ملک که محصول کار و کوشش انسان است، باید از هرگونه تجاوز و دستبرد مصون بماند. نظام اجتماعی حاکم بر جامعه نیز باید این حق طبیعی را برای هر فرد به رسمیت بشناسد و از آن محافظت کند. اگر حق مالکیت فردی از انسان گرفته شود، در واقع اختیار انسان نادیده گرفته شده و زندگی و کار و تلاش برای او معنا و مفهومی نخواهد داشت.[۸]
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
مالکیت خصوصی عبارت است از این که مال مرتبط با شخص یا اشخاص معیّنی باشد. بنابراین مالکیت خصوصی خود چند نوع است:

«مالکیت فردی»: مالکیت فردی آن است که: یک نفر مالک چیزی باشد و در آن شریکی نداشته باشد.

«مالکیت گروهی»: منظور از مالکیت گروهی این است که: مال به طور مشترک به افراد و جمع معینی مربوط شود مثل اینکه: گروه خاصی با هم اقدام به یک فعالیت صنعتی و کشاورزی می‌نمایند، نتیجه و محصول آن نیز به مالکیت مشترک و گروه درمی‌آید. و از آنجا که این گروه افراد معینی هستند این نوع نیز شکلی از مالکیت خصوصی به شمار می‌آید.

«مالکیت مفروز و مشاع»: همین که مالکیت خصوصی، گاهی فردی و گاهی جمعی است، این موضوع سبب می‌شود که مالکیت به مفروز و مشاع نیز تقسیم گردد، وقتی یک نفر مالک تمام شیء (خانه و …) باشد مالکیت او را «مفروز» گویند و این در مقابل مالکیت مشاع است که افراد با هم سهیم و شریک هستند و خود به خود سهم افراد درهم است. این شرکت سبب می‌شود مالکیت را «مشاع» گویند. البته شرکت در یک مال، گاهی به صورت شرکت «مشاع» است و گاهی «کلّی فی المعین» که این دو از نظر حقوقی متفاوت است. برخی از تفاوت‌ها در بحث خمس تحت عنوان «شرکت جامعه در عین اموال» از بحث «مشاع» تفاوت می‌کند.

۲-۱-۱-۲ مالکیت عمومی
مالکیت عمومی عبارت است از این که: مال و ثروت مرتبط به عموم باشد نه شخص و اشخاص. در این قسم نیز عناصری که در تعریف مالکیت بیان شد وجود دارد. از یک طرف مال است و از طرف دیگر مالک، و پیوند و ارتباط خاصی بین این دو وجود دارد. لیکن کسی که مال به او مرتبط می‌شود فرد یا افراد خاصی نیستند.[۹]

گفتار دوم: مالکیت فکری

در ابتدا لازم دیدیم برای ورود به بحث، به اقسام حق از لحاظ مالیت در حقوق اشاره کرده و پس از آن به سخن در باب مالکیت فکری بپردازیم. حق امتیازی است که یک شخص در زندگی اجتماعی نسبت به دیگران دارد. حق را به اقسام مختلفی تقسیم کرده اند که یکی از این تقسیمات حق از لحاظ مالی و غیر مالی بودن است:
۲-۱-۲-۱ حق غیر مالی
امتیازی است که هدف آن رفع نیاز های عاطفی و اخلاقی انسان است. موضوع این حق روابط غیر مالی اشخاص است و قابل تقویم به پول نیست البته ممکن است برخی آثار مالی داشته باشد مثل حق زوجیت، ابوت، حضانت، ولایت.
۲-۱-۲-۲ حق مالی
امتیازی است که هدف آن رفع نیازهای مادی انسان است و موضوع آن روابط مالی اشخاص و بر خلاف حق غیر مالی قابل داد و ستد و ارزیابی به پول است. مثل حق مالکیت، حق تحجیر، حق انتفاع، حق سرقفلی و غیره. حق مالی به ۳ دسته تقسیم می شود:
۱٫ حق عینی: حقی که شخص به طور مستقیم و بی واسطه نسبت به چیزی پیدا می کند و می تواند از آن استفاده کند. مهم ترین منشا حق عینی قانون است. حق عینی از دو عنصر تشکیل شده است.
الف- شخصی که صاحب حق است.
ب- چیزی که موضوع حق قرار می گیرد مثل حق انتفاع، حق مالکیت، حق ارتفاق، حق تحجیر.
۲٫ حق دینی: حق دینی یا شخصی حقی است که شخص نسبت به دیگران پیدا می کند و یا به تعبیر دکتر صفایی حقی که اشخاص بر ذمه دیگران دارند. مهم ترین منشاء حق دینی قرار داد است. حق دینی از سه عنصر تشکیل شده است:
الف- شخصی که صاحب حق است. (داین یا طلبکار)
ب- موضوع یا اصل حق که به آن دین که می تواند تهعد یا طلب باشد.
ج- کسی که ملزم به ایفای دین است (مدیون یا بدهکار) مثل حق نفقه، حق مهریه، حق فسخ قرار داد مالی)
۳٫ حق معنوی: قسم دیگر حق مالی که از این قسمت به بعد موضوع مقاله ما آغاز می گردد حق معنوی است. حق معنوی را با عناوینی چون حق مالکیت فکری یا معنوی، مالکیت های غیر مادی و حقوق بر اموال غیر مادی یاد کرده اند. شاید در وهله ی اول بهتر باشد برای تمییز این حق مالی نسبت به سایر حقوق مالی دیگر آن را این گونه تعریف کرد. امتیازی که شخص نه نسبت به چیزی دارد (نه حق عینی) و نه نسبت به کسی(نه حق دینی) بلکه امتیازی است که شخص نسبت به محصول خلاقیت ذهنی، هنر و ابتکارات خود دارد.[۱۰]

استفاده از بازی رایانه ای، پیش بینی کننده مثبت اضطراب تحصیلی ناتوان کننده در دانش آموزان می باشد.

۶-۱- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها

خلاقیت:
تعریف نظری: توانایی اندیشیدن درباره امور به راه های تازه و غیر معمول و رسیدن به راه حلهای منحصر به فرد برای مسائل(سیف، ۱۳۸۸، ص۳۹۷).
تعریف عملی: خلاقیت در این تحقیق، نمره ای خواهد بود که دانش آموزان در پرسشنامه خلاقیت عابدی بدست خواهند آورد.
اضطراب تحصیلی:
تعریف نظری: اضطراب تحصیلی به نوعی از اضطراب با هراس اجتماعی خاص اشاره دارد، که فرد را در برابر توانایی هایش دچار تردید می کند و نتیجه آن ناتوانی مقابله با موقعیتهای دشوار مانند امتحان است. اضطراب تحصیلی بر دو نوع است؛ یکی اضطراب تسهیل کننده که موجب پیشرفت بیشتر می شود و دیگری اضطراب ناتوان کننده که باعث می شود فرد نتواند توانایی های خود را نشان دهد(محمودی قرایی، ۱۳۸۹).
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
تعریف عملی: در این پژوهش اضطراب تحصیلی همان نمره دانش آموزان در پرسش نامه ۱۹ عاملی اضطراب و پیشرفت تحصیلی آلپرت[۱۰] و هابر[۱۱](AAT) در نظر گرفته خواهد شد.
بازی رایانه ای:
تعریف نظری: بازی رایانه ای نوعی سرگرمی تعاملی است که توسط یک دستگاه الکترونیکی مجهز به پردازشگر یا میکروکنترلر انجام می گیرد. بسیاری از بازی های رایانه ای به دلیل تولید تصویر متحرک با قابلیت نمایش روی صفحه تلویزیون یا نمایشگر رایانه، بازی ویدئویی نیز محسوب می شوند(منطقی، ۱۳۸۰، به نقل از فرهودی). بازیها رایانه ای انواع مختلفی دارد. مانند بازیهای فکری، بازیهای شبیه سازی، بازیهای حادثه ای، بازیهای ماجراجویی و بازیهای استراتژیک(نوروزی و دهقانزاده، ۱۳۹۱، ص۱۷).
تعریف عملی: در تحقیق حاضر نیز بازی رایانه ای به هرگونه بازی گفته می شود که دانش آموزان می توانند با نصب یک نرم افزار بازی رایانه ای بر روی رایانه، لپ تاپ، تبلت و یا گوشی تلفن همراه به بازی با آن مشغول شوند. میزان انجام دادن و یا مشغول بودن دانش آموزان به بازی رایانه ای براساس یک پرسش نامه محقق ساخته مشخص خواهد شد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

فصل دوم :

ادبیات و پیشینه پژوهش

یکی از متغیرهای پژوهش حاضر، بازی رایانه ای می باشد. برای ورود به بحث بازی رایانه ای ابتدا تعریف بازی و مباحث مربوط به آن را بررسی می کنیم؛ سپس به بازی رایانه ای که یکی از انواع مختلف بازی محسوب می شود، می پردازیم.
۱-۲- تعریف بازی:
ارائه تعریف جامعی از بازی که مورد قبول همه صاحب نظران باشد، وجود ندارد. در هر تعریف با برجسته نمودن جنبه ای از بازی، دیدگاه خاصی عرضه شده است. در فرهنگ بزرگ وبستر، بازی به صورتهای زیر تعریف شده است: الف) حرکت، جنبش وفعالیت به مثابه حرکت عضلات ب) آزادی یا محدودیتی برای حرکت یا جنبش ج) فعالیت یا تمرین برای سرگرمی، تفریح یا ورزش عوامل متعددی در بازی تأثیر می­گذارد(احمدوند، ۱۳۸۱،ص۲۳). ساده ترین تعریفی که از بازی ارائه شده، عبارت است از: بازی ، کاری است که به قصد لذت و تفریح انجام شود و فایده ای دربرنداشته باشد (شجاعی، ۱۳۹۳، ص۱۵).ویلیام استرن در کتاب روان شناسی در دوره کودکی می گوید : بازی غریزه ای برای رشد و نمو استعدادها و یا تمرین مقدماتی برای اعمال آتی می باشد (سیامک مهجور، ۱۳۸۳،ص۲۰).
رسول آذر در کتاب “بازی های سنتی، بومی محلی ایران(آذربایجان)” (۱۳۸۹،ص۱۰) بازی را اینگونه تعریف می کند: بازی کودک فعالیتی است که در عالم بدون مسئولیت باشد و طبق تمایل فطری خود به فعالیت و حرکت می پردازد، بدون اینکه عمل سودمند را از عمل غیرسودمند تشخیص دهد و در حین بازی قیافه ی جدی به خود می گیرد. حواس خود را متمرکز می کند و توجه خاص نسبت به عمل خود دارد و از طریق بازی روح همکاری، دوستی، صمیمت، فرماندهی، انضباط و پرورش وجدان فردی در کودک شکل می گیرد و باعث رشد ماهیچه ها، حواس، عواطف، تفکر و استعدادهای وی می شود.
مقدم و ترکمان(۱۳۸۶، ص۱۸) در کتاب بازی های آموزشی، بازی را به این صورت تعریف کرده اند: هرنوع ورزش و یا فعالیتی که توسط کودکان به منظور تفریح و تفنن انجام می گیرد، بازی نامیده می شود. برخلاف نظریات گذشتگان که بازی را تنها وسیله ای برای صرف انرژی مازاد بدن می دانستند، کودکان به هنگام بازی بخشی از نیروی فکری و بدنی خود را به کار می گیرند و بازی را بخشی از زندگی عادی خویش به حساب می آورند ولی نباید فراموش کرد که در این نوع فعالیت ها کودک به هیچ وجه خود را مجبور به انجام آن احساس نمی کند و از آن لذت می برد.
۲-۲- انواع بازی:
طبقه بندی های مختلفی از بازی های کودکان صورت گرفته است.که از مشهورترین آنها یکی طبقه بندی پیاژه و دیگری مربوط به مری شرایدن می باشد. که در زیر به هرکدام اشاره می شود.
طبقه بندی پیاژه
الف: بازی های تمرینی: این بازی مخصوص دوره حسی – حرکتی است. نیازی به همبازی نیست. این نوع بازی در پایان دوره خرد سالی محبوبیت خود را از دست داده بازی های رقابت آمیز جایگزین آنها می شوند. انواع بازی های تمرینی شامل خالی چرخیدن روان بنه ، تگرار یک روان بنه برای کسب لذت، بازی های حرکتی ، بازی های ساختمانی بی هدف و بازی های ساختمانی با هدف، دلیل بروز بازی های تمرینی وجود روان بنه ها بدون هدف سازش یافته است(منصور،۱۳۸۸، ص۲۷۵).
ب : بازی های رمزی(نمادین)
این نوع بازی ها معمولا از حد یک سال و نیم آغاز می شود و دارای ساخت رمزی است. نقطه آغاز بازی رمزی تقلید است.این بازی ها نقش پالاینده روانی برای کودک دارند و کودک به وسیله این بازی ها نیاز های برآورده نشده خود را جبران می کند(نوروزی و دهقان زاده، ۱۳۹۱، ص۱۵).
ج: بازی های قاعده دار یا سازنده :
این بازی ها از سن ۳-۴ سالگی به صورت ساده و کاملا ابتدایی شروع می شوند و بعد ها کودک به صورت دستورهای اخلاقی از انها پیروی می کند. دلیل بروز بازی های قاعده دار افزایش تقلید کودک است(منصور، ۱۳۹۳، ص۲۸۱).
مری داروتی شرایدن در کتابی با عنوان بازی در اوایل کودکی، انواع بازی ها را به ۷ قسمت تقسیم کرده است:
– بازی فعال: بازی فعال برای رشد، به ویژه رشد جسمانی مهم است؛ زیرا در این نوع بازی از سر، تنه و دست هنگام نشستن، سینه خیز رفتن، ایستادن، دویدن، بالا رفتن، پریدن، پرتاب کردن، لگد زدن و گرفتن استفاده می شود. در این نوع بازی ممکن است کودک درگیر بازی خشونت آمیزی شود که این وسیله ای برای کسب قدرت توانایی، چابکی و هماهنگی بین اعضای بدن است (سهرابی و خداشناس، ۱۳۸۵، ص۳۶).
– بازی اکتشافی و مهارتی: بازی اکتشافی و مهارتی به طور معمول از سه ماهگی آغاز می شود؛ یعنی زمانی که کودکان شروع به بازی با انگشتان خود می کنند. این نوع بازی برای رشد حسی حرکت های ظریف و هماهنگ بین دو دست و چشم، مهم است. کودک در جستجوی محیط اطراف خود است؛ از طریق حواس بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه به خاصیت های اشیا پی می برد. این بازی به فهم کودک در پایداری اشیا و درک به کاربردن زمان و فضا کمک می کند(همان منبع، ۱۳۸۵). با توجه به تعریف بازی اکتشافی و مهارتی، می توان بسیاری از بازی های رایانه ای را هم، جز این بازی ها دانست. چون بسیاری از بازی های رایانه ای در روح خود حالت کشف و حل مساله را دارند و کاربر باید مهارت های لازم را برای انجام این بازی ها داشته باشد.
– بازی تقلیدی: نوزادان و کودکان، افعال و حرکت هایی را که بطور مکرر از دیگر افراد می بینند، تقلید می کنند و این یکی از صورتهای مهم رشد اجتماعی، شناختی و نمادی است. بازی تقلیدی نشان می دهد که کودک عملی را مشاهده کرده و قادر است تشخیص دهد که آن عمل، قابل تکرار است؛ بنابراین در برخی موارد، این عمل با اهمیت و معنادار است؛ برای نمونه بعد از مشاهده یک کتابخانه، کودک ممکن است تصور کند که یک کتابدار است و در بازی، خودش کتاب ها را به امانت دهد(نوروزی و دهقان زاده، ۱۳۹۱، ص۱۵).
– بازی سازنده: یک نوع بازی است که موجب خلق چیزهایی از جمله ساختن یک برج با بهره گرفتن از بلوک های مکعب شکل می گردد. چنین فعالیتهایی مستلزم ترکیبی از حرکت های ظریف، توانایی حسی و درک و فهم شناختی و نمادی است. کودک برای ساختن چیزها نه تنها نیاز به توانایی دستکاری عنصرها و اجزا دارد، بلکه باید قادر به طراحی و تصور نمودن آن شیئ در ذهن خود باشد(سهرابی و خداشناس، ۱۳۸۵، ص۳۷).
– بازی نمادی: کودک اکثر آرزوهای خود را با بهره گرفتن از وسایل نمادی و از طریق بازی نشان می دهد. و این نوع از بازی، یکی از راه های درمانی است. در بازی نمادین می توان از کمترین امکانات، بهترین شرایط استفاده را فراهم آورد(آذر، ۱۳۸۹، ص۴۱).
– بازی قاعده دار: در این بازی، فرض بر وجود درجه هایی از درک و فهم درباره مشارکت، نوبت گرفتن، بازی منصفانه و یادداشت های دقیق بچه هاست. بازی قاعده دار بطور معمول در حدود سن چهارسالگی شروع می شود؛ یعنی وقتی که گروه های کوچکی از کودکان، اقدام به مشخص ساختن قانون ها برای بازیهایی که نیاز به همکاری اعضا دارند، می کنند. بازیهای گروهی تا حدودی کودکان را به سمت پیروی از قانون و مقررات سوق می دهد. (سهرابی و خداشناس، ۱۳۸۵، ص۳۷).
– بازی همکارانه: کودکان در طی این بازی به همکاری می پردازند و نظر ها و وسیله های خود را در طول بازی در اختیار دیگران قرار می دهند. آنچه در این نوع از بازی، اهمیت زیادی دارد و نباید به آن بی توجه بود، سرپرستی و هدایت بزرگسالان شکیبا و آگاه در تمام جریان بازی است(همان منبع، ۱۳۸۵).

۳-۲- نقش بازی در رشد کودکان

بازی تفکر کودک است. کودک در طی بازی به آزمایشگری، تمرین، تقلید، مذاکره، آمادگی و مرور ذهنی موقعیت های واقعی ذهنی می پردازد. بازی شایستگی، استقلال، عزت نفس و مهارت های دیگر را گسترش می دهد. بازی عامل مهمی در پرورش عقلی است. کودک آموخته ها را ضمن بازی تکرار کرده، درباره آن می اندیشد. بازی طریقه یادگیری کودک درباره بدن خود، و دنیای پیرامون آن است، وسیله ای برای سازندگی، ابداع، تجربه، شناخت استعدادها، توانایی، خواست ها، ضعف ها و نکات مثبت و منفی خود است. از این رو، با شناخت ویژگی های خود، کودک می تواند ساخت شخصیتی خود را تحکیم بخشد و از طریق بازی به رشد اجتماعی، مهارت های زبان و گسترش نیروهای درونی پی ببرد(فلاح چای، ۱۳۸۱، ص۱۸).
از تاثیرات بازی در رشد کودکان، به موارد زیر می توان اشاره کرد:

تسریع فرایند هوشی

رشد اجتماعی از طریق همانندسازی و تمرین رفتارهای گروهی و قواعد بازی

به فعلیت رسیدن استعدادها، اتکارات و خلاقیت کودکان

رشد عاطفی و تحمل سختی ها، محدودیت ها، انتظارات، آرزوها و احساسات

رشد جسمی و هماهنگی نظام ارگانیک بدن و شکل گیری عضلات حرکتی

رشد ذهنی و قوه تفکر منطقی، از طریق توسعه مفاهیم ساخت، فضا و شکل و تحلیل و رفتارهای هوشمندانه( منطقی، ۱۳۸۰، ص۱۴۹).

۴-۲- تعریف و تاریخچه بازیهای رایانه ای

بازی های رایانه ای نوعی سرگرمی تعاملی است که توسط یک دستگاه الکترونیکی مجهز به پردازشگر یا میکروکنترلر انجام می شود؛ بسیاری از بازی های رایانه ای به دلیل تولید تصویر متحرک با قابلیت نمایش روی صفحه تلویزیون یا نمایشگر رایانه، باری ویدئویی نیز محسوب می شود(منطقی، ۱۳۸۰، به نقل از فرهودی).
اولین بازی رایانه ای «جنگ فضایی[۱۲]» بوده است. در سال ۱۹۶۱ «جنگ فضایی» روی رایانه ای که به بزرگی یک اتاق بود اجرا شد.ارزش این رایانه بیش از یک خانه خالی و معادل ۱۲۰۰۰۰دلار آمریکا(در سال ۱۹۶۰) بوده است(نوروزی و دهقان زاده، ۱۳۹۱، ص۲۴). در سال ۱۹۷۲، شرکت آتاری یک بازی الکترونیکی تنیس روز میز به نام «پنگ» را معرفی و به بازار عرضه کرد. از آن به بعد، به تدریج بر تعداد شرکت‌‌‌های سازنده بازی‌‌‌های ویدیویی‌ـ رایانه‌ای افزوده شد. در پایان سال ۱۹۷۶، بیش از بیست شرکت مختلف به تولید بازی‌‌‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای قابل مصرف در منازل می‌پرداختند(منطقی، ۱۳۸۰، ص۳).
به تدریج در سال ۱۹۸۵ با اشباع بازار، فروش دستگاه‌‌‌های مربوط به بازی‌‌‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای به کمترین مقدار ممکن رسید. اما در سال ۱۹۸۶ شرکت «نینتندو[۱۳]» با عرضه سخت‌افزار جدید خود، که ارتقای زیادی در کیفیت بازی‌‌‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای پدید آورده بود، بسیاری را متوجه خود کرد. مسئله اخیر، در کنار پیشرفت‌‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری صنایع الکترونیکی و رایانه‌ای و در نتیجه، کاهش قابل ملاحظه قیمت دستگاه‌ها، سبب توجه دوباره نوجوانان و جوانان به بازی‌‌‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای شد(همان منبع، ۱۳۸۰، ص۴). در ایران، تحقیق مدونی که به بررسی میزان شیوع و گستردگی بازی‌‌‌های ویدیویی‌ـ رایانه‌ای پرداخته باشد، وجود ندارد. بازی‌‌‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای در ایران، شاید با یک تأخیر ۱۰ تا ۱۵ ساله نسبت به غرب، در جامعه پدیدار شد. کلوپ‌‌های ویدیویی، که از آغاز در سطح شهر‌‌های مختلف شکل گرفتند، چیزی بیش از یک مغازه متوسط یا کوچک نبودند. نخستین دستگاه‌هایی که در کلوپ‌‌های مذکور به کار گرفته شدند، آتاری و میکرو بودند که با گذر زمان و فراگیرتر شدن دستگاه‌‌های پیشرفته‌تری که از گرافیک و پرداز بالاتری برخوردار بودند، جای خود را با سگا و بعد، با دستگاه‌‌های سنی، پلی استیشن، نینتندو و… عوض کردند(همان منبع، ۱۳۸۰، ص۹). با روند پیشرفت فناوری الکترونیکی و ارزان‌تر شدن محصولات الکترونیکی، قیمت دستگاه‌های مربوط به بازی‌‌‌های ویدیویی ـ رایانه‌ای، در سال‌‌‌های اخیر روند نزولی چشمگیری داشته‌اند. به همین دلیل، دستگاه‌‌‌های خانگی بسیاری در دسترس جوانان قرار گرفته است. به گونه‌ای که بخش زیادی از اوقات فراغت کودکان و نوجوانان ایرانی، به بازی با رایانه می‌گذرد(همان منبع، ۱۳۸۰، ص۱۰).

۵-۲- ویژگیهای بازیهای رایانه ای

بازیهای رایانه ای دارای ویژگیهای خاص هستند. این ویژگیهای خاص هستند که موجب شده تا کودکان، نوجوانان و جوانان یا به عبارتی نسل فرهنگ دیجیتال جذب این بازی ها شوند. گیفورد در سال ۱۹۹۱ این ویژگیها را در هفت مورد دسته بندی کرده است که به نقل از نوروزی و دهقان زاده(۱۳۹۱، ص۲۷) به آنها اشاره می شود:
– بازی آزاد[۱۴]: بازی های رایانه ای محدودیتهای دنیای واقعی مثل محدودیتهای زمانی و مکانی را ندارند. بازیکنان این اسباب بازی می توانند به دور از مرزها و محدودیتهای دنیای واقعی تخیلات خود را بکارند.
– دنیاهای کوچک[۱۵]:رایانه به بازیکن این امکان را می دهد که به راحتی بین «دنیاهای کوچک» رایانه ای حرکت کرده و از یک محیط تصویری به دنیای دیگری برود. حرکت و بازی در این دنیاهای کوچک که در بعضی موارد شبیه دنیای واقعی و در موارد دیگر حتی عاری از محدودیتهای این دنیای واقعی هستند، برای بازیکنان بسیار جذاب و نشاط آور می باشد.
– از میان بردن خطر[۱۶]: در گیم های رایانه ای اگر بازیکنی دچار اشتباه شود، خطراتی که در دنیای واقعی در ازای این اشتباه او را تهدید می کنند وی را تهدید نخواهند کرد و بازیکن می تواند با توجه به بازخورد ارائه شده از طرف رایانه عملکرد خود را تصحیح کند و یا بازی را از نو شروع کرده و تکرار کند.
– تسلط[۱۷]: در بازیهای رایانه ای بازیکنان می توانند برای یادگیری یک مورد چندین بار آن را تکرار کنند. آنها می توانند بدون اینکه طرف مقابل آنها(رایانه) عصبانی و ناراحت شود، تا یادگیری کامل بر موردی می توانند عمل تکرار و تمرین را انجام دهند.
– تاثیر متقابل[۱۸] (تعامل): در بازیهای رایانه ای بازیکنان همواره یک شریک یا یک حریف را برای بازی کردن در دسترس خوهند داشت و در موقع بازی نیز بر همدیگر تاثیر خواهند داشت، یعنی براساس عملکردها و بازخوردهای همدیگر به بازی ادامه خواهند داد.
– اهداف مشخص[۱۹]: بازیهای رایانه ای دارای اهداف مشخصی مثل رسیدن به قله کوه، پیداکردن گنج و… می باشند، که این مورد موجب بیشتر شدن انگیزه بازیکنان در بازیهای رایانه ای می باشد.
– مشغولیت فعال[۲۰]: یکی از موارد بسیار مهمی که موجب سرازیر شدن کودکان، نوجوانان و جوانان بسوی بازیهای رایانه ای می شود این است که بازیکنان در این بازیها همواره مشغول انجام فعالیت و درگیری هستند و خودشان می توانند بازی را کنترل کرده و نتیجه آن را با عملکرد خودشان رقم بزنند.
۶-۲- آثار مثبت بازیهای رایانه ای: از بزرگترین دلایل محبوبیت بازی های رایانه ای، این است که انسان می تواند واقعیت را تجربه کند و در محیط آن قرار بگیرد، بدون آنکه در پایان خسارتی متوجه او شود یا آسیبی ببیند(اسداللهی، ۱۳۸۷، به نقل از فضل الهی و ملکی توانا). دیگر مزایای بازی های رایانه ای را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

وسیله ای برای جلب توجه و تمرکز و مقدمه یادگیری و کاهش هزینه آموزشی است(نوروزی و دهقان زاده، ۱۳۹۱، ص۲۲).

به فراگیران امکان می دهد به تناسب توان و ظرفیت خود، از آنان بهره گیری نماید؛

امکان بروز توانمندی ها، خلاقیت ها و استعداد افراد را مهیا می سازد؛

زمینه خلق داستان، تصویر و … برای علاقه مند شدن فراگیران به تاریخ و فرهنگ و… است؛

تمرینی برای کسب مهارت های زندگی است(فضل الهی و ملکی توانا،۱۳۹۰)

به نظر برخی پزشکان، بازی های رایانه ای به نوجوانان می آموزد که زودتر سلامت خود را باز یابند و به داروهای مسکن، کمتر نیاز پیدا کنند(نوروزی و دهقان زاده، ۱۳۹۱، ص۱۹).

زمینه ساز هماهنگی بین اعضای حسی (چشم، دست و عضله و مغز) است؛

-وکردماه رااندرآن روشناای وکردآفتاب راچراغی
-وکردماه رادرمیان ایشان روشنی وکردآفتاب راچراغی
۸-و لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسىَ‏ بَِایَتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ وَ ذَکِّرْهُم بِأَیَّئمِ اللَّهِ إِنَّ فىِ ذَالِکَ لاََیَاتٍ لِّکلُ‏ِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(۵ابراهیم
-ازتاریکی های کفربه روشنایی ایمان
– ازظلمات کفربه نورایمان
-بیرون آرگروه تراازتاریکیهای کفربه روشنایی ایمان ،یعنی ازکفرباایمان خوان
-ازتاریکیها بروشنائی
– ازتاریکی سوی روشنایی
-ازتاریکی به روشنایی
-از تاریکیهاى جهالت و شبهه‏ به روشنایى علم و یقین
-فصل سوم:
-بخش اول:
-۱-۳-واژه نوردرقرآن:
واژه «نور» ازواژه های مهم قرآن است وکاربردهای مختلف آن شبکه شعاعی گسترده ای راتشکیل می دهد.توضیح این واژه راازبیان معنای مادی آن اغازمی کنیم.درزندگی روزمره نوربه معنای روشنایی است.نوربااینکه همیشه به هنگام دیدن است هیچ گاه دیده نمی شود. استعمال مادی ِآن درمورداجرام آسمانی است که روشنایی دارند:«هوالذی جعل الشمس ضیاء والقمرنورا….»اوکسی است که خورشیدراروشنایی بخشیدوماه راتابان کرد….ضیاءونوردرلغت مترادف دانسته شده اند،ولی گاه میان آن هافرق گذاشته شده است؛ضوءبه روشنایی ذاتی گفته می شودونوربه روشنایی که ازغیرمستفاداست.
لغات فارسی واژه نور:
-اشراق: روشن شدن،درخشیدن،تابان گشتن،برآمدن آفتاب،روشن وتابان شدن آفتاب
-سراج: چراغ جمع سرج
-مستنیر:روشنایی جوینده،روشن شونده
-نور: جمع انوارروشنایی،فروغ،فروز،روشنایی چراغ یاآفتاب،خلاف ظلمت
لغات عربی واژه نور:
-الدُرَیُ(در): ستاره،درخشان
-الأزهر(زهر)جمع(زهر): نورانی،پرتوافکنی//،خوش رنگ،دارای رنگ صاف وخوب//، زیباودرخشنده چهره//ماه،قمر//
–أشرقت (شرق): اِشراق طلوع کردن ودمیدن وپرتوافکندن//درخشش دراثرزیبایی،غرق درشادی وسرور//فلسفه ای است که اساس آن وصول به حقایق ازراه کشف وشهدوتابش انوارالهی برجهت است همان طورکه دنیابانورخورشیدروشن می شود؛منشااین فلسفه افلاطون وحکمت نوافلاطونی است،فلسفه اشراق
ضاءَو(یَضوءُ):روشن ودارای نور
ُطفِئوا:(طفوء)طفئَ-خاموش کردن
ظُلمَه(ظُلُم):[ج ظُلم وظُلمات وظُلُمات وظُلَمات]تاریکی وظلمت
نار(نور)یَنُور:روشن شد،درخشان شد
النور:(جمع انوارونیران)،روشنایی،فروغ،برخلاف تاریکی وظلمت،تابش،پرتو
الامع(لمع):ج لُمَع،درخشنده وپرتوافکن//اشاره کننده وعلامت دهنده ی بادست یابالباس یاباشمشیرخود پرنده بال زنندهبه هنگام پرواز…
۱-۱-۳-واژه نور از نظر لغوی: واژه نوردرفرهنگ لغات
نور:«هیچ تعریفی ازنورمثل خودنورنیست،وچگونه قابل تعریف می گردددرحالی که أشیاءبه واسطه آن تعریف می شوند!ویاکسی که منشأدلالت برأشیاست وابزارکشف واظهارآنها؟تعریف آن است که به وسیله آن،امورپنهان آشکارمی شوند.
راغب می گوید:«پرتومنتشرشده ای که دیدن راآسان می کند.»وی احساس کردکه این تعریف به تنهایی کافی نیست،لذادرپی توضیح وتفصیل بیشتربرآمدتاابهام واشکال آن ازبین ببرد؛می گوید:«بردونوع است :دنیوی واخروی:دنیوی به نظراودوگونه است:
۲٫معقول به چشم بصیرت،که همان امورالهی مثل نورقرآن ونورعقل است که منتشرشده است؛مثل:«قدجاءکم من الله نوروکتاب مبین ؛«وجعلناله نورایمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها»؛«ماکنت تدری ماالکتاب ؛«فهوعلی نورمن ربه؛«نورعلی نوریهدی الله لنوره من یشاء؛
۲. محسوس که دیدن راآسان می کند:هوالذی جعل الشمس ضیاءوالقمرنورا:تخصیص شمس به ضوء(پرتو)وماه به نورازآن جهت است که ضوء(پرتو)ازنورخاص تراست. وفرمود:«وقمرا منیرا»یعنی دارای نور.وگاهی عام است :«وجعل الظلمات والنور»
نوراخروی هم به نظرراغب:
نوری است که مؤمن به وسیله آن درآخرت زندگی می کندوهمان نورعملش ومغفرت ورضوان پروردگاراوست:«یسعی نورهم بین أیدیهم وبأیمانهم یقولون ربناأتمم لنانورناانظرونانقتبس من نورکم؛«فالتمسوا نورا؛بدین ترتیب،معانی نوردرقرآن به قرارزیراست:دیدن،روشن کردن،هدایت،ایمان، ،قرآن،حسنات،ارشاد،آرامش،توبه،ذکروشکر،وهرآنچه که به نوعی به این مفاهیم ارتباط می یابند.یکی ازمعانی بسیارگسترده وعمیق وفراگیرنور،وجوداشیاء،همان ظهورآن هابه قدرت پروردگاراست.«الله نورالسموات والارض»،که به خاطرمبالغه فعل اوست.»
سلطان محمدگنابادی درشرح آیه نورمی گوید:«نوراسمی است برای ظاهرذاتی بدون وساطت چیزدیگرکه موجب ظهورچیزدیگرمی شود.»منظوراوآن است که،وجودبه طورتحقیق واصالت ازآن خدواند،اماسایرانوارکه همان وجوداشیاست،هرچندکه به ذات ظاهرند،امابه علتی برای ظهوروشکل وماهیت وصورت وقلب وروح وحتی جسم مادی نیازمند،که درحقیقت به ذات ظاهرنیستند؛یعنی خودشان رابه وجودنیاورده اند؛بلکه وجودآن هاازخالقی است که به هرچیزوجودبخشیده است ووجودهرچیزبه مثابه نوری است که آن راظاهرمی سازد.به عبارت دیگر،وجودهرشیء همان ظهرآن است،چه برای حس چه برای عقل.
شیخ صدوق درتوحیدروایت می کند،عباس بن هلال ازامام رضا(ع)درباره آیه،«الله نورالسموات والارض»پرسید؛وفرمود:«هادی اهل آسمان وزمین است.»ودرروایت برقی آمده است:«آن های راکه درآسمانندوآن هایی که درزمین هدایت می کند.»منظورازهدایت این جا،معنای فراگیرآن است؛یعنی پیدایش هرموجوددرآسمان هاوزمین به آن گونه که شایسته اوست،وسوق دادن وی به کمال همراه بااسباب وشرایط وضع شده برای او.ازشرح علامه طباطبایی براین حدیث چنین فهمیده می شود،که،مرادازهدایت گاهی سعادت خاص به سوی سعادت دینی است؛وگاهی مراد،هدایت عام می باشد؛یعنی رساندن هرشیء به کمالش.»۱٫معناشناسی واژگان قرآن ،ترجمه سیدحسین سیدی،۱۳۸۷،۶۰۲-۶۰۳-۶۰۷
واژه نور:روشنایی
-آیه ۲۵۷ سوره بقره :آنها راازروشنایی بسوی تاریکی خارج میکنند
آیه ۳۵ سوره نور:خداوند نورآسمانهاوزمین است
مفسران کلمه نوررادراینجابه معنای “هدایت کننده”روشن کننده “وزینت بخش”تفسیرکرده اند.درقرآن مجیدوروایت اسلامی ازچندچیزبه عنوان نوریادشده است:
۱)ذات حضرت حق :الله نورالسماوات والارض”۳۵ نور”
۲)قرآن مجید:والنورالذی انزلنا “۸تغابن”
۳)ایمان: “یخرجهم من الظلمات الی النور” ۲۵۷ بقره”
۴)هدایت الهی:وجعلناله نورایمشی به ۱۲یا۱۳”حدید”
۵)آئین الهی:یریدون ان یطفئوانورالله “۹صف”
۶)شخص پیامبر:وسراجامنیرا”۴۶ احزاب”
۷)امامان معصوم”خلقکم الله انوارا”زیارت جامعه
۸)علم ودانش”العلم یغذفه الله فی قلبه من یشاء”اقتباس ازتفسیرنمونه ج ۱۴ص ۴۷۱
.واژهای قرآنی ترجمه لغات قرآن مجیدص ۷۰۹ علیرضافولادگر
واژه ظلمت:تاریکی جمع ظلمات
ِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
-الحَْمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبهِّمْ یَعْدِلُونَ آیه ۱سوره انعام
درآیات قرآن “نور”باصیغه مفردو”ظلمات” به صورت جمع آورده شده است.ممکن است این تعبیراشاره لطیفی به این حقیت باشد که ظلمت(اعم ازحسی ومعنوی) همواره سرچشمه پراکندگی ها وجدایی هااست درصورتی که نورمفردوحدت واجتماع می باشد.نورعلم ونورایمان مایه ی وحدت وظلمات،جهل،کفرونفاق موجب پراکندگی است.ایمان وهدایت همواره یک خط مستقیم است ولی ظلمات وکفرهزاران خط انحرافی دارد.(تفسیرنمونه ج۱۰ ص ۲۶۲وج ۱۸ص۲۳۶)
-خَلَقَکمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنهَْا زَوْجَهَا وَ أَنزَلَ لَکمُ مِّنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَهَ أَزْوَاجٍ یخَْلُقُکُمْ فىِ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقًا مِّن بَعْدِ خَلْقٍ فىِ ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ( تاریکیهای سه گانه شکم مادر “بطن ورحم ومشیمه”) ذَالِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لَا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ فَأَنىَ‏ تُصْرَفُونَ آبه ۶ س زمراوشمارادرشکم مادرانتان آفزینشی بعدازآفرینش دیگردرمیان تاریکیهای سه گانه می بخشد.منظورلایه های محافظی هستندکه محافظ جنین می باشد.۱) شکم مادر۲)رحم مادر۳)کیسه ای که جنین درآن معلق است….(تفسیرنمونه ج ۱۹ ص۳۸۴)
«به سه معنی واژه ظلمات:
۱)تاریکی؛عدم نور؛شب ” الحمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبهِِّمْ یَعْدِلُونَ آیه ۱سوره انعام
-«خَلَقَکمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنهَْا زَوْجَهَا وَ أَنزَلَ لَکمُ مِّنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَهَ أَزْوَاجٍ یخَْلُقُکُمْ فىِ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقًا مِّن بَعْدِ خَلْقٍ فىِ ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ…»( تاریکیهای سه گانه شکم مادر “بطن ورحم ومشیمه”) ذَالِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لَا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ فَأَنىَ‏ تُصْرَفُونَ آیه ۶ سوره زمر( سه تاریکی که مفسران گفته اند: “بطن ومشیمه ورحم است”)آیات دیگر:بقره ۱۹-انعام ۱و۹۷-۶۳-۱۲۲-رعد۱۶-انبیاء۸۷-نور۴۰-۶۳فاطر-۲۰و۶ زمر-
۲)کنایه ازگمراهی.جهل.شرک.فسق.آیه ۱۷ بقره-۱۶مائده-۳۹ انعام-۱و۵ ابراهیم-۲۳ احزاب-۹حدید-۱۱طلاق
۳)کنایه ازباطن وعمق “ولاحبه فی ظلمات الارض”انعام آیه ۵۹ (مجمع البیان-تفسیرالمیزان
ظلمت خلاف نوراست،تاریکی جمع آن است ظُلَم وظُلَُمات وظُلَُمات.دانش نامه قرآن پژوهی ازبهاءالدین خرمشاهی، ص۱۴۲۴–۱۴۲۳
«الظلمه:نبودن نوروتاریکی است جمعش:ظلمات است.
که درآیه های «أوکظلمات فی بحرلجی»تاریکی هائی دردریای هول انگیزوژرف ۴۰ نور»«ام من یهدیکم فی ظلمات البروالبحر۶۳ نمل»
وازه ظلمه:به جهل ونادانی وشرک وفسق تعبیرمی شودهمان طورکه واژه نوربه ضدآن هایعنی علم و(خداپرستی وپاکدامنی)تعبیرشده است آیه ۳۹ انعام …».تفسیرلغوی وادبی قرآن راغب اصفهانی، ج۲
«نور:آیه نور،سوره نور»
نوراخروی:مرادازآن روشنایی ونوراست که خداوندمتعال درروزقیامت ودربهشت به بندگان خویش عنایت می کند،چنان که می فرماید:«یوم تری المومنین والمومنات یسعی نورهم بین أیدیهم وبأیمانهم»وهمچنین درعبارت قرآنی همچون«والذین امنوامعه نورهم بین أیدیهم وبأیمانهم»«یقولون ربناأتمم لنانورنا تحریم آیه ۸»«انظرنانقتبس من نورکم»واژه نوربه معنای اخروی آن است.»
۲٫دانش نامه قرآن پژوهی ازبهاءالدین
۲-۱-۳-واژه نور از نظر اصطلاحی:
«تعریف نور:یعنی روشنایی،سفیدی،پاکی و فروغ آن راضدظلمت وتاریکی می دانند.دراصطلاح به چیزی اطلاق می شودکه باعث جلوه گری وظهوراجسام شده وعلت تمیزوجداسازی موجودات واجسام مختلف است چراکه درظلمت وتاریکی همه چیزبه یک صورت وآن هم تیره وکدربه چشم می خوردیعنی عاملی برای شناسایی وجودندارد….کلمه نورمعنای معروفی هم دارد،وآن عبارت است از:چیزی که اجسام کثیف وتیره رابرای دیدن ماروشن می کندوهرچیزی به وسیله آن ظاهروهویدامی گردد؛ولی خودنوربرای ما،ذاتش ،فی نفسه مکشوف وهویدااست که چیزدیگری آن راظاهرنمی کند پس نورعبارت است ازچیزی که باالذات ومظهرغیراست،مظهراجسام قابل دین است.
«درآغازسوره ابراهیم آمده است «الرکتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الی النورباذن ربهم الی صراط العزیزالحمید»الف،لام،راء،کتابی است که آن رابه سوی توفرودآوردیم تامردم رابه اذن پروردگارشان ازتاریکی هابه سوی روشنایی بیرون آری:به سوی راه آن شکست ناپذیرستوده.برخی گفته اندکه همه کاربردهای نوروظلمت درقرآن استعاری است.به عنوان نمونه،زرکشی درالبرهان،امام فخررازی درکتاب نهایه الیجازفی درایه العجاز،البته هردواینهانگفته اند که نوروظلمت استعاره ازچه چیزی هستند.ولی فخررازی درتفسیرآیه زیر،ظلمات رااستعاره ازکفرونوررااستعاره ازایمان دانسته «فخرالدین رازی ؛مفاتیح الغیب ؛ج۱۱؛۳۲۷»درآیه ۲۶ سوره مائده:وی درجای دیگری ازتفسیرش، این دواستعاره رااین گونه توضیح داده است که تشیه ایمان به نوروکفربه ظلمت فراوان است وجه این تشبه آن است که نوردرهدایت به سوی مقصدومنفعت وبرطرف کردن حیرت به نهایت رسیده واین حال ایمان دردین است؛پس خداوندآنچه راکه درباب دین درنهایت ازاله حیرت وحصول منفعت است ،به آنچه که دردنیادرغایت هدایت به مقصداست و…..است تشبیه کرده است. درمورد ظلمت هم چنین است زیراکسی که ازراهش گم شده است ،چیزی بالاترازظلمت اورا متحیر نمی سازد؛همچنین درمورددین هم چیزی بالاترازکفرنیست؛ازاین روخداکفررابه ظلمت تشبیه کرده است.«همان ،ج ۳۱۳،۲ ،وی دریک موردهم به نظر واقدی اشاره کرده است که ظلمات ونوررادرآیه ۱سوره انعام به معنای شب وروز هستند.

دکتر کاتوزیان، در بیان تفاوت بیع و اجاره اشخاص به ذکر این مطلب می پردازد که: چنان چه می دانیم صنعت گران و هنرمندان بیش از دیگران در انتخاب ابزار و مصالح کار خود بصیرت دارند و به همین جهت در بیش تر قراردادهائی که برای انتقال ساخته های خود می بندند، تهیه وسائل را نیز به عهده می گیرند و نتیجه کار را واگذار می کنند. در این شرایط این سوال پیش می آید که این قراردادها تابع بیع است یا اجاره؟
برای پاسخ به این سوال باید دانست که هدف اصلی در بیش تر این پیمان ها انتقال نتیجه کار است و به همین جهت عرف نیز آن ها را بیع می شناسد. چنان که اگر موسسه ای ساختن چند اتومبیل یا کشتی و هواپیما را به کارخانه ای سفارش دهد، هیچ کس در بیع بودن عقد تردید نمی کند، جز اینکه عقد در چنین موردی عهدی است و مبیع در آینده باید تهیه شود. با وجود این، اگر ارزش کاری که در اشیاء به کار می رود به اندازه ای زیادتر از مصالح به کار رفته باشد که بتوان موضوع اصلی توافق را بهره برداری از کار و هنر طرف قرارداد دانست، باید رابطه حقوقی را تابع اجاره کرد. برای مثال ارزش کاری که هنرمند نقاش انجام می دهد، چنان با رنگ و بومی که به کار برده تفاوت دارد که نمی توان گفت او رنگ و روغن و تابلو می فروشد، باید پذیرفت که موضوع عقد کار و ابداع هنرمند است.[۶۸]
ایشان همچنین در بحث از شرط موجود بودن مبیع، در دو مورد وجود این شرط را لازم ندانسته است، که یکی از این موارد همان طور که می دانیم مبیع کلی است. علاوه بر این وی مواردی را که خریدار ساختن کالای معینی را به فروشنده سفارش می دهد، مستثنی از لزوم وجود این شرط می داند و می نویسد «در این مورد نیز عقد بیع عهدی است و در اثر عقد، مالی به خریدار تملیک نمی شود، بلکه فروشنده عهده دار تهیه و تملیک آن است و در واقع مبیع صورت ویژه ای از کلی است. بنابراین، اگر شرکتی از کارخانه هواپیماسازی ده فروند هواپیما بخرد، که ظرف دو ماه تحویل داده شود. ضرورتی ندارد که هنگام امضای قرارداد، کارخانه هواپیما را اماده داشته باشد. ولی اگر پس از امضای پیمان کارخانه از بین برود یا شرکت سازنده ی آن منحل شود، بیع باطل خواهد شد.
در این فرض نیز می توان توافق کرد که هواپیمای ساخته شده بتدریج که وجود پیدا می کند به ملکیت خریدار درآید تا فروشنده نتواند آن چه را به سفارش خریدار ساخته است به دیگری انتقال دهد.[۶۹]
دکتر حسن امامی نیز در این رابطه می نویسد: ماده ۳۶۱ ق.م می گوید« اگر در بیع عین معین معلوم شود که مبیع وجود نداشته بیع باطل است ماده مزبور اگر چه در مورد بیع می باشد ولی خصوصیت بیع، بطلان آن را ایجاب نمی نماید و حکم مزبور از نظر طبیعت عقد تملیکی است.
در عقد عهدی هم چنان که مالی می تواند مورد تعهد قرار گیرد که در حین عقد موجود باشد، می تواند نیز مالی قرار گیرد که پس از عقد موجود شود، مثلاً کارخانه اتومبیل سازی می تواند تعهد کند که چندین اتومبیل دو سال آینده را طبق عکس و نقشه ساخته و تحویل دهد.[۷۰]
علاوه بر مطالب فوق که به طور کلی از منظر حقوق دانان بیان شد، باید گفت آن چه از حیث موضوع به استصناع شبیه است، پیش فروش آپارتمان و قرارداد پیمانکاری است که به بررسی آن می پردازیم.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

پیش فروش آپارتمان

در این فرض فروشنده مال موجود را نمی فرود بلکه ملتزم به ساختمان و تحویل آپارتمان مورد توافق می شود و بهای آن را به اقساط از خریدار می گیرد. در واقع با پول همین اقساط خریداران است که ساختمان بنا می شود. در این صورت باید به این سوال پاسخ داد که آیا قرارداد، سند فروش است یا قراردادی است درباره فروش ؟
پاسخ مرسوم این است که تعهد به فروش است یعنی فروشنده ملتزم می شود که ساختمان را بر طبق شرایط پیمان بسازد و به طرف دیگر بفروشد. در نتیجه پیش از پایان ساختمان و انتقال آن خریدار هیچ حق عینی ندارد و فقط طلبکار از فروشنده است.[۷۱]
ولی در فرضی که دو طرف می خواهند بدین وسیله بیع را واقع سازند، تحلیل قرارداد به تعهد به فروش، تفسیری است دلبخواه که بر دو طرف تحمیل می شود.
در تحلیل این مطلب باید بین موردی که دو طرف می خواهند از هم اکنون مال موجود در آینده را تملیک کنند یا بنای آنان بر تملیک مال موجود است، با فرضی که قصد دارند سبب تملیک مال آینده را پس از وجود آن فراهم آورند، تفاوت قائل شد.
در مورد نخست چون حق قائم به معدوم نمی شود طبیعی است که تراضی دو طرف درباره فروش مالی که وجود خارجی ندارد، عقیم ماند. ماده ۳۶۱ ناظر به همین فرض است.
در فرض دوم نفوذ عقد با اشکال پیشین روبه رو نمی شود. زیرا حق مالکیت پس از ایجاد انتقال می یابد و همچنین بر معدوم استوار نمی شود.
تنها اشکالی که تصور می شود امکان جدائی سبب از اثر است بدین بیان که ذات سبب عقد بیع اقتضا دارد که بی درنگ موثر افتد و مسبب را بوجود آورد و تراضی نمی تواند بین این دو ملازم منطقی فاصله اندازد. ولی این اشکال نیز قابل دفع است؛ زیرا در امور اعتباری، چگونگی و زمان و شرایط تاثیر سبب در اختیار سازنده آن است. دو طرف می توانند سببی بر پا سازند که تاثیر سبب را معلق به وجود مبیع در آینده کنند. به ویژه ناظر به مبیع آینده است، بیع مال کلی است که دو طرف به عین خارجی موجود نظر ندارد، بلکه مقدار و جنس و وصفی را در نظر می گیرند و فروشنده به ابتکار خود، مورد انتخاب را به خریدار می دهد. همچنین است در وصیت نسبت به مال آینده که ماده ۸۴۲ ق.م درباره امکان آن صراحت دارد و می گوید: « ممکن است مالی که هنوز موجود نشده است، وصیت نمود» و همین طور است تملیک منفعت در اجاره.
گذشته از ارائه نمونه های تملیک مال اینده، تامل بیش تر در منوضوع ماده ۳۶۱ ق.م نشان می دهد که حکم ناظر به فرض نخست است. در فرض دوم، مبیع عین معین نیست. زیرا، نه تنها هنوز وجود محسوس و خارجی ندارد، ابتکار و انتخاب فروشنده نیز در چگونگی ساخت آن تاثیر دارد. در قرارداد فروش اپارتمان نمای کلی و ابعاد و مساحت آن معین می شود ولی اجرای نقشه ساختمان انتخاب ابزار مصالح ساختمانی وغیره با فروشنده است. پس نمی توان مبیع را در حکم عین معین دانست. مبیع چیزی میانه معین و کلی است و در تقسیم بندی مبیع به کلی شباهت بیش تر دارد. منتها در این فرض با ساخته شدن آپارتمان، مبیع وجود خارجی و معین پیدا می کند و سببی که فراهم آمده است، در تملیک آن موثر می شود و خود به خود به خریدار تعلق می یابد.
بدین ترتیب باید پذیرفت که در فروش آپارتمان بدین صورت، پس از پایان کار، عین ان چه ساخته شده به ملکیت خریدار در می آید و او می تواند به این حق عینی در برابر طلبکاران فروشنده و هر خریدار دیگر استناد کند. به همین قیاس اگر ساختن کالای معینی به کارخانه سفارش داده شود. پس از انجام دادن سفارش، عین ساخته شده به خریدار تعلق پیدا می کند و فروشنده حق ندارد از تسلیم آن خودداری کند.[۷۲]
تملک آپارتمان پس از پایان ساختمان با این که از سوء استفاده های ارادی فروشنده می کاهد.برای تامین حقوق خریداران کافی نیست. احتمال دارد فروشنده در خلال کار متوقف شود یا از فعالیت بازایستد. در این صورت آن چه ساخته شده از آن او و طلبکاران است و مصرف کننده تنها می تواند اقساطی را که به عنوان بهای مبیع پرداخته است پس بگیرد. برای جلوگیری از این وضع آیا در قرارداد می توان شرط کرد که مبیع در حال ساختمان به تدریج به ملکیت خریدار در می آید؟ نفوذ این شرط را به رویه قضائی در فرانسه و حقوق انگلیس پذیرفته و در قرارداد ساخت کشتی ها شایع است. به نظر می رسد که در حقوق ما نیز نافذ باشد. زیرا، اگر تعلیق تملیک به ساخته شدن کامل آپارتمان پذیرفته شود. ساخته شدن جزئی از مبیع نیز از همان گونه است.
به موجب این شرط خریدار بی درنگ ملک سهم مشاع خود را از زمین می شود، زیرا مبیع موجود و قابل تملیک است در مورد ساختمان نیز هر اندازه که ساخته شود خود به خود به ملکیت خریدار در می اید. در نتیجه، مبیع دور از دسترس طلبکاران باقی می ماند و فروشنده نیز پیش از پایان کار نمی تواند ساخته خود را به دیگران بفروشد. [۷۳]
صفائی نیز درباره پیش فروش آپارتمان معتقد به حصول ملکیت تدریجی برای مشتری هستند و بیان می کنند که در ابتدا، افرادی که اقدام به پیش خرید آپارتمان می نمایند به صورت مشاع در زمین مالک بوده و با ساخته شدن هر قسمت از آپارتمان، بر آن قسمت نیز مالک خواهند شد.[۷۴]
۲٫قرارداد مقاطعه کاری
در قرارداد مقاطعه کاری نیز، در مواردی که تهیه مصالح با خود پیمان کار است، شباهت زیادی بین این قرارداد و عقد استصناع مشاهده می شود. دکتر کاتوزیان در این باره می نویسند:
استقلال نسبی مقاطعه کاری در چگونگی اجرای تعهدی که دارد، پاره ای از اقسام اجاره اشخاص را به بیع نزدیک می سازد، چندان که به درستی نمی توان تشخیص داد که پیمان حاکم بر رابطه دو طرفه اجاره است یا بیع. این تردید، بویژه در جائی پیش می آید که صنعت گر یا هنرمندی مصالح کار را نیز خود تهیه می بیند. در این گونه امور بیش از هر چیز باید به قصد مشترک طرفین اهمیت داد و درباره اماره این قصد همانطور که قبلاً گفته شد، باید عمل کرد(چنان چه هدف اصلی در این پیمان ها انتقال نتیجه کار باشد و به همین جهت عرف نیز آن ها را بیع می شناسد، بر اساس قواعد بیع عمل می کنیم اما با وجود این، اگر ارزش کاری که در اشیاء بکار می رود به اندازه ای زیادتر از مصالح به کار رفته باشد که بتوان موضوع اصلی توافق را بهره برداری از کار و هنر طرف قرارداد دانست، باید رابطه حقوقی را تابع اجاره دانست[۷۵]
با توجه به مطالب مذکور در رابطه با عقد استصناع و مصادیق مشابه در دیدگاه صاحب نظران حقوق ایران، به نظر می رسد گرچه استصناع به عنوان یک عقد مستقل در مباحث حقوقی مطرح نشده است و کسانی نیز که خواسته اند آن را در ذیل بیع بگنجانند یا قائل به بطلان آن شده و یا آن را از مصادیق بیع سلم دانسته اند و ضوابط بیع کلی را بر آن بار کرده اند؛ و لیکن می توان این رابطه قراردادی را همانطور که در دیدگاه های فقهی نیز بیان کردیم، بر اساس ماده ۱۰ ق.م که قراردادهای خصوصی را نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ می داند،در قالب عقدی مستقل تحلیل کرده و قائل بر صحت چنین قراردادی باشیم.
در این صورت علاوه بر صحت قرارداد و عدم امکان ابطال آن می توان در مواردی که اختلاف نظر بین صاحبنظران در فقه و حقوق وجود دارد(نظیر لزوم یا جواز قرارداد، لزوم پرداخت ثمن در مجلس و…)، با آوردن ضوابط مورد نظر در ضمن قرارداد، از منازعات احتمالی پس از وقوع قرارداد جلوگیری کرد.
البته در حقوق ایران نیز مانند فقه امامیه، می توان از قواعد و مقررات ویژه عقد صلح برای انعقاد استصناع استفاده کرد و این عمل حقوقی را در قالب عقد صلح، محقق ساخت.

مبحث دوم : ابزار های مالی (صکوک)

گفتار اول: تعریف ابزارهای مالی (صکوک)

برای شناخت هر چیز لازم است انسان در ابتدا با حقیقت آن موضوع آشنا شود و این امر از طریق تعریفی که متکلم در آن رابطه ارائه می دهد، حاصل می گردد. به همین سبب در ابتدای بحث از ابزارهای مالی (صکوک)، به بیان تعریف لغوی و اصطلاحی واژه »صک » که در لغت نامه ها و کتب فقهی و حقوقی برای ابزارهای مالی مورد استفاده قرارگرفته، می پردازیم.

بند اول: تعریف لغوی

در رابطه با معنای لغوی واژه «الصک»، اصحاب لغت مطالبی ذکر کرده اند، که در ذیل به آن اشاره می کنیم:
-لغت نامه المنجند واژه «الصک» را چنین معنا کرده است: کتاب نامه، رسید دریافت پول و خیره، معرب کلمه چک است و برای جمع آن از کلمه صکوک، اصک و یا صکاک استفاده می شود[۷۶]
-دایره المعارف قاموس عام لکل فن و مطلب در ذیل کلمه «الصک» چنین بیان می کند: صک به معنای سند و سفتجه(سفته) و معرب واژه چک در فارسی به معنای سند و حواله و حکم است. اعراب این کلمه را توسعه داده و آن را در کلیه انواع حوالجات و تعهدات به کار برده اند. آن ها این واژه را بر کتاب به صورت عام و بر سند اقرار به مال به صورت خاص اطلاق کرده اند. در عرف عرب این کلمه شامل حواله، انواع سفته، سند و هر آنچه که تعهد یا اقراری از آن افاده شود، می گردد.[۷۷]در فرهنگ های لغت فارسی نیز به این کلمه اشاره شده است.
– فرهنگ لغت دهخدا چنین آورده است: ریشه آن حروف]ص ک ک [ بوده و به معنای چک، نامه و یا قباله هاست.[۷۸]– و در فرهنگ معین در ذیل این کلمه بیان شده که معرب کلمه چک بوده و دارای دو معنای ۱- چک و برات ۲-نامه و قباله است.[۷۹]

بند دوم: تعریف اصطلاحی

-در کتاب الموسوعه الفقهیه درباره معنای اصطلاحی «صک» چنین آمده است: هو الکتاب الذی یکتب فیه المعاملات و الاقاریر و وقائع الدعوی[۸۰]
– همچنین در کتاب ترمینولوژی حقوق در ذیل کلمه «صک» علاوه بر معنای لغوی آن چنین آورده شده است:
در فقه هر سند را صک گویند مانند صک اقرار، صک بیع، صک طلاق، صک قدیم (= کهنه قباله) و صک ضیعه(=سند غیر منقول)، صک وقف[۸۱]
-کمیته تخصصی فقهی بورس اوراق بهادار نیز در مصوبه خود در تعریف صکوک چنین مقرر کرده است:
«اوراق بهادار اسلامی(صکوک)، اوراق بهاداری هستند که بر اساس قراردادهای شرعی منتشر می شوند و نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق می باشند.

و در نهایت، استاندارد شریعت شماره ی ۱۷ سازمان حسابداری و حسابری نهادهای مالی اسلامی صکوک را این گونه تعریف کرده است:
حسابداری

گواهی هایی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره نویسی، بیان گر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه ای از دارایی ها، منافع حاصل از دارائی و یا ذینفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه گذاری خاص می شود.[۸۲]
با توجه به معانی اصطلاحی ارائه شده و همچنین معانی لغوی که به معنای اصطلاحی نزدیک است، می توان برای اوراق بهادار یا صکوک از نظر حقوقی چنین تعریفی ارائه کرد:
«سندی دارای ارزش مادی و قابل مبادله ، که بیانگر حقوق دارنده آن نسبت به تعهدات صادرکننده اوراق ، در سر رسید معین است»
در ذیل این تعریف لازم است به نکاتی در رابطه با ارکان آن اشاره کنیم:

از آن جا که اوراق بهادار، بیان گر وجود حقی برای دارنده آن است، می توان نام سند را بر ان نهاد . این حق دارای ارزش مادی و مالی بوده و به سبب این که همه انواع اوراق بهادار قابلیت تبدل خواه به صرف قبض و اقباض (نظیر اوراق مشارکت بی نام) یا از طریق تشریفات خاص در نظر گرفته شده(نظیر اوراق مشارکت با نام و یا اوراق سهام) را دارد، باید آن را سندی قابل مبادله دانست.
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)

۲-در این اوراق برای اشخاصی که سند به نام آن ها و یا در دست ایشان است، منافع وحقوقی در نظر گرفته شده ، که این حقوق و منافع ، همان تعهدات، سررسید یا سررسیدهای زمانی گنجانده شده، که دارنده سند بر طبق این مواعد تعیین شده می تواند به صادرکننده مراجعه کرده و حقوق و منافع در نظر گرفته شده را درخواست نماید. اوراق بهادار تا قبل از زمان سررسید هیچ گونه الزامی به نفع دارنده در مقابل صادر کننده ایجاد نمی کند، و لیکن دارنده می تواند سند را به موجب قراردادی با رعایت سایر موازین قانونی و شرعی به دیگری واگذار کند.

گفتار دوم: انواع ابزارهای مالی

ابزارهای مالی، به عنوان مهم ترین تامین کننده سرمایه برای افرادی که توانائی انجام فعالیت اقتصادی را داشته ولی از سرمایه کافی برخوردار نیستند، دارای انواع مختلفی است که البته برخی از آن ها نظیر اوراق قرضه و بعضی از انواع اوراق سهام ممتاز، از دیدگاه فقه اسلامی به سبب وجود ربا که از اسباب باطل کننده معامله است، غیر مشروع بوده و قابل استفاده در روابط اقتصادی بویژه از طریق بورس اوراق بهادار نیست. همین امر اقتصادانان مسلمان را به فکر انداخت تا برای تامین منابع مالی لازم بنگاه های اقتصادی به بررسی عقود مشروع پرداخته و این عقود را از جهت امکان استفاده به عنوان ابزار مالی مورد بررسی قرار دهند. سرانجام متفکران مسلمان توانستند انواعی از ابزار مالی را مبتنی بر عقود شرعی طراحی کرده و اجرا نمایند. ابزارهای مالی موجود که بر اساس مبانی شرعی شکل گرفته است را می توان بر اساس سودی که به دارندگان آن تعلق می گیرد، به سه دسته عمده تقسیم کرد.[۸۳]
عکس مرتبط با اقتصاد

بند اول: ابزارهای مالی غیرانتفاعی

این دسته از ابزارهای مالی، بر اساس قراردادهای خیرخواهانه اسلامی نظیر قرض الحسنه در وقف طراحی شده است و افرادی که مبادرت به دریافت یا خرید این اوراق می نمایند، دارای انگیزه های معنوی و اجر اخروی هستند و آنچه سبب اقدام آنان به این امر می گردد، ترغیب و تشویقی است که از سوی بزرگان دینی بر انجام این امور صورت گرفته است.
با به کار گیری ابزار غیر انتفاعی از طرف سرمایه لازم برای طرح های عام المنفعه و رفع حوائج ضروری افراد تامین می گردد و از سوی دیگر افرادی که به دریافت یا خرید این اوراق اقدام می کنند، علاوه بر اجر اخروی که هدف اصلی آنان است، از منافع مادی دیگری نظیر حفظ و نگهداری سرمایه آنان، قابلیت اوراق برای پرداخت های موجل، قابلیت اوراق برای استفاده به عنوان وثیقه در معاملات و استفاده از جایزه در صورتی که اوراق قرض الحسنه با جایزه باشد، برخوردار خواهند شد.

بند دوم: ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ های سود غیرمعین

این گروه از ابزارهای مالی، بر اساس عقود مشارکتی نظیر شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات طراحی شده است. اوراق بهادار مشارکت یکی از ابزارهای مالی قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی است که بر اساس قرارداد شرکت منتشر می شود و به دو صورت است:
۱- ناشر اوراق مشارکت بخشی از سرمایه مورد نیاز تاسیس یک بنگاه اقتصادی یا فعالیت سودآور را تهیه و بخش دیگر را از طریق واگذاری اوراق مشارکت تامین می کند. دارندگان اوراق مشارکت در واقع به صورت مشاع به همراه ناشر اوراق به تناسب سرمایه شان، مالک بنگاه شده و به تبع آن در سود حاصل نیز شریک خواهند بود.
۲- ناشر اوراق تنها به مدیریت پروژه و فعالیت و سود آن هستند. ناشر می تواند به عنوان وکالت، از حق مدیریت نیز برخورداری شود.[۸۴]
ماده ۲ قانون «نحوه انتشار اوراق مشارکت» ، تعریف زیر را برای این اوراق ارائه کرده است: «اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی نامی است که به موجب این قانون به قیمت اسمی مشخص، برای مدت معین منتشر می شود و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح های موضوع ماده یک را دارند واگذار می گردد. دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود. خرید و فروش این اوراق مستقیماً و یا از طریق بورس اوراق بهادار مجاز می باشد.»
اوراق مضاربه، اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد مضاربه طراحی شده است. ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع آوری کرده، در فعالیت اقتصادی سودآور به کار می گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را بر اساس نسبت هایی که روی اوراق نوشته شده، بین خود و صاحبان اوراق نوشته شده، بین خود و صاحبان اوراق تقسیم میکند. دارنده ی اوراق نقش مالک و ناشر اوراق نقش عامل قرارداد مزارعه و مساقات طراحی شده است و سود حاصل از این قراردادها به دارندگان اوراق تعلق می گیرد وناشر اوراق نقش وکیل دارندگان اوراق را ایفا می کند.

بند سوم: ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ های سود معین

ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ های سود معین که مبتنی بر قراردادهای مبادله ای نظیر مرابحه، اجاره، منفعت ارائه شده اند و اوراق استصناع را هم می توان جزء این دسته به حساب آورد.
اوراق مرابحه، اوراق بهاداری است که حکایت از بدهی ناشی از بیع مرابحه می کند و دارنده اوراق، مالک و طلبکار آن دین است.[۸۵]
اوراق اجاره ، اوراق بهاداری است که دارنده آن مالک بخشی از دارایی است که براساس قرارداد اجاره به او واگذار می شود و دارای دو نوع اوراق اجاره عادی و اجاره به شرط تملیک است. اوراق منفعت، سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات با منافع آینده از یک دارایی با دوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است.مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین.[۸۶]
اوراق استصناع نیز چنان که بیان شد، از اوراق بهادار با نرخ سود معین به حساب می آید که به تفصیل درباره آن از ابعاد گوناگون صحبت خواهیم کرد.

گفتار سوم: نقش ابزارهای مالی

با توجه به پویایی اقتصاد و تحولات سریع بازارها، پیش شرط ضروری استفاده از تمام ظرفیت ها و اشتغال کامل منابع انسانی و سرمایه داری، وجود بازار سرمایه کار با ابزارهای مالی متنوع است.ابزارهای مالی به عنوان وسیله تامین کننده سرمایه لازم برای انجام پروژه های مهم و عظیم و هم چنین وسیله ای برای مشارکت دارندگان سرمایه در این طرح ها و کسب سود و منفعت حاصل از این طرح ها، دارای اهمیت به سزایی است.هر چند ابزراهای مالی متفاوت،آثار و منافع مختلفی دارد، اما به صورت مشترک نیز دارای ثمرات قابل توجهی است که به آن اشاره می کنیم.

بند اول: تامین منابع مالی

امروزه یکی از راه های مطمئن جمع آوری وجوه لازم برای سرمایه گذاری، انتشار اوراق بهادار جهت تأمین مالی است.دولت ها، شهرداری ها و واحدهای تولیدی و تجاری به جای دریافت تسهیلات از بانک ها می توانند از طریق انتشار و واگذاری اوراق بهادار،نیازهای مالی خود را تأمین کنند.به طور معمول این روش تأمین مالی،ارزان تر و مطمئن تر است.

بند دوم: کسب منفعت برای دارندگان سرمایه

افراد دارای سرمایه راکد،خواه سرمایه های کلان یا ناچیز،می توانند با بهره گرفتن از ابزارهای مالی، متناسب با میزان سرمایه ای که به این امر تخصیص می دهند،از سود و منفعتی که از سرمایه گذاری ناشی از عرضه اوراق بهادار و استفاده از سرمایه حاصل آن در طرح های مختلف اقتصادی به دست می آید، بدون این که خود را درگیر زحمات ناشی از امور اقتصادی کنند،بهره ببرند.

بند سوم:امکان استفاده از سرمایه های کوچک