یکی از عواملی که بر نبوغ و زبردستی مولانا در پردازش حکایات صحّه میگذارد این است که همچون نویسندگان دوران معاصر، به کارکردهای عناصر داستانی پی برده است. بلاغت منبری به او کمک کرده تا هرجا که کاربرد کلیۀ عناصر ساختاری طرح در پیشبرد داستان و یا اشخاص داستانی کمکی نمیکند، خود و مخاطب را بیهوده بدان مشغول نسازد و هرجا که پی‌ریزی قوی و پیچیده نقش کلیدی و حساس دارد و مؤثر بر شخصیت و عمل داستانی است، بهخوبی از عهدۀ پردازش آن برآید.
درواقع، گاه عوامل بسیاری از جمله تداعی معانی و جولان ذهنی مولانا، فی المجلس بودن داستانسرایی او، حال مستمع و کیفیّت روحی خود مولانا و به طور کلی استطرادهای گوناگون و گاه بی وقفهای، رشتۀ داستان را از مولانا میربایند و در روند آفرینش آنها شکاف میافکنند. بنابراین میتوان خللی را که در طرح و پیرنگ و البته در پردازش دیگر عناصر داستانی که در برخی حکایات به چشم میخورد، به دیدۀ اغماض نگریست.

در این زمینه میتوان به حکایت «شکایت استر از اُشتر که من در رود میافتم و تو نمیافتی الّا به نادر» از دفتر سوم اشاره کرد:
گفت استر با شتر کای خوش رفیق در فراز و شیب و در راهِ دقیق
نه تو آیی در سر و خوش میروی من همی آیم به سر در چون غَوی
من همی اُفتم به روُ در هر دمی خواه در خشکی و خواه اندرنمی
این سبب را بازگو با من که چیست تا بدانم من که چون بایدبزیست؟
گفت چشم من ز تو روشنتر است بعد از آن هم از بلندی ناظرست
چون برآیم بر سر کوه بلند آخِرِ عقبه ببینم هوشمند
تو ببینی پیش خود یک دو سه گام دانه بینی و نبینی رنج دام
(۳/۱۷۴۷-۱۷۵۵)
این حکایت بیهیچ مقدّمهای و با پرسش استر آغاز میشود و با پاسخ شتر به او پایان مییابد؛ بی آنکه شرح و توصیفی اضافه در این حکایت دیده شود.
مخاطب معمولاً در مواجهه با اینگونه حکایات چنین برداشت خواهد کرد که گویا برشی از یک حکایت کامل پیش روی اوست و برای آن ماهیتی داستانی قائل نخواهد شد؛ زیرا در این حکایت استر و اُشتر بدون هیچگونه پیشآگاهی شروع به صحبت میکنند، بی آنکه مخاطب بداند بُعد زمان و مکان حکایت چیست. این امر از نظر روانشناختی داستان را متأثّر خواهد ساخت و مخاطب نمیتواند چنانکه باید با داستان ارتباط برقرار سازد، حتی در فرجام حکایت نیز مانند آغاز آن نوعی ابهام و سردرگمی دیده میشود.
نمونۀ دیگر، حکایت «یافتن شاه باز را در خانۀ کمپیرزن» است مولانا آن را در بیست و نه بیت آورده است. مولانا اشخاص حکایت خود را با توصیفاتی از رفتار و اعمالشان میپروراند، چنانکه تصویر زیبایی از خود پیرزن بهدست میدهد که به فضاسازی خانۀ او کمک میکند؛ پیرزنی که در حال آرد بیختن است تا برای فرزندان خود آش بپزد. این توصیفات چهرۀ مادرانهای را از پیرزن رقم میزند که مولانا نیز در ابیات بعدی بر این حسّ مادرانۀ پیرزن نسبت به باز تأکید میورزد. درواقع، مخاطب از پیرزن حکایت مثنوی، تصوّر زنی دلسوز دارد:
دین نه آن بازیست کو از شه گریخت سوی آن کمپیر کو میآرد بیخت
تا که تُتماجی پَزَد اولاد را دید آن بازِ خوشِ خوشزاد را
پایَکَش بست و پَرَش کوتاه کرد ناخنش بُبرید و قوتش کاه کرد
گفت نااهلان نکردندت به ساز پَر فزود از حدّ و ناخن شد دراز
دست هر نااهل بیمارت کند سوی مادر آ که تیمارت کند
(۲/۳۲۳-۳۲۷)
همچنین حال روحی پادشاه پس از یافتن باز توصیف میشود:
روزِ شه در جست و جو بیگاه شد سوی آن کمپیر و آن خرگاه شد
دید ناگه باز را در دود و گرد شه برو بگریست زار و نوحه کرد
(۲/۳۲۹-۳۳۰)
اما از آنجا که این حکایت، جزءِ حکایات کوتاه محسوب میشود، طرح آن پیچیدگی خاصّی ندارد و ساده است. گرهافکنی و کشمکش این حکایت آنقدر نیست که مخاطب را درگیر خود سازد و چه بسا اگر حکایت طولانیتر و حوادث فرعی دیگری بر آن افزوده میشد، گرهافکنی و ناپایداری بیشتری در آن دیده میشد.
در «قصّۀ اعرابی و ریگ در جوال کردن و ملامت کردن آن فیلسوف او را» از دفتر دوم، داستان با توصیفی مختصر از اعرابی آغاز میشود:
یک عرابی بار کرده اُشتری دو جوال زَفت از دانه پُری
او نشسته بر سر هر دو جوال یک حدیثانداز کرد او را سؤال (۲/۳۱۸۴-۳۱۸۵)
باقی این قصه به گفتوگوی میان اعرابی و مرد فلسفی اختصاص مییابد، درواقع گفتوگوی داستان بار اصلی در پیشبرد طرح را بر دوش میکشد، بدون آنکه کنشی و ناپایداری در داستان روی دهد و به زمان و مکان قصّه اشارهای هرچند ضمنی و مختصر شده باشد. حتی هنگامی که مرد حدیثانداز از وطن اعرابی میپرسد، پاسخ او در ابیات آشکار نمیشود:
از وطن پرسید و آوردش به گفت واندر آن پرسش بسی دُرها بسُفت
بعد از آن گفتش که این هر دو جوال چیست آکنده؟ بگو مَصدوق حال
(۲/۳۱۸۶-۳۱۸۷)
پاسخ به اینکه وطن اعرابی کجاست و از کدام دیار آمده، در نظر مولانا مهم نیست و از آن میگذرد چون میخواهد به بن‌مایۀ قصّه بپردازد. درواقع، شخصیتها و زمان و مکان طرح داستانی پردازش نشده است؛ هرچند اگر مولانا داستان را بسط و گسترش داده و حوادثی را در خلال داستان جای میداد، به باورپذیری قصّه کمک میشد امّا گفتوگوی داستان که بار اصلی در پیشبرد طرح را بر دوش میکشد چنان به شیوایی پرداخت شده است که خلاءِ وجود سایر عناصر ساختاری به چشم نمی‌خورد و مخاطب ناخودآگاه پس‌زمینهای برای قصّه در ذهن خود فراهم میکند.
همچنین در طرح «داستان آن عاشق که با معشوق خود برمیشمرد خدمتها و وفاهای خود و… و جواب گفتن معشوق او را» که ابیات ۱۲۴۲ تا ۱۲۵۷ از دفتر پنجم را به خود اختصاص میدهد، شخصیتها چندان دستخوش دگرگونی نشدهاند، اشارهای به زمان و مکان داستان نمیشود و به طورکلی پیچیدگی خاصّی دیده نمیشود که بتواند مخاطب را درگیر خود سازد. صحبت از گفتوگوی عاشق و معشوق است بی آنکه مخاطب شناختی مختصر از آنها داشته باشد و بداند که عاشق و معشوق در کجا و چه زمانی در حال گفتوگو هستند. مکان داستان میتواند هر مکانی باشد، همانگونه که زمان آن را نیز میتواند به تمام زمانها تعمیم داده شود. این اقتضای حال مخاطب است که چه پس زمینهای را برای این داستان برگزیند.
گاه نیز ارتجالی که در بیان حکایات وجود دارد یا شتابی که خود طرح القا میکند، مجالی برای پردازش کامل طرح باقی نمیگذارد. برای نمونه در حکایت بسیار کوتاهی که در دفتر پنجم در بیت ۷۱۹ به آن اشاره شده است و میتوان آن را جزءِ مجملترین حکایات مثنوی دانست، چنان شتابی در داستان دیده میشود که عرصه را برای پردازش سایر عناصر ساختاری طرح تنگ میکند:
مرغکی اندر شکار کرم بود گربه فرصت یافت، مرغک را ربود
(۵/۷۱۹)
هرچند در این داستانک، مولانا به رابطۀ علّی و معلولی حادثه توجه داشته است ولی پر واضح است که مولانا میتوانست طرح این حکایت را در ابیات بسیاری به تصویر بکشد. برای مثال حوادثی را در خلال داستان جای دهد، هریک از اشخاص
حکایت را به خوبی معرفی کند و فضا و صحنه را بیارآید و حتی گفتوشنود و کشمکشی را همچون بسیاری از داستانهای فابل میان آنها برقرار سازد. «فابل یا افسانۀ تمثیلی، افسانه یا داستان کوتاه منظوم یا منثوری اخلاقی یا حاوی پند و پیام است که غالباً قهرمان آن از حیوانات یا أشیاءِ بیجان است و نویسنده یا شاعر با بهره گرفتن از شگرد زبان حال، آنان را به سخن می‌آورد» (شریفی، ۱۳۸۷، ج۱۰۶۲:۲). امّا آنچه مبرهن است اینکه شتاب حاصل از طرح داستان که لازمۀ کنش این حکایت است، با پردازش کامل عناصر ساختاری از بین خواهد رفت.
در بسیاری از حکایاتی که مولانا به بسط و گسترش طرح آنها توجه قابل ملاحظهای ندارد، چندان خللی دیده نمیشود؛ زیرا در آرایش طرح داستان، خلّاقیت ذهنی مخاطب نیز وظیفهای عظیم بر عهده دارد و در بسیاری از موارد مخاطب بیهیچ اشارهای میتواند با توجه به بافت داستان طرح و فضای آن را متصوّر شود.
از دیگر حکایاتی که ساده هستند و طرح و ساختار آنها پیچیدگی خاصّی ندارد، میتوان به نمونه های دیگری نیز اشاره کرد از جمله: «قصّۀ دیدن خلیفه لیلی را» (۱/۵۰۰)، «منازعتِ چهار کس جهت انگور که هر یکی به نام دیگری فهم کرده بود آن را» (۲/۳۶۹۲)، «داستان مشغول شدن عاشقی به عشقنامه خواندن و مطالعه کردن در حضور معشوق…» (۳/۱۴۰۷)، «حکایت خرگوشان که خرگوشی را پیش پیل فرستادند که بگو من رسول ماهِ آسمانم…» (۳/۲۷۳۹)، «قصّۀ آنکه کسی به کسی مشورت میکرد، گفتش…» (۴/۱۹۶۹)، «حکایت آن اعرابی که سگ او از گرسنگی میمرد و انبان او پُر نان و…» (۵/۴۷۷)، «حکایت و تقریر آنکه صبر در رنج کار سهلتر از صبر در فراق یار بُود» (۶/۱۷۶۳) و ….
فصل سوم:
عناصر داستانی مؤثر بر طرح و پیرنگ
آنچه پیش از گشایش این مبحث باید مورد توجه قرار گیرد این است که انتزاع کامل اجزای داستان از یکدیگر امری دشوار و در مواردی ناممکن است، زیرا عناصر داستانی با یکدیگر ارتباطی اندامواره دارند و به کمک هم به پیکرۀ داستان جان میبخشند. بنابراین بررسی هریک از این عناصر وامدار توجه به چگونگی تعامل آن با دیگر عناصر داستانی است.
طرح و پیرنگ به عنوان عنصری داستانی در پیوند با دیگر عناصر شکل میگیرد. به دیگر سخن، گزینش نویسنده در صحنه، شخصیت، گفتوگوها و… خواسته یا ناخواسته بر پیرنگ داستان او اثرگذار خواهد بود. البته این رابطه امری دوسویه است؛ بدین معنا که طرح داستان نیز بر دیگر عناصر مؤثر میافتد.

شکل ۵- ۲ عوامل و مؤلفه­ های مؤثر در فرایند رخداد دلبستگی در میدان­های شهری ۷۹
شکل ۶- ۲ مدل نظری تحقیق ۹۴
شکل ۱- ۴ نقشه موقعیت شهر جدید پرند ۱۱۳
شکل ۲- ۴ نقشه موقعیت نسیم­شهر ۱۱۵
شکل ۳- ۴ جنسیت پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۱۶
شکل ۴- ۴ وضعیت تأهل پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۱۸
شکل ۵- ۴ وضعیت اشتغال پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۱۹
شکل۶- ۴ نوع شغل پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۲۰
شکل ۷- ۴ وضعیت قومیت پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۲۱
شکل ۸- ۴ شیوه تصرف واحد مسکونی پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۲۲
شکل ۹- ۴ مدت زمان سکونت پاسخگویان بر حسب محل سکونت ۱۲۴
شکل۱۰- ۴ نمودار تحلیل مسیر متغیرهای تبیین­کننده حس تعلق مکانی بر حسب محل سکونت ۱۴۲
فصل ۱
کلیات تحقیق
۱-۱ مقدمه
انسان موجودی اجتماعی و وابسته به زندگی جمعی است که در این حیات جمعی، هویت می­یابد و نیازهای خود را برآورده می­سازد. زندگی در بستر جمعی ویژگی­های خاصی دارد، یکی از مهمترینِ این ویژگی­ها که حیات جمعی و روابط از آن متاثر می­شوند، مکانمندی و تعلق داشتن به مکانی خاص است. مکانمندی موجبات روابط پیچیده فرد با مکان را پدید می ­آورد. آدمی با محیط زندگی خود در­می­آمیزد و مکان یکی از مؤلفه­ های هویت­بخش زندگی او می­ شود تا جایی که بخشی از وجود خود را با مکان می­فهمد و به دیگران می­شناساند. به عبارتی، ورود مکان به حیطه هویت فردی سبب شکل­ گیری حس تعلق به مکان در فرد و اهمیت یافتن مکان برای او می­گردد، به گونه ­ای که مکان به جزئی مهم و تاثیرگذار در متن زندگی فرد و روابطش بدل می­ شود.

سالهاست که محققین در حوزه ­های روانشناسی، جامعه ­شناسی و برنامه­ ریزی به مطالعه رابطه انسان و محیط و عوامل مؤثر بر آن می­پردازند. انسان و محیط تاثیرات متقابلی بر یکدیگر دارند که اساس این پژوهش­ها را بنیان نهاده است. توجه به این روابط، سعی در روشن ساختن چگونگی آن و اثرگذاری­های متقابل انسان و مکان بر یکدیگر، امروزه با توجه به پدید آمدن گونه ­هایی جدید از روابط انسان و محیط اهمیتی دوچندان یافته است؛ روابطی که تا پیش از عصر حاضر بدین گونه پدید نیامده و مورد توجه نبود.
رابطه انسان و مکان­ سکونت مهم­ترین وجه رابطه انسان با محیط است، آدمی بیش­ترین و مهم­ترین ساعات زندگی خود را در مکان­ سکونت خود می­گذارند و عمده روابط اجتماعی خود را بر اساس آن سامان می­بخشد. حس تعلق آدمی به مکان­سکونت و نیز فضای کالبدی آن، عاملی مهم در کیفیت زندگی فرد و رفتار در قبال مکان محسوب می­ شود. پدید آمدن انواع جدیدی از رابطه انسان و مکان در عصر حاضر، لزوم توجه به این بُعد مهم و تاثیرگذار از زندگی را ضروری­تر ساخته است، مهاجرت­های گسترده به حومه شهرها(اسکان غیررسمی) و یا شهرهای جدید(اسکان رسمی) از جمله روابط جدید انسان و مکان هستند. بنابراین توجه به حس تعلق مکانی ساکنین چه در اسکان رسمی و چه در اسکان غیر­رسمی می ­تواند موجبات فهم بهتر از زوایای مختلف این رابطه را سبب شود و با ارائه راهکارهایی، زمینه­ ساز ایجاد و تقویت حس تعلق به مکان در مدت زمان کوتاه­تری، در مراحل مختلف شکل­ گیری و توسعه این نوع اسکان­ها باشد.
۲-۱ طرح مسئله
امروزه شهرنشینی در جهان با چنان سرعتی به پیش می‌­رود که در تاریخ شهرنشینی بی­سابقه بوده و همه کشورهای جهان اعم از توسعه‌­یافته و در­حال­توسعه را به نوعی متاثر ساخته است. این پدیده نتایج و پیامدهای گوناگونی در کشورهای مختلف در پی داشته است. از یک ‌سو در کشورهای توسعه­‌یافته، این نیروی انسانی وسیع در شهرها با رشد اقتصادی و برنامه­­ریزی‌­های مدون همراه بوده و توسعه­ای همه­‌جانبه را رقم زده است. از سوی دیگر در کشورهای در­حال­‌توسعه، به دلیل عدم برنامه­ ریزی­ها و زیرساخت­های مناسب، از این نیروی انسانی گسترده چندان بهره گرفته نشده و سبب مشکلات عظیم و پیچیده­ای گردیده است.
با وجود تفاوت­های بسیاری که در شکل، شیوه، رشد و گسترش شهرنشینی در نقاط مختف و در شرایط اجتماعی- اقتصادی گوناگون جهان وجود دارد، شهرنشینی در طی سالیان اخیر به دلیل کاهش مرگ و میر، افزایش جمعیت و نیز مهاجرت­های روستاشهری سیر صعودی داشته است و بر جمعیت شهرها روز به‌ روز افزوده و شهرهای چند میلیون نفری با حومه­هایی متعدد در گوشه ‌و کنار جهان پدید آمده­اند. در این راستا، روستا و زندگی روستایی نیز تا حد زیادی کمرنگ و جای خود را به مرور زمان به شهر و زندگی شهری به عنوان یک الگوی مسلّط در نقاط مختلف جهان داده است.
رشد زندگی شهری، سیل مهاجرت افراد به سوی مادرشهرها و رشد خارج از قاعده این مراکز، معضلات بسیاری را گریبانگیر شهرها، دولت­ها و ساکنین آنها نموده است. شرایط و معضلات اقتصادی مهاجرین و ظرفیت محدود شهرها برای اسکان افراد، مشکلات گوناگونی از جمله: ازدحام جمعیت، آلودگی­های زیست­محیطی، عدم تناسب امکانات و خدمات شهری با جمعیتِ موجود، اختلافات و تفاوت­های فرهنگی، تضاد طبقاتی و… را در جامعه شهری سبب شده است. در ایران نیز افزایش جمعیت و تحولات ساختاری که در نظام اقتصادی روستایی در بعد از سالهای ۱۳۴۵ پدید آمد، سبب شد تا شهرها بویژه شهرهای بزرگ(تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و…) به عنوان مقصد مهاجرت­های مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرت­های وسیع و گسترده­ای گردند. در این میان، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدوده اسکان رسمی و پرداخت هزینه مسکن و اقامت در محدوده قانونی شهرها را نداشتند، برای تامین سر پناه خود به ویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه شهرها روی آوردند، هر چند که شدت و حجم این مسئله در استان­های کشور و شهرهای آنها بسته به شرایط اقتصادی و تمرکز صنایع متفاوت است.
شهر تهران - به عنوان بزرگترین مرکز شهری ایران- به دلیل مهاجرت­های گسترده و مداوم از سراسر کشور با مسائل و مشکلات عدیده­ای مواجه گردیده است. تراکم بیش از حد جمعیت و مهاجرت­های فراوان به تهران، امروزه ابعاد بسیار گسترده­تری از یک مسئله شهریِ صرف را یافته و به معضلی اساسی بدل شده است، چنانکه به نوعی اسکان­های رسمی اطراف خود را به خوابگاه­هایی برای شاغلین در تهران بدل نموده است و در بسیاری از مناطق، اسکان­های غیررسمی بسیاری را در اطراف شهر پدید آورده که هر روزه نیز با افزایش جمعیت و تداوم مهاجرت­ها، گسترش بیشتری می­یابند. با توجه به اینکه شهر تهران تا مدت­ها مقصد مهاجرت عمده مهاجرین کشور به شمار می­آمد، مهاجرین از نقاط مختلف کشور به سوی تهران روانه می­شدند و به اشکال متفاوت، متناسب با شرایط اجتماعی و اقتصادی­شان در آن اسکان می­یافتند؛ اما مدتی است که با توجه به افزایش سرسام­آور قیمت زمین و مسکن در تهران، بالا رفتن هزینه­ های زندگی، دشواری شرایط اقتصادی، عدم توانایی این شهر در نگهداشت جمعیتِ بیش از حد و نا متناسب با ظرفیتِ خود و… فوج جمعیت به سمت شهرها و روستاهای حومه تهران حرکت کرده است و موجب رشد و گسترش نامنظم و نامتوازن شهرها و روستاهای اطراف و ظهور انواع و اقسام اسکان­های غیررسمی در اطراف تهران گردیده است.
به دنبال مهاجرت­های گسترده و رشد روزافزون جمعیت شهری ایران(به خصوص در تهران) ناشی از عدم توزیع متناسب امکانات و زیرساخت­های اقتصادی- اجتماعی، توسعه نامتوازن در سراسر کشور و پدید آمدن اسکان­های غیررسمی در ابعاد و اشکال مختلف در حاشیه شهرها؛ موضوع ایجاد اسکان­های رسمی(شهرهای جدید) به عنوان یک ضرورت در جهت جذب سرریز جمعیت شهری، تمرکززدایی، کاهش مشکلات کلانشهرها و جلوگیری از گسترش اسکان­های غیررسمی، مطرح شده است.
برخی از طرح­های اسکان رسمی(شهرهای جدید) نوعی از اسکان سرریز جمعیتی ساکنین شهرهای بزرگ و پرجمعیت است و به عنوان راه­حلی مناسب سالهاست که در محافل گوناگون مطرح و در نقاط مختلف جهان اجرایی گشته است. اما این طرح نیز با تمامی مزایایی که برای آن متصورند در برخی از مناطق با شکست روبرو شده و جمعیت در آن ساکن نشده یا مهاجرین پس از مدتی دوباره به مبداء مهاجرت­­- مراکز شهری پرجمعیت- بازمی­گردند و­­ گاه به اسکان­های غیررسمی دامن می­زنند و موجب وخیم­تر شدن مشکلات و معضلات آنها می­شوند. در ایران نیز رشد شتابان جمعیت شهری در شهرهای بزرگ کشور و لزوم هدایت سرریز جمعیت و فعالیت­های اقتصادی از شهرهای بزرگ(تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و…) به سوی شهرهای جدید، ایجاد آنها را ضروری ساخته است. علاوه بر این، به منظور جلوگیری از تخریب حاشیه­های زراعی و طبیعی شهرها، حل معضل مسکن، کمبود خدمات و امکانات شهری و همچنین تمرکززدایی از کلانشهرها، احداث شهرهای جدید و کاهش مهاجرت به مادرشهرها الزامی می­باشد.
راه­حل ایجاد شهرهای جدید در شهر تهران(به عنوان یک مرکز جمعیتی بزرگ و مهاجرپذیر) با وجود معضلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و شهری گسترده­ای که در آن به چشم می­خورد، همانند بسیاری از کشورهای جهان مطرح گردید و شهرهای جدید(از جمله شهر جدید پرند، پردیس، اندیشه، هشتگرد) با هدف توزیع متناسب و برنامه‌ریزی شده جمعیت در ناحیه شهری تهران از طریق هدایت سرریز جمعیت شهری و کاهش مشکلات ناشی از ازدحام جمعیت، در اطراف این شهر طرح­ریزی و احداث شدند.
رویکرد مورد توجه در غالب اسکان­های رسمی- شهر جدید پرند- رویکردی تک بُعدی­نگر بوده که در آن صرفاً ساخت فضاهایی مسکونی؛ رعایت کمّی استانداردهای شهری و چشم­پوشی از استانداردهای کیفی؛ اولویت مسائل مالی و توجیهات اقتصادی در کنار فقدان تاریخ، خاطره و روح جمعی سبب شده است که مسائل و مشکلات عدیده­ای در این شهرها ظهور یابد و به هدف نهایی خود که کاهش مشکلات شهرهای بزرگ و هدایت سرریز جمعیتی آنان است، دست نیابند و در نتیجه مسئله هویت(حس تعلق مکانی) در آنها مسئله­ای فرعی و یا تزئینی تلقی گردد. به عبارتی وجود رویکرد تک­بُعدی­نگر و کمّی­گرایانه، می ­تواند سبب ضعف حس تعلق مکانی، عدم شکل­ گیری یک محل سکونت برای افراد به معنای تامّ آن، نادیده انگاشتن ابعاد اجتماعی محیط و مانع جذب و پایداری جمعیت به عنوان اصلی­ترین شاخص و هدف ایجاد شهرهای جدید و در نهایت زمینه­ ساز ظهور مسائل و مشکلات عمیق­تری به خصوص از لحاظ اجتماعی در این نوع اسکان­ها گردد. بنابراین به نظر می­رسد ایجاد و تقویت حس تعلق به مکان در ساکنین شهرهای جدید می ­تواند در جهت ماندگاری، عدم بازگشت مهاجرین به مبداء مهاجرت یا گاهاً اسکان­های غیررسمی و در نتیجه دستیابی به هدف ناشی از شکل­ گیری اسکان­های رسمی و رهایی از مشکلات پیش گفته، مؤثر واقع شود و بستری مناسب جهت جذب سرریز جمعیت کلانشهرها، از جمله تهران را فراهم آورد.
در مقابل اسکان رسمی، اسکان غیررسمی- نسیم­شهر- قرار دارد. اسکان غیررسمی یکی از چهره­ های بارز فقر شهری است که در درون یا مجاور شهرها به ویژه شهرهای بزرگ به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی، با تجمعی از اقشار کم­درآمد و سطح نازلی از کمیّت و کیفیت زندگی شکل می­گیرد و با عناوینی همچون حاشیه نشینی، اسکان غیررسمی، سکونتگاه­های خودرو و نابسامان نامیده می­ شود. به عبارتی اسکان غیررسمی را می­توان به شیوه زندگی و فضای خاصی از زندگی شهری اطلاق کرد که در تمامی یا غالب جهاتِ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی، حقوقی، سابقه استقرار، نحوه شکل­ گیری و سیر تحولات تاریخی با بخش­های مجاور تفاوت اساسی دارد(کمانرودی،۱۹:۱۳۷۷). مسکن غیر­معمول، خیابان­ها و کوچه­های تنگ و باریک، مشکلات زیست­محیطی و بهداشتی، فزونی و تراکم جمعیت، فقر­فرهنگی و آسیب­های اجتماعی، آسیب­پذیری بالا در برابر حوادث طبیعی، عدم برخورداری لازم از امکانات و خدمات شهری، تصرف و عدم مالکیت قانونی زمین و… از ویژگی­های اسکان غیررسمی محسوب می­شوند؛ با این حال شکل­ گیری سکونتگاه­های غیررسمی به دست خود ساکنین و تداوم و گسترش زندگی در این نوع از سکونتگاه­ها، علی­رغم مشکلات گوناگون موجود در آنها، باعث شکل­ گیری نوعی هویت جمعی حاشیه­ای، حس تعلق مکانی و اعتماد متقابل در بین ساکنین این نوع از اسکان­ها می­ شود. به عبارتی تعلق مکانی موجود در بین ساکنین اسکان­های غیررسمی، می ­تواند به عنوان یک نیروی محرکه قوی در مشارکت ساکنین این مکان­ها برای بهبود و ارتقای شرایط­شان باشد و به عنوان یک پتانسیل قابل توجه، زمینه­ ساماندهی و بهسازی مطلوب سکونتگاه­های غیررسمی را فراهم آورد.
بنابراین در این پژوهش، حس تعلق مکانی ساکنین نسیم­شهر(اسکان غیررسمی) و ساکنین شهرجدیدپرند(اسکان رسمی) و عوامل مؤثر برآن، مورد بررسی و مقایسه قرار خواهند گرفت.
۳-۱ اهمیّت و ضرورت مسئله
اسکان­های رسمی طرحی همه­جانبه و برنامه­ ریزی شده ­اند که هزینه­ های بسیار سنگینی را در جهت بهبود شرایط و وضعیت کلانشهرها و نیز حل نمودن بخشی از مشکلات آنها مصروف به خود می­دارند. پایداری انتقال جمعیت در اسکان­های رسمی(شهرجدیدپرند) مسئله­ بسیار مهمی است که در صورت عدم توجه به آن می ­تواند، تمامی نتایج این طرح­ها را که زمان، هزینه و نیروی انسانی بسیاری صرف مطالعه و اجرای آنها شده است، دستخوش تغییر و حتی عدم دستیابی به نتایج از پیش تعیین شده، نماید. عامل اصلی و تعیین­کننده در پایداری و ماندگاری جمعیت، ایجاد علقه­های هویتی- اجتماعی و حس تعلق به مکان است که متاثر از عوامل گوناگون و متنوعی می­باشد و عدم توجه به آن می ­تواند سبب نوعی مهاجرت بازگشتی به تهران و گاه دامن زدن به اسکان­های غیررسمی و وخیم­تر شدن معضلات و مشکلات آنها شود. از سویی مسئله میزان تعلق به مکان در میان ساکنین اسکان­های غیررسمی(نسیم­شهر) هم که خود با مشکلات و مسائل عدیده­ای روبرو هستند، می ­تواند به عنوان یک نمونه مهم در برابر اسکان­های رسمی مطرح و مورد مقایسه و ارزیابی قرار گیرد.
از آنجاییکه حس تعلق به مکان از جمله عواملی است که در اسکان جمعیت(به صورت رسمی و غیررسمی) حائز اهمیت است، می ­تواند به عنوان یک مسئله مطرح و از طریق مقایسه میزان حس تعلق به مکان در اسکان­های رسمی که بر مبنای طرح و برنامه­ ریزی­های از پیش تعیین شده، توسط دولت ساخته شده است و اسکان­های غیررسمی که به صورت خودرو و در نتیجه بی­برنامگی و کم­توجهی به مسکن اقشار کم­درآمد، توسط خود آنها ساخته شده است؛ به عوامل اثرگذار بر شکل­ گیری حس تعلق به مکان دست یافت. عدم توجه به بُعد اجتماعی زیست­بوم­های جدید و نگرش تک ­بُعدی به امر سکونت چه در شهرهای جدید به عنوان اسکان رسمی و چه در اسکان­های غیررسمی می ­تواند سبب پدید آمدن حس لامکانی و یا به عبارت بهتر احساس عدم تعلق به مکان در ساکنین گردد، که به شدت اهداف طرح­های اسکان رسمی را تحت تاثیر قرار خواهد داد. حس تعلق به مکان می ­تواند به عنوان یک عامل مؤثر در جذب افراد به مکان سکونت عمل نماید، مشروط به اینکه عوامل تقویت­کننده این حس به خوبی شناسایی و مورد بررسی قرار گیرند. از این رو در این پژوهش کوشش می­ شود تا رابطه حس تعلق مکانی و عوامل اجتماعی- فرهنگی، کالبدی و فردی مؤثر بر آن مورد بررسی قرار گیرد. بررسی و شناخت حس تعلق به مکان در میان ساکنین و عوامل تاثیر گذار بر آن، زمینه­ ساز طراحی برنامه­ ها و سیاست­هایی در جهت تقویت حس تعلق مکانی خواهد بود که به دنبال آن پایداری و ماندگاری ساکنین را در این مناطق رقم خواهد زد.
۴-۱ سئوالات تحقیق
حس تعلق به مکان در ساکنین شهر جدید پرند و نسیم­شهر به چه میزان است؟
حس تعلق به مکان در ساکنین شهر جدید پرند و نسیم­شهر در مقایسه با یکدیگر چگونه است؟
تاثیر عوامل(سرمایه اجتماعی، سرمایه فرهنگی، نگرش به ویژگی­های فضایی- کالبدی، مدت زمان سکونت، ویژگی­های فردی) بر حس تعلق مکان در ساکنین شهر جدید پرند و نسیم­شهر چقدر است؟
۵-۱ اهداف تحقیق
۱-۵-۱ هدف اصلی
بررسی و مقایسه عوامل مؤثر بر حس تعلق به مکان میان ساکنین شهر جدید پرند(اسکان رسمی) و ساکنین نسیم­شهر(اسکان غیررسمی)
۲-۵-۱ اهداف عملیاتی
بررسی میزان حس تعلق به مکان در ساکنین شهر جدید پرند و نسیم­شهر
بررسی عوامل مؤثر بر حس تعلق به مکان در ساکنین شهر جدید پرند و نسیم­شهر
مقایسه حس تعلق به مکان در ساکنین شهر جدید پرند و نسیم­شهر
۶-۱ قلمرو تحقیق
۱-۶-۱ قلمرو زمانی
این تحقیق بازه­ی زمانی شهریور تا بهمن ماه سال ۱۳۹۳ را در بر می­گیرد. سه ماه نخست صرف مطالعه­ منابع داخلی و خارجی گوناگون اعم از کتب، مقالات، طرح­های پژوهشی و پایان نامه­ ها گردید و در نهایت مبانی و چارچوب نظری تحقیق از آن استخراج شد، آذر ماه صرف تدوین پرسشنامه، مصاحبه و گردآوری داده ­های تحقیق شد و در نهایت در دو ماه آخر تجزیه و تحلیل داده ­ها، نتیجه ­گیری و ارائه­ راهکارها و همچنین چرخه­ی اصلاحات مورد نیاز طی شد.
۲-۶-۱ قلمرو مکانی
قلمروی مکانی این تحقیق، شهر جدید پرند به عنوان اسکان رسمی و نسیم­شهر به عنوان اسکان غیررسمی، واقع در جنوب غربی استان تهران می­باشد.
فصل ۲
ادبیات و مبانی نظری تحقیق
۱-۲ مقدمه
در مبانی نظری تحقیق حاضر سعی می­ شود، مفاهیم، ابعاد و نظریات مربوط به حس تعلق مکانی مورد مطالعه قرار گیرد. با توجه به اینکه مفاهیم بسیاری در رابطه با این مفهوم مطرح شده، بحث را از مفاهیم ملموس­تر آغاز کرده تا زمینه برای درک بهتر مفهوم حس تعلق مکانی فراهم آید.
مفاهیم مشابه بسیاری مانند دلبستگی اجتماع، هویت مکانی، وابستگی به مکان، حس­مکان، حس­اجتماع، تعلق به مکان و غیره وجود دارد که به طرز مشابهی با یکدیگر در ارتباط بوده و عمدتاً به جای هم مورد استفاده قرار گرفته­اند، بدون اینکه تلاشی برای تعریف مرزهای جداکننده و ایجاد تمایز میان این مفاهیم شده باشد(Van der Graff,2008:36).

۱٫۹۱۳-

رهبری

متغیر وارد شده در معادله رگرسیون هسته اصلی رگرسیون می باشد که در جدول فوق آمده است ، معادله رگرسیونی را می توان با بهره گرفتن از ستون ضرایب استاندارد نشده به شرح زیر محاسبه کرد:
S=8.082 – ۱٫۹۱۳ X4
یعنی با ارتقا یک واحد سبک رهبری مشارکتی ، ۱٫۹۱۳- واحد انحراف معیار تنیدگی کاهش می یابد در نتیجه ارتباط منفی است .
آزمون t مربوط به ضرایب رگرسیون نیز در این جدول برای متغیر مستقل نشان داده شده است که این مقدار برای این متغیر برابر ۰٫۰۴۴ بوده در نتیجه سبک رهبری مشارکتی در تنیدگی کارکنان موثر است.

ث) فرضیه اصلی:بین سبک رهبری مدیر در گونه B میزان تنیدگی کارکنان رابطه معنی داری وجود دارد.
۰=P:0H: بین سبک رهبری مدیر و میزان تنیدگی کارکنان در گونه B رابطه معنی دار وجود ندارد.
۰≠ :۱H: بین سبک رهبری مدیر و میزان تنیدگی کارکنان در گونه B رابطه معنی دار وجود دارد.
جدول ۴-۳-۳-۱۳-ضریب همبستگی بین سبک رهبری و تنیدگی در گونه B (روش پیرسون)

متغیر وابسته
متغیر مستقل

تنیدگی

رهبری

شدت

۰٫۶۰۱-

معنی داری

۰٫۰۰۰

تعداد

۵۲

برای آزمون این فرضیه از آزمون معنی داری پیرسون استفاده شده است، نتایج به دست آمده به شرح زیر توضیح داده می شود: بین سبک رهبری مدیر و تنیدگی کارکنان صف بانک پارسیان همبستگی معنی داری وجود دارد چرا که سطح معنی دار به دست آمده (۰۰۰/۰=sig)کمتر از آلفای تحقیق (۰۱/۰=α) می باشد.
پس نتیجه کمی این است که در سطح ۹۹%رابطه معنی داری بین سبک رهبری مدیر و تنیدگی کارکنان صف بانک پارسیان وجود دارد. نوع همبستگی بین دو متغیر مذکور خطی بوده یعنی هر دو تو امان افزایش یا کاهش می یابند شدت همبستگی بین دو متغیر در سطح نسبتاً قوی قرار دارد بنابر این فرضیه اصلی پژوهش مورد تایید قرار می گیرد به این مفهوم که تغییرات در سبک رهبری مدیر بر میزان تنیدگی شغلی کارکنان اثر می گذارد. بدین معنی که هرچه از سبک رهبری استبدادی-استثماری به سمت سبک رهبری مشارکتی می رویم تنیدگی کمتری در کارکنان احساس خواهد شد.
جهت بررسی میزان تاثیر بر ارزش مدل رگرسیون مورد تحلیل قرار گرفت که در ادامه به آن پرداخته می شود.
برازش مدل رگرسیون
جهت بررسی و ارائه مدل سبک رهبری(X) و تنیدگی (S) ، پس از یررسی شاخص های کیفیت مدل در جدول زیر آمده است که به ارائه مدل برازش یافته می پردازیم.
جدول ۴-۳-۳-۱۴-شاخص کفایت مدل رابطه سبک رهبری و تنیدگی کارکنان درگونهB

دوربین-واتسون

انحراف معیار خطا

ضریب تعیین تعدیل شده

ضریب تعیین

ضریب همبستگی

۱٫۹۲

• کیو ( ۱۹۹۳ ) شایستگی را بعنوان نتیجۀ به کاربردن دانش و مهارت بطور مناسب تعریف می­ کند. به عبارتی دیگر شایستگی = مهارت + دانش.

• طبق نظر سانچر (۲۰۱۰)^[۴۰]، شایستگی­ها به عنوان یک دسته از دانش، خصوصیات، نگرشها و مهارت­ های به هم تعریف میشوند که تاثیر زیادی بر شغل افراد میگذارند و با عملکرد افراد در کار، همبستگی دارد، می ­تواند استانداردهای قابل قبول ارزیابی شود و از طریق آموزش و توسعه بهبود یابد.

• چیورز و چیتام(۲۰۰۵)^[۴۱]، یک تعریف کلی از شایستگی را بیان می­ کند، شایستگی یک عملکرد کاملا موثر درون یک حرفه است که ممکن است در دامنه­های از سطح اساسی کارایی با بالاترین سطح برتری قرار بگیرد.

• بارترام (۲۰۰۵)^[۴۲]، شایستگی­ها را بعنوان مجموعه رفتارهاییکه، ابزاری در رسیدن بر نتایج یا برون داد هستند، توصیف می­ کند.

• سیگزدینین(۲۰۰۶)^[۴۳]، معتقد است که شایستگی­ها، ویژگی­های اساسی فرد هستند که از طریق یک رابطه علت و معلولی با عملکرد اثربخش و عالی او، در یک بخش ارتباط دارد.

• ناکوین شارون و الوود(۲۰۰۳)^[۴۴]، شایستگی: دانش، مهارت ­ها و نگرشهایی است که یک فرد به منظور انجام وظیفه یا اجرای نقش خود، دارا می­باشد یا باید دارا باشد.

• • جکسون وشولر(۲۰۰۳)^[۴۵]، معتقدند که شایستگی­های مربیان بعنوان مهارت ­ها دانش، توانایی­ها، نگرش و بینش و دیگر ویژگی­هایی تعریف می­ شود که یک شخص برای انجام موثر یک شغل نیاز دارد.

• دابیس و رائول(۲۰۰۴) شایستگی را بعنوان ابزاریکه توسط مربیان مورد استفاده قرار می­گیرد تا واحدهایی از کار یا وظایف شغلی شان را انجام دهند تعریف می­ کند. دانش و مهارت ­ها آشکارترین شایستگی­ها هستند. شایستگی­های دیگر بیشتر انتزاعی هستند( مثل: اعتماد به نفس، انعطاف پذیری، صبوری و. . . . ) اما به اجرای موفقیت آمیز بعضی از انوای مهارت ­ها مربوط می­ شود( دابیس و دیگران، ۲۰۰۴: دابیس و رائول، ۲۰۰۰: به نقل از کوچران، ۲۰۰۹)

• در زمینه ویژگی­های شخصیتی مربیان نیز براونز^[۴۶](۱۹۷۵) و مالهورتا و خان ^[۴۷](۱۹۸۶)

به خصایصی مانند اعتماد به نفس، هوش، خودباوری، ثبات رفتاری و تمایلات هیجانی، وادوارد^[۴۸](۱۹۹۰) استیون لارسون^[۴۹] (۱۹۹۰) به دانش مربی، سالمینن^[۵۰](۱۹۹۶) لیکونن^[۵۱](۱۹۸۶) شرمن ^[۵۲](۱۹۸۶) پنمان^[۵۳](۱۹۷۴) به ویژگی­های رفتاری مربی اشاره کرده ­اند و آن را عاملی در موفقیت مربی دانسته ­اند.
بررسی و تحلیل تعاریف فوق نشان می­دهد که نکات مشترک قابل تشخیصی در تمامی این تعاریف وجود دارد که عبارت است از:
۱- شایستگی شامل دانش، مهارت، ویژگی­های فردی از جمله( ارزش، نگرش، مفهوم ذهنی، انگیزه، ویژگی­های فیزیکی) و یا ترکیبی از این عوامل است. شایستگی آن دسته از خصوصیات مربیان است که زیربنای رفتارهای موفق شغلی را تشکیل می­دهد و موجب عملکرد برتر و موثر آنها در شغل، وظیفه یا شرایط می­ شود. همچنین شایستگی­ها باید قابل مشاهده و قابل اندازه گیری باشند و با ثبات و تکرار در رفتار فرد فرد مشاهده شود( زاهدی و شیخ، ۱۳۸۹).
۲- نکته­ی دیگر در زمینه تعریف شایستگی این است که معمولا دو تعریف در زمینه شایستگی ارائه می­ شود: نخست نشانگر توانایی یک فرد برای انجام اثربخش فعالیت­های شغلی است درحالیکه در تعریف دوم بر آنچه یک فرد برای عملکرد اثربخش نیاز دارد، تاکید می­ کند. معنای دوم، معنای واقعی شایستگی است و در این مطالعه نیز همین معنا مدنظر می­باشد( هاری، ۲۰۰۴: به نقل از کرمی و صالحی، ۱۳۸۸).
مدل هاو الگوهای شایستگی
امروزه الگوها و چارچوب­های متعددی برای شایستگی موجود است ولی می­توان گفت که بیشتر آنها تا حدودی مبتنی بر خوشه “دانش، مهارت ­ها، توانایی­ها، انگیزش، باورها، ارزشها و رغبتها” هستند؛ با بخش مهم شغل، عملکرد برتر یا اثربخشی، استانداردهای پذیرفته شده قابل مشاهده و قابل سنجش و همچنین جهت گیری استراتژیک در ارتباطند؛ و از طریق آموزش و پرورش قابل بهبود هستند.

• مدل شایستگی عبارت است از مجموعه سیستماتیک از شایستگی­ها در یک نقش یا مجموعه ­ای از نقشهای مشابه که موجب می­ شود افراد در آن نقش­ها موفق شوند.

• مدل شایستگی سرمشق و الگوی رفتارهای موفقیت آمیز برای سایرین می­باشد و به نقش­ها هویت حرفه­ای می­بخشد.

الگوی شایستگی، بعنوان توانایی انجام فعالیت­ها در محدوده شغل بر اساس استانداردهای تعیین شده تعریف شده است. در واقع الگوی شایستگی عبارت است از الگوی قابل اندازه گیری توانایی­ها و رفتارهای مورد نیاز برای انجام دادن فعالیت­های کاری به صورت موفقیت آمیز است(استنلی^[۵۴]، ۱۹۸۵).
به طور معمول، الگوی کارساز و موثر باید:
منحصر به فرد باشد. (هر شایستگی به ویژگی مشخصی تخصیص داده شود).
یکنواختی یا همگنی داخلی داشته باشد. (شایستگی­های هر ویژگی به هم شبیه و از سایر شایستگی­های دیگر متفائت باشد).
جامعیت داشته باشد. (هر ویژگی مهم باید در الگو وجود داشته باشد).
ثابت باشد. (شایستگی­ها به سهولت قابل نقل و انتقال نباشند).
نام مرتبط داشته باشد. (نام با تمام کوتاهی خود، مفهوم را منتقل کند).
در هر حال، تدوین هر الگوی شایستگی در نخستین گام نیازمند ایجاد اجماع در تعریف شایستگی است. سپس می­بایست بر مبنای تعریف و رویکرد اتخاذ شده به تدوین الگوی شایستگی اقدام کرد.
انواع شایستگی­ها:

• شایستگی­های محوری

سازمان برای دستیابی به برتری و بلوغ نیازمند ایجاد شایستگی­های محوری است. شایستگی­های محوری برآمده از قابلیت ­های سازمانی هستند. قابلیت ­های سازمانی نیز بوسیله منابع سازمان خلق می­شوند. فرایند خلق قابلیت ­های سازمانی، یک فرایند یادگیری است که با طی تجربیات مستمرسازمانی، به مرور سازمان را به سوی مزیت رقابتی سوق می­دهد. شایستگی­های محوری عبارتند از قابلیت­هایی که ارزشمند، کمیاب و قابل جایگزین، و تقلید ناپذیرند. شایستگی­های محوری، منجر به خلق مزیت رقابتی، ایجاد ارزش و بازگشت سرمایه بالاتر می­گردند.

• شایستگى هاى رهبری

شایستگی مدیریتی یا رهبری مجموعه ­ای از مهارت ­ها، خصوصیات و رفتارهای فردی رهبران ومدیران ارشد یک سازمان را شامل می­ شود. شایستگى هاى رهبران مى بایستى به صورت چند بعدى برنامه ریزى شود. براى این منظور سه رویکرد کلى موجود مى باشد که عبارتند از:
الف) توسعه مستقیم: در این حالت، فرد یاد گیرنده به طور مستقیم در معرض موضوع توسعه قرار مى گیرد،
ب) توسعه در حین کار: در این مورد محیط و اهداف براى انجام امور کارى تعریف شده ­اند، تنظیم مى کند
ج) توسعه اجتماعى: در این شرایط، رفتار و نگرش افراد در اثر مشاهده ى الگوهایى در محیط اطراف تغییر مى کند.

• شایستگی شغلی

این شایستگی­ها می­توانند به عنوان شایستگی­های مرتبط با کار یا شغلی توصیف شوند که به انتظارات عملکرد شغلی و استاندارد­هایی که از افرا د انتظار می­رود اشاره دارند. در شایستگی شغلی بیشتر بر مهارت­ های افراد تاکید می­ شود نه رفتار آنها، این شایستگی­ها می­توانند از طریق تحلیل وظیفه ­ای تعریف شوند. و آنچه را افراد در نقش­های ویژه باید قادر به انجام آن باشند و استاندارد­های که از آن­ها انتظار میرود محقق کند را مشخص می­سازند. معیارهای شایستگی هر یک از مشاغل براساس تحلیل قابلیت­ها و شایستگی­های مورد نیاز خاص هر شغل با بهره گرفتن از ابزارهای ویژه­ای تعیین می­گردد. فرآیندی که در این مرحله صورت می­گیرد تعیین نیمرخ شایستگی­های مشاغل براساس طراحی ماتریس قابلیت­ها و شناسایی دانش، مهارت و توانایی­های ضروری برای انجام مناسبِ وظایف پیش بینی شده هر یک از مشاغل است. این مرحله اطلاعات مورد نیاز را جهت مرکز ارزیابی به منظور سنجش و تطبیق قابلیت ­های شغلی و فردی فراهم می­سازد (محمدحسین افضل آبادی و همکاران، ۱۳۸۹).
شایستگی­ها بعضی یا همه خصوصیات زیر را دارند:

• دسته بندی کردن مهارت ­ها و توانایی­ها، دانش، انگیزه­ ها، ارزش­ها و علایق، انگیزه ها.

• ارتباط با عملکرد اثربخش یا عملکرد سطح بالا.

• قابل مشاهده و قابل اندازه گیری در مقابل استانداردهایی که به خوبی پذیرفته شده ­اند.

گر چه از چگونگی شغل شریف‏اش اطلاعی در دست نیست ولی می‌توان این حدس را زد که وی این کار را برای اینکه در بیت المال تصرفی نداشته باشد انتخاب کرد تا با امکانات بیشتر و دست بازتری به نیازمندیهای شیعیان و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت (ع) اهتمام ورزد. ابن بابویه معاصر با شیخ کلینی بوده ولی با این حال از همدیگر روایتی ندارند.شاید این بخاطر فاصله مکانی آنها از همدیگر بوده است.

ابن بابویه قمی‌را در زمره پرکارترین محدثان در فرهنگ تشیع شمرده‏اند و فقهای بزرگ برای نظریات اجتهادی و فقهی او ارزش زیادی قائلند. او در فقه، حدیث و دیگر علوم اسلامی‌آثار بسیاری از خویش به یادگار گذارد که ابن ندیم چنین اعتراف می‏کند: من به خط ابو جعفر محمد بن علی( شیخ صدوق) پسر ابن بابویه قمی، بر پشت کتابی خواندم که نوشته بود: به فلانی اجازه کتابهای پدرم علی بن حسین را که دویست کتاب و نیز کتابهای خود را که هیجده اثر است، دادم. (ابن ندیم، محمد بن اسحاق، ۱۳۴۶ش: ۳۶۳).
با این حال شیخ طوسی ونجاشی تنها بیست کتاب از وی نام می‌برند.( النجاشی،احمدبن علی،۱۴۰۸ ق:۲۶۱.)؛ (ابن ندیم، محمد بن اسحاق، ۱۳۴۶ش: ۳۶۳). با این تفاسیر ما به بسیاری از این کتب دسترسی نداریم و فقط چند مورد اندک مورد شناسایی قرار گرفته است.
یکی از آثار ارزشمندش « الشرائع» همان رساله معروفی است که برای فرزندش نوشته و شیخ صدوق در کتابهایش از آن بهره زیادی برده است. دانشمدان و فقهای بزرگ هر وقت به حدیث و روایتی از امامان معصوم (ع) دسترسی پیدا نمی‏کردند به فتاوی و نظریاتی که در این رساله ارائه شده مراجعه می‏کردند و آراء مطرح شده در آن را به مثابه متن حدیث می‏دانستند و این به سبب سخن نویسنده در آغاز کتاب است که فرموده: آنچه در این کتاب موجود است از ائمه طاهرین (ع) گرفته شده است. (آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن،۱۳۵۵ق،ج ۱۳: ۵۷). دانشمندان و فرهیختگان حوزه علوم اسلامی، شیوه ابن بابویه قمی‌را در رساله الشرائع ستوده‏اند چرا که وی اولین شخصیتی است که در این رساله مبتکر جمع روایات شبیه به هم بود و اصل حدیث را با قرائن آن یادآور گردید.(موسوی خراسانی،محمدباقر،۱۳۵۶ج۴ :۲۷۴).
از دیگر آثار وی کتاب الکر والفر است. که متن آن مناظره با محمد بن مقاتل رازی است.این مناظره در مورد اثبات حقانیت امامت امیر المومنین (ع) میباشد.(افندی،عبدالله بن عیسی۱۳۶۶ ش:۶۰). (موسوی خراسانی،محمدباقر،۱۳۵۶ ش:۲۷۵).
از آثار او می‏توان از الامامه والتبصره من الحیره، الاملاء و النطق، الأخوان، التسلیم، التوحید، التفسیر، الجنائز، الصلاه، الطّب، قرب الاسناد، المعراج، مناسک الحج، المنطق، المواریث، النکاح، النساء و الولدان، الوضوء، الحج که کامل نیست و النوادر نام برد.( نجاشی،احمدبن علی،۱۴۰۸ق: ۸۹و۹۰)و ؛ (طوسی،محمدبن حسن،۱۴۲۲ق : ۹۳)؛ (ابن شهر آشوب، محمد بن علی،۱۳۸۰: ۶۵).
از آنجایی که این عالم جلیل القدر به درجه ای از ارشاد و استادی در زمینه های علمی‌و فقهی رسیده بوده، طبیعی است که هم خود دارای اساتیدی بوده که از محضر آنها به مقام نقل حدیث وراویگری رسیده باشد وهم از نواحی گوناگون، طالبان علم وحدیث از وی حدیث نقل ودر حضورش شاگردی کرده باشند.جمعی از محدثان و دانشمندانی که از ابن بابویه نقل حدیث کردند و یا شاگردی وی را نمودتد،از این قرارند:
۱-قرزندش ابو جعفر محمد ( شیخ صدوق، متوفی ۳۸۱ق) که بیشترین روایت را در کتابهایش از پدرش دارد.
۲ -فرزند دیگرش ابو عبداللّه حسین( متوفی ۳۸۱به بعد).
۳ -ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی‌( متوفی ۳۶۸ق) که در کامل الزیارات این محدث بزرگوار احادیث زیادی را از این استادش نقل کرده است. (جعفر بن محمد بن قولویه. قولویه، جعفر بن محمد،۱۴۲۸ق :۱۱).
۴ -احمد بن داوود بن علی قمی.
۵ -فرزند خواهرش ابو عبداللّه حسین بن حسن بن محمد.
۶ -هارون بن موسی تلعکبری
۷ -محمد بن حسن بن بندار قمی(طوسی،محمدبن حسن،۱۴۲۲ق :۲۲۲).
۸ -ابوالحسن عباس بن عمر بن عباس کلوذاتی که خود می‏گوید: زمانی که علی بن حسین ( ابن بابویه قمی) وارد بغداد شد به من اجازه تمام کتابهایش را داد.( النجاشی،احمدبن علی،۱۴۰۸ق:۹۰).وی بیشترین حدیث را از این محدثان و راویان شیعی نقل می‌کرده که عبارتند از:
ابوالقاسم سعد بن عبداللّه اشعری قمی( متوفی ۳۰۱ق) ؛ ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حمیری؛ علی بن ابراهیم بن هاشم قمی‌( متوفی۳۰۷ق )احمد بن ادریس قمی؛ محمد بن یحیی العطار؛ محمد بن حسن صفّار قمی( متوفی ۲۹۰ق) محمد بن ابی القاسم ما جیلویه؛ علی بن موسی بن جعفر کمندانی؛ حسین بن احمد مالکی؛ عبداللّه بن حسن مؤدب؛ حسین بن محمد بن عامر؛ علی بن محمد بن قتیبه؛ علی بن حسن بن علی کوفی؛ علی بن حسین سعد آبادی.(در التوحید،معانی الاخبار،من لایحضره الفقیه در صفحات متعدد به این موارد اشاره شده است).
ابن بابویه همچنین هم عصر منصور حلاج بوده،همزمانی که منصور حلاج وارد قم شده،وادعای نیابت امام زمان را کرده ابن بابویه در برابر عفاید او مخالفت کرده است.شرح ماوقع این اتفاق در کتاب الغیبه شیخ طوسی اززبان ابوعبدالله حسین،پسر ابن بابویه بدین شرح ذکر شده: حسین بن منصور حلاج به قم آمد و نامه‏ای به پدرم نوشت و درآن ادعا کرد: من فرستاده امام زمان ( عج) وکیل او هستم از من پیروی کنید! نامه رسان نوشته او را به دست پدرم داد و به محض اینکه از مضمون نامه آگاه شد،آن را پاره کرد و به نامه‏رسان گفت: چه می‏پنداری درباره انسانهای نادان؟ قاصد مطالبی بر زبان جاری کرد و به پاره کردن نامه اعتراض کرد که حاضران بر سخنان او خندیدند و به مسخره گرفتند. سپس پدرم برخاست و با جمعی از یاران و دست اندرکارانش به مکان تجارت خود رفت؛ وقتی از در وارد شد کسانی که در آنجا نشسته بودند به احترام پدرم برخاستند، جز مرد ناشناسی که از جای خود بلند نشد و شیوه ادب را رعایت نکرد، البته پدرم نیز او را نمی‏شناخت. پدرم نشست و دفتر حساب و قلم و دواتش را چنانکه معمول بازرگانان است درآورد و از یکی از افراد پرسید این مرد ناشناس کیست؟ آن شخص پاسخ پدرم را داد ولی آن مرد ناشناس وقتی متوجه شد درباره او جستجو می‏شود برخاست و نزدیک آمد و به حالت اعتراض گفت: با اینکه حاضرم چرا از دیگری درباره من می‏پرسی؟! پدرم گفت: ای مرد! احترام تو را نگه داشتم و تو را بزرگ شمردم که از خودت نپرسیدم. آن مرد گفت: نامه مرا پاره می‏کنی!:من خودم دیدم که شما نامه مرا پاره کردی! پدرم گفت: تو همان شخص یعنی حسین بن منصور حلاج هستی! پدرم ناراحت شد و بلافاصله به شاگردش دستور داد: دشمن خدا و رسولش را از اینجا بیرون کن! و خطاب به حسین بن منصور حلاج گفت: اتّدعی المعجزات؟ علیک لعنه اللّه! ادعای معجزه‏ای داری؟ لعنت خدا بر تو باد!
همانطور که فرمان داده بود از پشت گردن حسین بن منصور حلاج گرفتند و او را از آنجا بیرون انداختند که پس از این جریان دیگر ما او را در قم ندیدیم.(طوسی،محمدبن حسن، ۱۳۸۰ ش: ۲۴۸)ابن بابویه قمی، از زمان ولادتش تا پایان دوره نیابت ابو جعفر محمد بن عثمان عمری، دومین سفیر امام زمان ( عج)، در شهر قم ماند و به جایی مسافرت نکرد. در آغاز عصر نیابت ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی یعنی سال ۳۰۴یا ۳۰۵ق، به منظور زیارت قبور امامان معصوم(ع) و دیدار سومین نایب خاص صاحب الزمان ( عج) وارد عراق شد.او پس از زیارت چهار امام معصوم (ع) و بهره روحی و معنوی از آستان مقدس آنان به بغداد رفت و به دیدار ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی( سومین نایب خاص امام زمان « عج» مشرف شدوبه بسیاری از سوالات فقهی اش پاسخ داده شد.
نجاشی می‏نویسد:( علی بن حسین) به عراق مسافرت کرد و به محضر ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی (رضوان خدا بر او باد) رسید.از مسائلی پرسید و پس از این دیدار به وسیله نامه با او در ارتباط بود. (النجاشی،احمدبن علی، ۱۴۰۸ق:۸۹.).
علامه حلّی نیز نظیر گفته نجاشی را نقل می‏کند.(حلی،حسن بن یوسف، ۱۴۱۷ق :۱۷۸).
این طور از سخنان این دو رجال سرشناس شیعی استفاده می‏شود که این سفر اولین مسافرت این محدث به عراق و بغداد بوده است زیرا اگر در عصر نیابت دومین نایب امام (ع)مسافرت داشت قطعا” چنین دیداری را با او انجام می‏داد و چنین چیزی نقل نشده است و نیز نامه هایی که ابن بابویه قمی‌از قم به جناب حسین بن روح نوشت پس از این ملاقات حضوری بوده است.
بیش از ۶۰سال از عمر پربار ابن بابویه قمی‌گذشت ولی هنوز از همسرش که دختر عمویش بود دارای فرزند نشد.از آنجایی که با سومین نایب امام زمان درارتباط بود(عج) از اینرو نامه‏ای به جناب حسین بن روح نوبختی نوشت و از نایب خاص امام (ع)استدعا کرد که از صاحب الزمان ( عج) تقاضا نماید دعا بفرماید خداوند فرزندانی فقیه و آگاه به احکام شرع به او عنایت کند.پس از مدتی در جواب نامه او چنین آمد:« انّک لا ترزق من هذه و ستملک جاریه دیلمیه و ترزق منها ولدین فقیهین». (طوسی،محمدبن حسن،۱۴۲۳ق :۱۸۸)؛(ابن بابویه،محمدبن علی، ۱۳۷۴ش، :۵۰۲ ).
از همسر فعلی خود فرزندی نخواهی داشت ولی به زودی کنیزی دیلمی‌را مالک می‏شوی و دو پسر فقیه و دین شناس از او نصیب تو خواهد شد. دعای حجت خدا در روی زمین در حق ابن بابویه قمی‌به اجابت رسید و خداوند متعال به او کنیز دیلمی‌که به همسری برگزید دو پسر عنایت کرد. ابو جعفر محمد معروف به شیخ صدوق ( متوفی ۳۸۱ق) ؛از اندیشمندان و فقهای بزرگ شیعی و دارای تألیفات و آثار بسیار ارزشمند که از گنجینه‏های غنی فرهنگ تشیع و اسلام است. ابو عبداللّه حسین بن علی؛ فرزند دوم او که از فقهای بزرگ امامیه و از محدثان مورد اعتمادی که روایت بسیاری از راویان شیعی و نیز از پدر و برادرش شیخ صدوق نقل کرده است. شیخ صدوق و ابو عبداللّه حسین، همان دو فقیهی‏اند که به دعای صاحب الزمان ( عج) نصیب ابن بابویه قمی‌شدند. دو فقیه ماهر و خوش حافظه و مطالبی را در ذهن با استعداد خود داشتند که هیچ کس از اهل قم آن را حفظ نبود تا جایی که دانشمندان از حافظه قوی این دو فرزند در نقل روایات و احادیث تعجب می‏کردند و می‏گفتند: این مقام و جایگاه رفیع به دعای امام زمان (ع)نصیب شما شده است و این کرامت و سرچشمه جوشان معنوی بر اهل قم پیوسته سرازیر است. علی بن حسین، پدر شیخ صدوق، مؤسس و سلسله جنبان خاندان ابن بابویه قمی‌است که از نسل پاک او مردان دانشور و پارسایی تا اواخر قرن ششم هجری قمری، یکی پس از دیگری قامت برافراشتند. علی ابن بابویه قمی‌در سن حدود هفتاد سالگی درمورد فرزند دارشدنش حاجت روا گردید،و دعای دو امام معصوم امام حسن عسکری و امام زمان (ع) در حقش مستجاب گشت ومی‌بایست نذری که در پیشگاه خداوند متعال کرده بود به انجام می‌رساند. او منتظر زمان مناسبی بود که شکر این همه لطف و کرم از جانب پروردگار را انجام دهد لذا با خود عهد بسته بود که حق سپاس و شکررا در خانه خدا انجام دهد. از این رو مقدمات سفر معنوی و روحانی بیت اللّه الحرام را فراهم کرد. علی بن حسین، گر چه مقام بزرگ مرجعیت شیعیان را در قم داشت و در فقه، حدیث، تفسیر و دیگر معارف و تهذیب نفس و اخلاق سرآمد بود ولی با تیز بینی و بصیرت به خوبی واقف بود که در روزگاری دارد نفس می‏کشد که عصر غیبت صغرای امام زمان (ع)است و نایبان خاص آن حضرت در اوج دانشها و فضیلتهای اخلاقی و انسانی حضور دارند و احدی با مقام بلند آنان قابل قیاس نیست چرا که این چهار ستاره واسطه فیض و سرچشمه آب حیات از ناحیه صاحب الزمان ( عج) به جهان آفرینش‏اند و اعمال و رفتار دیگران با اجازه و رضایت آنها که خشنودی و اذن مقام ولایت است مشروعیت دارد. لذا پیش از قصد زیارت خانه خداوقبوراهل بیت عصمت و طهارت (ع) از نائبان خاص امام (ع) اذن دخول به حرم امن الهی را تقاضا کرد. فرزندش ابو عبداللّه حسین می‏فرماید: جمعی از محدثان شیعی قم که در بغداد ساکن بودند برایم نقل کردند در سالی که قرامطه به زائران خانه خدا حمله کردند، یعنی همان سالی که شهابهای آسمانی فرو ریختند، پدرم - رضوان خدا بر او باد - به محضر ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی قدس سرّه نامه نوشت و از او اجازه خواست که به مکّه مکرّمه مشرف شود.
در پاسخ آمد: امسال به زیارت خانه خدا حرکت نکن!
نامه دیگری نوشت و عرض کرد: نذر واجبی داشتم که همین امسال به مکه روم آیا چنین اجازه می‏دهید از زیارت صرف نظر کنم و تشریف نبرم؟
در پاسخ آمد: چنانچه از رفتن به زیارت خانه خدا ناگزیر هستی، پس لازم است هنگام حرکت همراه آخرین کاروان باشی!
همانطور که آن حضرت دستور داده بود پدرم در آن سال با آخرین کاروان حرکت کرد و به سلامتی برگشت ولی زائرانی که با کاروانهای پیش از آن حرکت کرده بودند جانشان را در حمله قرامطه از دست دادند.( طوسی،محمدبن حسن، ۱۴۲۳ق :۳۲۲).
دو حادثه کشتار زائران خانه خدا توسط قرامطه و سقوط شهابهای آسمانی که به « تناثر نجوم» معروف است و ابن اثیرو مسعودی دو مورخ شهیر وقوع این دو حادثه را در سال۳۲۹ق ذکر کردند. (ابن اثیر،علی بن محمد، ۱۳۴۴ ش:۱۷۶و ۱۷۷).
بنابراین مسافرت ابن بابویه قمی‌به زیارت خانه خدا در سال ۳۲۹ق بود که در همین سال برای بار دوم به بغداد وارد شد و مطابق نقل شیخ طوسی، هارون بن موسی تلعبکری از او حدیث نقل کرد و فرمود: در سالی که ستارگان فرو ریخت از وی ( ابن بابویه قمی) احادیثی را شنیدم که در همان سال وارد بغداد شد و تمام کتابها و احادیثی را که روایت می‏کرد به من اجازه داد.
صدوق اول، ابن بابویه قمی، در دانش و کرامتها و صداقت و راستیها مورد احترام و اطمینان نایبان خاص صاحب الزمان ( عج) بود. ابوالحسن علی بن محمد سمری - چهارمین نایب امام زمان ( عج) - پیوسته از فقها و راویانی که به دیدارش می‏رفتند از سلامتی او می‏پرسید و آنها از تندرستی و زندگی پربارش خبر می‏دادند و از اینکه می‏شنیدند صدوق اول مرد راستیها حیات دارد و همچنان نور افشانی می‏کنند، خوشحالی در سیمای مبارکش آشکار می‏گشت. در سال ۳۲۹ق، پیش از آنکه علی بن محمد سمری از زندگانی دنیا رخت بربندد و عصر غیبت صغری به پایان رسد، جمعی از استادان بزرگ وعالمان حدیث در محضرش بودند که ناگاه فرمود:
رحم اللّه علی بن الحسین بن بابویه القمّی! خدای تبارک و تعالی علی بن حسین بن بابویه قمی‌را بیامرزد! به نقلی چنین فرمود: آجرکم اللّه فی علی بن الحسین فقد قبض فی هذه الساعه. خداوند به شما مصیبت علی بن حسین ( ابن بابویه قمی) اجر عنایت فرماید، او در این ساعت از دنیا رفت. حاضران با شگفتی تاریخ آن روز را یادداشت کردند که پس از ۱۷یا ۱۸روز، از قم خبر آمد که علی بن حسین، صدوق اول در همان ساعت و روزی که علی بن محمد سمری آن جملات را فرمود چشم از این جهان فرو بست.(ابن بابویه،محمدبن علی، ۱۳۷۴ ش: ۵۰۳)؛( النجاشی،احمدبن علی، ۱۴۰۸ق،: ۲۶۲). فقها و شیعیان قم پیکر مطهرش را تشییع کردند و در جوار بارگاه ملکوتی فاطمه معصومه (س) به خاک سپردند، هم اکنون آرامگاه این ستاره آسمان معرفت، زیارتگاهی است و مردم ودانشمندان و شیعیان به زیارتش می‏روند.

۲-۳ حسین بن علی ابن بابویه قمی

از تاریخ تولّد حسین بن علی در کتب رجالی سخنی به میان نیامده است، امّا از قرائن روشن است، تولّد وی در اوائل قرن چهارم هجری بوده است؛ زیرا پدر بزرگوارش در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ ق برای زیارت قبور ائمه طاهرین(ع) و سومین نایب خاص حضرت بقیه اللّه - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - به بغداد می‏رود. نامه‏هایی را که او برای حسین بن روح نو بختی نوشته، بعد از این تاریخ بوده است. در جواب نامه وی، حضرت حجه ابن الحسن (ع) تعبیرهایی چون «ستملک»، «سترزق» یا «سیولد» را به کار برده‏اند. از این تعابیر (با حروف «س») معلوم می‏شود که پس از سال‏های ۳۰۵، خیلی طول نمی‏کشد که علی بن الحسین؛ صاحب اولاد می‏گردد.
با توجه به این که علی بن الحسین در سال ۳۲۹ ق از دنیا رفته است، سال تولد محمد و حسین را باید بین سال‏های ۳۰۵ تا ۳۲۹ق دانست. پدر وی همان طور که بیان کردیم از عالمان ودانشمندان معروف زمان خویش بود و این خواست خداوند بود که این دو برادر از محضر پدر به مقام و مرتبه علمی‌برسند. او بیش از یک دهه تحت تعلیم پدر بزرگوارش، قرار داشت. وی با استعدادی سرشار و شوق زیادی که درراه تحصیل علم داشت، درجات بلند علوم اسلامی‌را به سرعت پیمود. وی گرچه در علم فقه و حفظ حدیث، به مرتبه برادرش شیخ صدوق؛ نمی‏رسید، لکن او هم از فقها و محدّثین برجسته‏ای به شمار می‏آمد که بر سر زبان اهالی قم قرار داشت. او با مسافرت هایی که به بعضی از شهرها نمود، آوازه شهرتش به بسیاری از نقاط اسلامی‌را رسید.
ابو عبداللّه، حسین بن علی با استعداد سرشار و جدّیت و شوق زیادی که به تحصیل علم و حفظ احادیث اهل بیت (ع) داشت، به سرعت توانست مدارج عالی فقه و حدیث را بپیماید و بر کرسی تدریس قرار گیرد. ایشان می‏گوید: وقتی مجلس درس تشکیل دادم، کمتر از بیست سال داشتم. گاهی ابوجعفر، محمد بن علی اسود در مجلس درس من حاضر می‏شد. او وقتی می‏دید من در این سن جوانی با سرعت به سؤال‏های شاگردان در رابطه با مسائل حلال و حرام شرعی جواب می‏دهم، بسیار شگفت زده می‏شد و بعد می‏گفت: تعجبی نیست، چون که تو به دعای حضرت امام زمان - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - به دنیا آمده‏ای.( نوری، میرزا حسین،۱۳۱۸ق:۵۲۴).
از مطالعه تاریخ و حدیث چنین به دست می‏آید که همواره رجال شیعه دارای مناصب مهمی‌در مرکز خلافت و سایر شهرها بوده‏اند، و حکّام وقت به نظرات آنها توجّه می‏کردند.
قدرت و عظمت علمای شیعه در بغداد و قم و به طور کلّی در عراق و ایران، در دوره «دیالمه» به اوج خود رسیده بود. حوزه ‏های درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علنی بود. دانشمندان شیعه در همه جا با سلاطین دیالمه و وزرای آنان مرتبط و منظور نظر ایشان بودند. رابطه شیخ صدوق؛ و برادرش حسین بن علی بن بابویه، با صاحب بن عبّاد، وزیر دانشمند و ادب پرور «دیالمه»، از نمونه این ارتباطها است.
شیخ صدوق؛ کتاب عیون اخبار الرّضا را به نام صاحب بن عبّاد، تألیف کرد. حسین بن علی بن بابویه؛ نیز کتابی را برای صاحب بن عبّاد به رشته تحریر در آورد. (دوانی،علی، ۱۳۸۶ ش:۴۶-۴۰). به نظر نمی‌رسد که این نفوذ و ارتیاط با حاکمان و فرمانروایان جهت کسب مقامهای دنیوی بوده باشد،بلکه بیشتر به خاطر ارشاد وراهنمایی این حاکمان و به تبع آن ارشاد مردم به سمت حق و عدالت بوده است.
حسین بن علی بن بابویه قمی‌از استادان بزرگی بهره برد، بعضی از آنها که در کتب رجال به نامشان تصریح شده است، عبارتند از:
۱- پدر بزرگوارش علی بن حسین بن بابویه قمی: وی بیش از یک دهه تحت تعلیم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدرگرامیش برای نقل روایاتش اجازه داشت.(الطوسی،محمدبن حسن،۱۴۲۳ق :۴۶۷ )؛(النجاشی،احمدبن علی، ۱۴۰۸ ق: ۵۰).
۲ - برادرش ابوجعفر، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی‌معروف به شیخ صدوق (همان:۵۰)
در همتایی حافظه نیرومندش جز برادرش، ابو عبداللّه حسین بن علی، مانند دیگری نداشت. تنها برادر و شاگرد او حسین بن علی بود، که قدرت حافظه اش چون شیخ صدوق زبانزد خاص و عام بود.
۳ - شیخ ابی جعفر محمد بن حسین نحوی.( افندی اصفهانی، میرزا عبداللّه، ۱۳۶۶ ش: ۱۴۹).
۴ - علی بن احمد بن عمران الصّفّار.
۵ - ابوجعفر محمد بن علی الاسود.
۶ - حسین بن احمد بن ادریس. (ابن بابویه،محمدبن علی، ۱۳۸۳ ق: ۳۸ ).
حسین بن علی که در سن جوانی به تدریس علوم فقهی پرداخت، شاگردان زیادی راپرورش داد، و معارف وعلوم متعالی اهل بیت (ع) را به شاگردانش منتقل نمود. متأسفانه در کتب رجال نام تعداد کمی‌ از آنها آمده است. اینان عبارتند از:
ابوالقاسم علی بن حسین، معروف به سید مرتضی.( افندی اصفهانی، میرزا عبداللّه،۱۳۶۶ش: ۱۴۹).دانشمندی بزرگ و نابغه‏ای کم نظیر بود. وی در ماه رجب سال ۳۵۵ ق، در شهر بغداد دیده به جهان گشود. از همان دوران کودکی به یادگیری دانش‏های متداول آن روز پرداخت. او در سنین جوانی در بسیاری از علوم اسلامی‌به مقام والایی رسید. وی از شاگردان ممتاز مرحوم شیخ مفید(متوفای ۴۱۲ ق) نیز به حساب می‏آید. (حر حاملی،محمدبن حسن،۱۳۸۵ق :۱۸۳).
سید مرتضی علاوه بر مسؤولیت‏های مهم اجتماعی و تربیت شاگردان ممتازی همچون شیخ طوسی و ابن برّاج، آثار مهمی‌نیز از خود به یادگار گذاشت.علامه امینی در الغدیر نام ۸۶ اثر او را ذکر کرده است. (امینی،عبدالحسین، ۱۴۱۶ ق: ۲۷۰).
ابو عبداللّه، حسین بن عبیداللّه بن ابراهیم معروف به غضائری، دانشمندی برجسته و محدّث و رجالی نامداری است که روایات زیادی نقل نموده است. وی از مشایخ حدیث و اعیان جامعه اسلامی‌است. او با شیخ مفید؛ هم عصر بود. مرحوم نجاشی؛ و شیخ طوسی؛ و سایر بزرگان نیز از وی حدیث نقل کرده‏اند. (مدرس،محمد علی ۱۳۴۶ ش: ۲۴۶ و ۲۴۷ و ج ۷ :۴۰۰) ؛(افندی،عبدالله ابن عیسی،۱۳۶۶ ش :۱۴۹).
حسن بن علی بن حسن قمی: صاحب قدیمی‏ترین تاریخ قم، که ترجمه بخشی از آن در دست است و مورد استفاده علما می‏باشد.همان