در این بخش ما طول پیوند­های موثر را بررسی کردیم.

M = N , P , As , Sb
شکل ۴-۵ : شماره گذاری اتم­ها در پیکربندی سیس و ترانس ترکیبات ۱ تا ۴
در تصویر بالا شماره گذاری اتم­ها برای تجسم بهتر طول پیوند­ها و زوایای پیوندی انجام شده است.

مقادیر طول پیوندM1=M2 در ترکیبات ۱ تا ۴ در پیکربندی سیس به ترتیب ۱.۲۳۵ ، ۲.۱۰۵ ، ۲.۳۰۲ و ۲.۶۶۳ آنگستروم و در پیکربندی ترانس به ترتیب ۱.۲۳۹ ، ۲.۱۰۹ ، ۲.۳۰۳ و ۲.۶۵۵ آنگستروم می­باشد. مقادیرطول پیوند دوگانه M1=M2 در ترکیبات موردنظر توافق بسیار خوبی با مقادیر تجربی طول پیوند دوگانه M1=M2 دارد. طول پیوند دوگانه M1=M2 تجربی برای N=N 1.25 ، P=P 2.02-2.05 ، As=As 2.22-2.24 و Sb=Sb 2.64-2.67 آنگستروم می­باشد ]۱۹[.
اختلاف بین طول پیوند در پیکربندی سیس و ترانس Δ[ r_{M1-M2 Trans} – r_{M1-M2 Cis} ] برای ترکیبات ۱ تا ۴ به ترتیب ۰.۰۰۴ ، ۰.۰۰۳ ، ۰.۰۰۱ و -۰.۰۰۸ آنگستروم می­باشد که یک روند کاهشی دارد با توجه به اینکه اثر آنومری تعمیم یافته رابطه مستقیم با طول پیوند دارد مطابق انتظار با کاهش اثر آنومری تعمیم یافته از ترکیب ۱ به ۴ اختلاف طول پیوندM1=M2 نیز کاهش پیدا می­ کند (جدول ۴-۷).
مقادیر طول پیوند M2-C4 در ترکیبات ۱ تا ۴ در پیکربندی سیس به ترتیب ۱.۴۴۷ ، ۱.۸۶۹ ، ۱.۹۴۱ و ۲.۱۶۹ آنگستروم و در پیکربندی ترانس به ترتیب۱.۴۲۷ ، ۱.۸۶۶ ، ۱.۹۴۱ و ۲.۱۶۹ آنگستروم می­باشد. اختلاف بین طول پیوند در پیکربندی سیس و ترانس Δ[ r_{M2-C4 Trans} – r_{M2-C4 Cis} ] برای ترکیبات ۱ تا ۴ به ترتیب ۰.۰۲ ، ۰.۰۰۳ ، ۰ و ۰ آنگستروم می­باشد که یک روند کاهشی دارد در بالا اشاره شده که با توجه به اینکه اثر آنومری رابطه مستقیم با طول پیوند دارد مطابق انتظار با کاهش اثر آنومری از ترکیب ۱ به ۴ اختلاف طول پیوند M2-C4 نیز کاهش پیدا می­ کند. برای پیوند M1-C3 نیز دقیقا همین روند مشاهده شد (جدول ۴-۷).
در شکل­های زیر مقادیر طول پیوند M1=M2 ، M2-C4 و M1-C3 برای ترکیبات ۱ تا ۴ مشخص شده است :

شکل ۴- ۶: طول پیوند N1=N2 ، N2-C4 و N1-C3 برای پیکربندی سیس و ترانس ۱و۲-دی­فنیل دی­آزن (برحسب آنگستروم)

شکل ۴- ۷: طول پیوند P1=P2 ، P2-C4 و P1-C3 برای پیکربندی سیس و ترانس ۱و۲-دی­فنیل دی­فسفن (برحسب آنگستروم)

شکل ۴- ۸: طول پیوند As1=As2 ، As 2-C4 و As1-C3 برای پیکربندی سیس و ترانس ۱و۲-دی­فنیل دی­آرسن (برحسب آنگستروم)

شکل ۴- ۹: طول پیوند Sb1=Sb2 ، Sb2-C4 و Sb1-C3 برای پیکربندی سیس و ترانس ۱و۲-دی­فنیل دی­استیبن (برحسب آنگستروم)
۴-۳- نتیجه ­گیری
محاسبات B3LYP/Def2-TZVPP گزارش شده و تحلیل NBO یک تصویر مناسب از ساختار، انرژی، پیوند و اثرات استریوالکترونی بر خواص پیکربندی ترکیبات ۱ تا ۴ ارائه داد.
نتایج حاصل از روش B3LYP/Def2-TZVPP نشان می­دهد که در ترکیبات ۱و۲-دی­فنیل دی­آزن، ۱و۲-دی­فنیل دی­فسفن، ۱و۲-دی­فنیل دی­آرسن و ۱و۲-دی­فنیل دی­استیبن با توجه به کاهش اختلاف انرژی آزاد گیبس به پایداری پیکربندی سیس در مقابل پیکربندی ترانس با رفتن از ترکیب ۱ به ۴ افزوده می­ شود.
در بررسی اینکه از بین اثر آنومری، اثرات الکترواستاتیک و اثرات فضائی کدام عامل می ­تواند نتایج را تائید کند، اثر آنومری تعمیم یافته GAE در توجیه افزایش پایداری پیکربندی سیس نسبت به پیکربندی ترانس در ترکیبات موردنظر، نتایج قابل قبولی ارائه نمی‌کند. روند مشاهده شده برای اختلاف بین مقادیر ممان­های دو قطبی(µ∆) پیکربندی­های ترانس و سیس در ترکیب های ۱ تا ۴ ، هم راستا با روند تغییرات DG مربوطه است. بنابراین مدل الکترواستاتیک مرتبط با برهم­کنش دوقطبی-دوقطبی توجیه کننده مقادیر DG محاسبه شده برای ترکیب­های ۱ تا ۴ است.
رابطه مستقیمی بین اثر آنومری و اختلاف طول پیوند وجود دارد بطوریکه با کاهش اثر آنومری تعمیم یافته ( GAE_trans-cis) در ترکیبات ۱ تا ۴ اختلاف طول پیوند Δ[ r_{M1-M2 Trans} – r_{M1-M2 Cis} ] و نیز اختلاف طول پیوند Δ[ r_{M2-C4 Trans} – r_{M2-C4 Cis} ] در ترکیبات فوق کاهش می­یابد.
جداول

۲-۳ بازار
موضوع مبادله بطور طبیعی به بازار منتهی می شود. تعریف بازار عبارت است از: “محلی برای مبادلات بازار"؛ اندازه بازار به تعداد افرادی بستگی دارد که: ۱) به محصول به معنی عام یا شی مورد نظر علاقه مندند، ۲)حاضرند منابع لازم را برای بدست آوردن محصول مبادله کنند. هر گاه امکان بالقوه برای داد و ستد موجود باشد، بازار نیز وجود دارد.

گاهی مفهوم بازر، مبادله منابع یا دادوستدهایی است که الزاما با پول سروکار ندارد؛ برای مثال در بازار انتخابات، داوطلب مجلس قولها و وعده های برای رسیدگی به اوضاع اجتماعی و اقتصادی حوزه انتخاباتی خود به رای دهندگان می دهد تا در مقابل، آنان به او رای بدهند.
تعریف و مفهوم بازار سرانجام ما را به مفهوم بازاریابی می رساند. بازاریابی به معنای « کار کردن با بازار» است (روستا و همکاران، ۱۳۷۵، ص۹).
بازار به مجموعه ای از خریداران بالقوه و بالفعل گفته می شود. در واقع بازار از مجموعه مبادلات جاری یا آتی تشکیل می شود. مشتریان فعلی مبادلات فعلی و مشتریان بالقوه مبادلات آتی را تشکیل خواهند داد (رستمی، ۱۳۸۱، ص ۲۹).
به طور معمول بازارها را به سه گروه تقسیم می کنند:
الف ) بازارهای خودکفا^[۱۶]
ب ) بازارهای غیرمتمرکز^[۱۷]
ج) بازارهای متمرکز^[۱۸]
۲-۳-۱ بازارهای خودکفا
در بازارهای خودکفا افراد نیازهای خود را تامین می کنند. در واقع در این بازارها عملا مبادلاتی انجام نمی گیرد. شاید بازار نامین این وضعیت تنها بخاطر وجود مبادلات بالقوه و مشتریان بالقوه باشد.

شکل ۲-۱ بازار خودکفا (منبع: رستمی، ۱۳۸۱، ص۳۱)
۲-۳-۲ بازارهای غیرمتمرکز
بازار غیرمتمرکز بازاری است که در آن مبادلات میان افراد صورت می گیرد ولی این مبادلات به طور مستقیم توسط افراد نیازمند ومشتریان صورت می گیرد. در این بازارها واسطه یا فروشنده ای برای تسهیل مبادلات وجود ندارد. کارایی این بازارها بیشتر از بازارهای خودکفاست. این نکته بدین معنی است که در سطح معینی از منابع، چنین بازاری نیازهای بیشتری را ارضاء می کند.

شکل ۲-۲ بازار غیرمتمرکز (منبع: رستمی، ۱۳۸۱، ص۳۱)
۲-۳-۳ بازارهای متمرکز

بازار متمرکز بازاری است که در آن واسطه ها به تعداد فراوان قابل مشاهده اند. در این بازار کار مبادله بیشتر توسط این واسطه ها صورت می گیرد. وجود این واسطه ها کار مبادلات را آسان کرده کارایی بازار را افزایش می دهد. در واقع کارایی این بازارها بیشتر از کارایی بازارهای غیرمتمرکز است.
شکل ۲-۳ بازار متمرکز (منبع: رستمی، ۱۳۸۱، ص۳۲)
لازم به ذکر است که اکنون اکثر بازارهای موجود در جهان از نوع بازارهای متمرکز هستند و انواع دیگر بازار کمتر دیده می شود. در گذشته بازارهای غیرمتمرکز و خودکفا بیشتر از امروز وجود داشته اند. توجه به مفاهیم گفته شده نشان می دهد که وجود فروشندگان و واسزه ها در یک اقتصاد پیشرفته کارایی نظام اقتصادری را تا چندین برابر افزایش می دهد.اثربخشی و میزان مفید بودن خدمات فروشندگان برای جامعه را در همین بحث ساده می توان فهمید (رستمی، ۱۳۸۱، ص۳۲-۳۱).
۲-۴ ابعاد گوناگون مارکتینگ
مارکتینگ دارای ابعاد گوناگونی است که در شکل ۲-۴ نشان داده شده است.
بطور خلاصه به شرح ابعاد گوناگون مارکتینگ پرداخته می شود:
۲-۴-۱ بازارگرایی^[۱۹]:
گرایش به بازار و نیازهای مشتریان اولین ویژگی بازار جدید است. مدیران کامیاب کسانی هستند که سازمان خود را با شرایط روز همگام می سازند. این همگامی زمانی امکان پذیر است که کارکنان و مدیران، گرایش به بازار را به عنوان یک فرهنگ و بینش بپیرند و دنبال کنند (روستا و همکاران، ۱۳۷۵، ص۱۰).
بازارگرایی بیانگر پذیرش فرهنگ گرایش به مشتری و تمرکز بر نیاز وی به عنوان نقطه کسب و کار است (افلاکی، ۱۳۸۴، ص۱۲).
۲-۴-۲ بازار شناسی^[۲۰]:

۴-۴-ریخت‌سنجی هندسی
در این مطالعه روش ریخت سنجی هندسی برای توصیف خط سیر رشد و مصور‌سازی شکل بدن بر اساس تغییر انداز یا به عبارتی دیگر آلومتری رشد مورد استفاده قرار‌گرفت. این روش می‌تواند به درک تغییر شکل یا به عبارت دیگر رشد کمک نماید و به بیانی دیگر نشان می‌دهد که چگونه و چه زمانی یک شکل ویژه در ماهسی حاصل می گردد. نتایج این تحقیق همچنین می‌تواند نشان دهد شکل موجود در هر مرحله رشد یا فردزایی چگونه بوده و چه روند تغییراتی را دنبال می کند. از این رو این مطالعه با هدف بررسی رابطه‌ی شکل بین تغییر شکل بدن و اندازه با بهره گرفتن از روش ریخت‌سنجی هندسی به اجرا درآمد. اساسا نتایج این تحقیق می‌تواند با ارائه الگوهای رشد آلومتری به درک بهتری از جابجایی‌ها و نیاز‌های اکولویک ماهی کلمه در هنگام رشد کمک نماید. چرا که شکل بدن یک موجود بیان‌گر جایگاه اکولوژیکی آن می‌تواند باشد. تغییرات ریختی و شکلی در طی اونتوژنی ماهی کلمه در مراحل اولیه‌ی زندگی بسیار شدید می‌باشد. بر طبق نتایج RW، تغییرات عمده‌ای در مناطق تعیین شده یعنی سر و تنه و دم رخ داده است. از آنجایی که نقطه‌ی عطف تغییرات RW1 در روز ۴۱ بعد از تفریخ رخ می‌دهد (طول کل ۲۲/۲±۷۶/۲۰ میلمتر)، عمده‌ی تغییرات شکلی در طی ۶ هفته اول بعد از تفریخ رخ می‌دهد. همبستگی تغییرات RW1 نسبت به طول کل به طور معنی‌داری بالا بود (p<0.01). بر این اساس عمده‌ی تغییرات شامل تغییراتی بود که در ناحیه‌ی تنه و افزایش ارتفاع تنه و نیز تغییرات در ناحیه‌ی دهان و پوزه می‌باشد. تغییراتی که در ناحیه‌ی سر رخ می‌دهد، ناشی از افزایش طول سر می‌باشد. نتایج مربوط به داده‌های RW2 حاکی از تغییرات ناحیه‌ی دمی می‌باشد. همبستگی بین داده‌های RW2 و طول کل در سطح یک درصد معنی‌دار بود (p<0.01) و نقطه‌ی عطف داده‌های RW2 در روز ۳۰ بعد از تفریخ تعیین شد. بر این اساس مجموع نتایج حاصل از RW1 و RW2 در حدود ۹۳ درصد تغییرات شکلی را شامل می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت ۹۳ درصد تغییرات شکلی در مراحل اولیه‌ی زندگی لاروی ماهی کلمه شامل تغییراتی است که در لندمارک‌های تعیین شده رخ داده است و ۷ درصد باقیمانده مربوط به دیگر فاکتور‌ها است که در نهایت ماهی کلمه که در ابتدا دارای شکل کارانژی‌فرم است تبدیل به یک ماهی پهن می‌شود که از دیدگاه اکولوژیک شکل مناسب و کارآمدی برای این گونه به حساب می‌آید به دلایلی همچون کف‌زی‌خواری که این شکل پهن می‌تواند قدرت مانور بیشتری را به ماهی کلمه در بستر بدهد. از طرفی زندگی در محیطی آرام و بدون جریان و نیز داشتن سرعت شنای کم نیز با این شکل مطابقت دارد همچنین بدن پهن می‌تواند در مقابله با پدیده شکارشدن موثر باشد. روند تغییرات RW1 و RW2 نسبت به طول کل به ترتیب در نمودارهای (۴-۱۰) و (۴-۱۱) و نسبت RW1 به RW2در نمودار (۴-۱۳) آورده شده است.

نمودار ۴-۱۰- خط سیر رشد بدست آمده از RW1 (پیکره­ی ۹ لندمارکی) از روز صفر تا ۸۰ بعد از تفریخ (خط‌چین بیانگر نقطه­ی عطف RW1 در روز ۴۱ بعد از تفریخ (طول کل ۲۲/۲±۷۶/۲۰ میلی­متر) می­باشد).
نمودار ۴-۱۱- خط سیر رشد بدست آمده از RW2 (پیکره­ی ۹ لندمارکی) از روز صفر تا ۸۰ بعد از تفریخ (خط‌چین بیانگر نقطه­ی عطف RW2 در روز ۳۰ بعد از تفریخ (طول کل ۵۶/۰±۰۶/۱۶ میلی­متر) می­باشد).
نمودار ۴-۱۲- روند تغییرات شکل ماهی کلمه (Rutilus rutilus caspicus) به طول کل در طی مراحل اولیه رشد از لحظه تفریخ تا ۸۰ روز پس از تفریخ
روند تغییرات RW1 به RW2 و PC1 به PC2 سه گروه شکلی را نشان می‌دهد که تغییرات گروه یک همانطور که در نمودار(۴-۱۳) مشخص است در طول مولفه RW1 است. ولی تغییرات گروه دوم به طور مشابه تحت تاثیر هر دو مولفه RW1 و RW2 است. و تغییرات گروه سوم مشابه گروه اول بیشتر در طول مولفه RW1 است اما در جهت عکس گروه شکلی یک. این روند به صورت مشابه در نمودار روند تغییرات PC1 و PC2 نیز مشاهده می‌شود. به صورتی که تغییرات شکلی گروه یک حت تاثیر مولفه PC1 و گروه دو تحت تاثیر هر دو مولفه و گروه سوم مجددا بیشتر تحت تاثیر مولفه PC1 است که اثری عکس گروه یک را در پیش گرفته است (نمودارهای ۴-۱۴ و ۴-۱۵).
نمودار ۴-۱۳- روند تغییرات RW1 ( 72 درصد واریانس) و RW2 (21 درصد واریانس)
نمودار ۴-۱۴- روند تغییرات PC1 (72 درصد واریانس) و PC2 (21 درصد واریانس) در اشکال میانگین
نمودار ۴-۱۵- روند تغییرات PC1 (72 درصد واریانس) و PC2 (21 درصد واریانس) در کل نمونه‌ها
بر اساس آزمون CVA سه گروه شکلی در طی زندگی اولیه ماهی کلمه از روز اول پس از تفریخ تا هشتاد روز پس از آن مشخص گردید (p<0.001 و wilksʼ lambda=0.0000455) که جدایی شکلی این سه گروه به صورت پیوسته و تدریجی رخ می‌دهد که بیان‌گر تغییر شکل ماهی کلمه در طول رشد است و صفات موثر در این روند تغییر مربوط به لندمارک‌های y8, y6 و y9 بر روی محور یک وx1, x6,x7, x8 بر روی محور دو است که عامل جدایی و تغییرات شکلی روز اول تا روز هشتاد پس از تفریخ بر اساس شکل میانگین می‌باشد. سهم محور اول از واریانس کل ۶۵% و سهم محور دوم از واریانس کل ۲۲% که در مجموع ۸۷% از واریانس کل را شامل می‌شود. لندمارک ۷ مربوط به ناحیه دمی و لندمارک ۶ و ۸ مربوط به ناحیه تنه و لندمارک ۹ مربوط به ناحیه سر است که بیان کننـده افزایش ارتـفاع بدن و تغـییر شکل بدن دوکـی به پهن می‌باشـد و افزایـش طول پـوزه برای تحتانی شدن دهان و پیدا کردن شکل کارآمد برای کف‌زی‌خواری است (نمودار ۴-۱۶) و (نمودار ۴-۱۲).
نمودار ۴-۱۶- آنالیز CVAبر حسب مولفه کانونی اول و دوم شکل میانگین
تغییرات شکلی استخراجی از TPS Splineحاکی از آن است که تغییرات لندمارک‌های پیکره نه لندمارکی به طور پیوسته طی تکوین رخ می‌دهد. به طوری که از روز صفر تا روز هشتاد پس از تفریخ ما تغییراتی را به وضوح در ناحیه سر، پوزه، دم و ارتفاع بدن شاهد هستیم. تغییرات در روز اول حاکی از افزایش طول و رشد به سمت جلو در ناحیه سر و کاهش ارتفاع بدن در ناحیه تنه دارد. تغییرات شکلی روز سوم از روند تغییرات روز اول پیروی می‌کند. در شکل حاصل از لندمارک‌های روز سی‌ام ما شاهد افزایش در طول پوزه و ارتفاع تنه هستیم که این روند افزایشی در ناحیه تنه و ارتفاع بدن تا روز هشتاد ادامه دارد که در نهایت ما تغییر شکل و روند تبدیل شدن از یک ماهی با شکل کشیده به یک ماهی با ارتفاع بدن بالا را به راحتی می‌بینیم (شکل ۴-۵) و (تصویر ۴-۶).

شکل ۴-۵- طـرح‌های استخراجی از TPS Spline با تـوجه به Consensus مختصات پیکـره‌ی نه لندمـارکی(شکل خطی مربوط به اولین شکل میانگین کل و شکل شبکه‌ی ماتریسی بیانگر شکل میانگین مربوطبه روز۱،۳،۳۰،۴۱ و۸۰ می‌باشد، فلش‌ها فاصله‌ی شکل برآیند از شکل مربوط به هر روز را نشان می‌دهند).
شکل ۴-۶- تصاویر ماهی کلمه به ترتیب ازa تا e روز تفریخ، سه روز، سی روز، چهل و یک، و هشتاد روز پس از تفریخ
فصل پنجم
بحث
تاریخچه اولیه ماهی پدیدهای پیچیده از رشد و تمایز است (جعفری و همکاران، ۲۰۰۹). اغلب اندام‌ها و سیستم‌های لارو ماهی کلمه همانند اغلب ماهیان استخوانی در زمان تفریخ ناقص است که در طی تکوین در دوره‌ لاروی فرایند‌هایی از رشد و تمایز از قبیل ریخت‌زایی و تکامل بدن اتفاق می‌افتد تا لارو به کارایی مناسب برای بقا و زیست دست یابد. بر اساس نتایج بدست آمده به صورت واضح مشخص شده است که تغییرات پویا در پارامتر‌های مورفومتریک در روز‌های نخستین پس از تفریخ رخ داده است که می‌تواند با ضرورت سازش با محیط جدید قابل توضیح باشد. بقای ارگانیسمی که به تازگی از غشای تخمک خارج شده است در مواجه با شرایط زندگی جدید به تغییرات سریع در تنفس، استراتژی تغذیه و بهبود تحرک وابسته

در بعضی از بازه­های زمانی (بخصوص تعطیلات آخر هفته و در طول شب)، تزریق انرژی باد زیاد و مصرف مشترکین پایین می­باشد. از طرف دیگر نیروگاه­ها نمی ­توانند پایین­تر از یک خروجی مینیموم فنی بهره ­برداری شوند. تنها راه­حل ممکن برای بهره ­برداری این نیروگاه­ها در میزانی پایین­تر از این مقدار فنی، وضعیت خاموشی نیروگاه می­باشد. در بعضی شرایط معین برای نیروگاه­ها بهتر است که زمان قیمت دهی در بازار قیمت منفی دهند تا مطمئن شوند بیشتر از مینیموم فنی خود در بازار فروش خواهند داشت؛ زیرا ممکن است در این حالت سوددهی بالاتری نسبت به حالتی داشته باشند که نیروگاه را خاموش و دوباره آن را روشن کنند.برای بررسی این موضوع، بعضی از بازارها بحث قیمت دهی منفی و حدود آن را مطرح کرده ­اند. یکی دیگر از دلایل تولید توان بیش از حد این است که بعضی از نیروگاه­ها همیشه برای حفظ پایداری شبکه و تنظیم توان باید در مدار باشند. هر چه میزان تزریق منابع دارای عدم قطعیت بیشتر باشد، به میزان بیشتری از نیروگاه­هایی^[۳۴]که باید در مدار باشند، نیاز است. این مسئله خود باعث رشد عرضه بیش‌ازحد تولید می­گردد.

بنابراین در بعضی‌اوقات بهتر است که نیروگاه­های بادی هیچ تولیدی نداشته باشد، به‌جای اینکه بخواهند با قیمت منفی در بازار شرکت کند. برای تشویق منابع بادی باید یک سری برنامه ­های تشویقی^[۳۵] طراحی شوند تا اینکه در بعضی شرایط که از لحاظ اقتصادی به­صرفه نیست، تولید خود را قطع کند. علاوه بر راه­کارهای اقتصادی می­توان از راه­کارهای فنی از قبیل استفاده از ذخیره­سازها در کنار منابع بادی نیز استفاده کرد که در این پایان نامه از این مسئله نیز بهره برده شده است. چنانچه قبلاً نیز ذکر شد، مدل­سازی راه­کارهای فنی و اقتصادی در مسئله برنامه­ ریزی بهره ­برداری با در نظر گرفتن منابع بادی به‌عنوان یکی از نوآوری­های اصلی این پایان نامه مطرح می­باشد.
بر این اساس می­توان گفت که وجود طرح­های تشویقی جهت رسیدن به اهداف رشد منابع بادی الزامی است، اما مسئله بسیار مهم تعیین میزان این تشویقی­ها است، بطوریکه تعادلی بین نتایج منفی در اجتماع و تسهیل در امر بهره ­برداری منابع بادی برقرار شود. کاملاً مسلم است که اگر قسمتی از درآمد منابع بادی وابسته به قیمت برق در بازار باشد، بحث برنامه­ ریزی بهره ­برداری منابع بادی با توجه به ریسک­های بالای موجود در بازار دچار مشکل می­گردد.
علاوه بر سیاست تشویق که منابع بادی را برای شرکت در بازار ترغیب می­ کند، مکانیزم­ های بازار نیز باید به­ گونه ­ای باشد که مانع از به وجود آمدن قیمت­های منفی در بازار گردند. قیمت­های منفی باعث ایجاد انگیزه­هایی جهت بهره ­برداری از ذخیره­سازهای انرژی الکتریکی می­گردد. ذخیره­سازها دارای این قابلیت هستند که در زمان کاهش قیمت برق، برق را ذخیره و در زمان افزایش آن را به شبکه دهند[۳۱ و ۳۵]. یکی دیگر از راه­کارهایی که در این پایان نامه مدنظر می­باشد، راه­کارهای مدیریت مصرف می­باشد.

۳-۵- ساختار بازارهای تعادل در حضور منابع بادی

به­ طور سنتی، میزان رزرو موردنیاز سیستم قدرتی که سهم عمده­ای از تولید شبکه بر پایه تولید نیروگاه­های آبی و یا حرارتی قابل‌کنترل است، بر اساس تغییرات تعادل در مصرف و یا خروجی اجباری بزرگ‌ترین واحد موجود تعیین می­گردید. بنابراین در سیستم سنتی رزرو به‌طور اصلی برای تنظیم رو به بالا^[۳۶]موردنیاز می­باشد، اما با به‌کارگیری نرخ بالایی از منابع بادی در سیستم قدرت، نیازهای جدیدی برای سرویس­های تعادلی و تعیین میزان رزرو مناسب سیستم مطرح می­گردد. دلیل این مسئله این است که منابع بادی زیاد قابل پیش ­بینی نیستند.
برای مقابله با خطاهای موجود در پیش ­بینی باد، میزان بیشتری از منابع انعطاف­پذیر موردنیاز می­باشد. این مقدار خطای پیش ­بینی می ­تواند مثبت و یا منفی باشد. بنابراین نه تنها تنظیم رو به بالا موردنیاز است، بلکه تنظیم رو به پایین^[۳۷] نیز ممکن است لازم ­باشد.
با این تفاسیر برای شبکه­ ای که نرخ نفوذ منابع بادی در آن بالا است، بحث پایداری سیستم از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین در دسترس بودن میزان مناسب رزرو باقابلیت دیسپاچ انعطاف­پذیر جهت فراهم ساختن خدمات جانبی بسیار مهم و حیاتی است.
بنابراین به‌طورکلی می­توان گفت که با افزایش نرخ نفوذ منابع بادی، میزان موردنیاز رزرو نسبت به زمانی که منابع بادی نیستند، افزایش می­یابد. بر اساس تجربیات به دست آمده در کشورهای آلمان، اسپانیا و پرتغال، به ازای هر واحد تولید نیروگاه بادی، میزان ۲۵/۰ تا ۳/۰ رزرو موردنیازمی­باشد. این مسئله باعث افزایش میزان دیسپاچینگ اجباری واحدهای حرارتی و کاهش توانایی ژنراتورها برای مدیریت سهم آن­ها جهت شرکت در بازار می­گردد[۳۵].

۳-۶-تأثیرات افزایش نرخ نفوذ منابع بادی بر برنامه­ ریزی دیگر نیروگاه­ها

منابع بادی به‌عنوان منبع انرژی^[۳۸] شناخته می­شوند تا منبع ظرفیت^[۳۹]. این منابع باعث کاهش قیمت سوخت و همچنین کاهش هزینه آلودگی می­گردند. به­ طور خلاصه می­توان گفت که هر مگاوات ظرفیت از منابع بادی به یک مگاوات ظرفیت پشتیبان نیاز دارد تا اینکه به ۹۰ درصد در دسترس­پذیری آن بتوان اطمینان کرد[۳۱].
این مسئله منجر به نتیجه بسیار مهمی می­گردد و آن اینکه منابع بادی با وجود اینکه هزینه­ های سوخت را کاهش می­ دهند، اما مانع سرمایه ­گذاری ظرفیت پشتیبان نمی­شوند[۳۱].
کاهش ضریب بار به علت تقدم در دیسپاچ منابع بادی توانایی نیروگاه­های موجود را برای پوشش هزینه­ های ثابت کاهش می­دهد. این مسئله منجر می­ شود که عدم قطعیت سرمایه ­گذاری در نیروگاه­های سنتی مانند بقیه نیروگاه­ها افزایش یابد.مطالعات مختلف نشان می­ دهند که میزان تولید بار پایه با افزایش نرخ نفوذ منابع بادی کاهش می­یابد.
در این صورت نیاز به منابع تولید انعطاف­پذیر از قبیل نیروگاه­های آبی، تلمبه­ذخیره­ای^[۴۰]، توربین­های گازی سیکل باز(OCGT^[41])و توربین­های گازی سیکل ترکیبی(CCGT^[42])افزایش می­یابد. اگرچه می­توان از طریق نیروگاه­های موجود تا حدودی انعطاف­پذیری سیستم را در آینده تأمین کرد، اما همان­طور که بیان شد سرمایه ­گذاری در مورد نیروگاه­های جدید نیز همراه با عدم قطعیت است. از دیگر روش­هایی که برای افزایش انعطاف­پذیری سیستم استفاده می­ شود، راه­کارهای مدیریت سمت مصرف می­باشند که در این پایان نامه نیز مطرح شده است.
یکی دیگر از منابعی که با افزایش نرخ نفوذ منابع بادی، نقش آن­ها پررنگ­تر می­گردد، منابع ذخیره­ساز انرژی از قبیل نیروگاه تلمبه ذخیره­ای، ذخیره­ساز گاز و خودروهای برق ده قابل اتصال به شبکه می­باشد. این منابع به‌عنوان منبع کارایی^[۴۳] شناخته می­شوند.اختلافات قیمت بازار که در اثر افزایش نرخ نفوذ منابع بادی حاصل می­ شود، می ­تواند یک سیگنال بازاری^[۴۴] جهت نیاز به منابع ذخیره­ساز بوده و تشویقی جهت توسعه این منابع در محیط رقابتی باشد. یکی دیگر از سیگنال­هایی که منجر به استفاده از ذخیره­سازهای انرژی می­گردد، قیمت­های منفی می­باشد. ذخیره­سازها در زمانی که قیمت برق منفی است، انرژی الکتریکی را در خود ذخیره کرده و در مواقع نیاز به شبکه برق می­ دهند. این منابع با این کار باعث افزایش رفاه اجتماعی نیز می­گردند.

۳-۷- راه­کارهای موجود جهت کاهش ریسک سرمایه ­گذاری در چنین محیطرقابتی

تجارب استفاده از منابع بادی در کشور اسپانیا نشان می­دهد که بهره ­برداری از منابع بادی مشابه منابع سنتی در بحث برنامه­ ریزی^[۴۵] و تعادل^[۴۶] ، تهدیدی برای توسعه این منابع محسوب نمی­گردد، بلکه این برنامه­ ها می­توانند بهترین محرک برای بهبود پیش ­بینی منابع بادی، کاهش نیازمندی­ها جهت تعادل بازار و کاهش هزینه اختصاص یافته برای انجام این کار باشند[۳۱].
حمایت از منابع بادی از طریق در نظر گرفتن تقدم برای دیسپاچ آن­ها در بازار و همچنین اختصاص تضمینی شبکه انتقال، این منابع را از الزامات بهره ­برداری و تعادل معاف نمی­کند؛ وگرنه به‌کارگیری کامل منابع بادی در بازار و رقابت با انواع دیگر منابع تولید رخ نخواهد داد. برای توسعه منابع بادی باید یک سری طرح­های تشویقی در نظر گرفته شود.
این کار(حمایت منابع بادی) از طریق قوانین شبکه و بازار( از قبیل قوانین مدیریت تراکم) شدنی نیست، زیرا این روش­ها می­توانند منجر به نتایج نامناسب و بدتر شدن شرایط بازار گردد. بهترین کار برای استفاده از منابع بادی، تعیین کردن مقدار مطمئن منابع بادی برای شرکت آن­ها در بازار می­باشد.
با بحث­هایی که در قسمت­ های قبل صورت گرفت تأثیر منابع بادی بر بازار برق مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به هزینه بالای منابع بادی و همچنین عدم قطعیت‌های موجود در تولید این منابع و تولید تصادفی آن­ها در نظر گرفتن سیاست­های فنی و اقتصادی در بحث برنامه­ ریزی سرمایه ­گذاری امری ضروری می­باشد. امروزه بیشتر بازارها فقط شامل بازار انرژی هستند. بعضی از آن­ها با در نظر گرفتن بازار خدمات جانبی (رزرو) کامل­تر شده ­اند.
در حالت کامل­تر شده بازار علاوه بر بازارهای فوق، تشویقی ظرفیت نیز در نظر گرفته می­ شود. در بازارهایی که فقط بحث بازار انرژی مطرح است، سرمایه­ گذارانی که درزمینهٔ تولید و بخصوص تولید در زمان­های پیک سرمایه ­گذاری کرده ­اند، در صورتی می­توانند از میزان سرمایه ­گذاری خود بهره ­برداری بهتری داشته باشند که پیش ­بینی­های بهتری از وضعیت بازار داشته باشند. پیش ­بینی این شرایط به دلیل تغییرات بار، تغییرات تولید، خرابی نیروگاه­ها و دیگر رخدادهای دارای عدم قطعیت بسیار مشکل است.
به‌عنوان مثال، نیروگاه­های سیکل ترکیبی CCGTبه‌طور تقریبی به قیمت بازار ۱۰ یورو بر مگاوات ساعت نیاز دارند تا اینکه هزینه­ های ثابت خود را باوجود ۵۰۰۰ ساعت کار در هرسال پوشش دهند. با گسترش و رشد منابع بادی، ساعات کار این نیروگاه­ها بالطبع کاهش می­یابد. این ساعت کار حدوداً به ۲۵۰۰ ساعت و یا حتی کمتر هم خواهد رسید. بنابراین در ساعات پیک، حدود ۱۰ یورو بر مگاوات ساعت اضافه‌تر از قیمت بازار به این نیروگاه­ها پرداخت شود؛ در غیر این صورت، این نیروگاه­ها دوامی نخواهند آورد[۳۱].
درصورتی‌که درآمد حاصل شده در بازار انرژی نتواند هزینه­ های مربوط به سرمایه ­گذاری موجود و یا بقای ظرفیت­های موجود را تأمین کند، باید به فکر مکانیزم جدید بود. این مکانیزم­ ها شامل دو نوع مکانیزم قیمت­ گذاری می­باشد. نوع اول درآمد شامل پرداخت در قبال انرژی و برحسب واحد پول بر مگاوات ساعت می­باشد. درآمد دوم در قبال ظرفیت و برحسب واحد پول بر مگاوات می­باشد. این مکانیزم باعث می­ شود که عملکرد بازار اولیه انرژی مختل نشود و پشتیبانی برای توسعه نیروگاه­ها نیز از طریق پرداخت ظرفیت تأمین شود.
علاوه بر این، وجود مکانیزم پرداخت ظرفیت ممکن است که جهش­های قیمت را کمتر کند. جهش­های قیمت یک مسئله نگران‌کننده برای دولت­ها و سرمایه ­گذاران می­باشند. مدل­های مختلف دیگری از تشویق ظرفیت نیز می ­تواند در نظر گرفته شود. نکته بسیار مهمی که باید در نظر گرفته شود این است که تحلیل دقیقی برای ارزیابی اینکه در چه مواردی، در چه شرایطی و چه مقیاس جغرافیایی اجرای این مدل­ها به­صرفه خواهد بود. این مسئله بخصوص در بازارهایی که سیستم­های الکتریکی تشکیل حلقه می­ دهند و ارتباطات بین شبکه­ ها زیاد است، کاربردی­تر است. بر اساس گزارش­ها و مطالعاتی که تاکنون صورت گرفته است، سیاست­های حمایتی بهره ­برداری از منابع بادی را می­توان به چهار دسته کلی تقسیم ­بندی کرد. در ادامه در مورد هر یک از سیاست­های به­ صورت خلاصه و جامع بحث گردیده است.

۳-۷-۱- مکانیزم تشویق FIT

در این مکانیزم، مشتریان باید انرژی الکتریکی تولید شده توسط منابع تجدیدپذیر (بخصوص منابع بادی) را در قیمتی که از قبل تعیین شده است، خریداری کنند. یکی دیگر از راه­کارهایی که در این زمینه می­توان در نظر گرفت، پرداخت مبلغی اضافه بر قیمت تسویه شده بازار به منابع انرژی تجدیدپذیر می­باشد. این نوع مکانیزم(FIT)، کاربردی­ترین مکانیزم تشویق در سرتاسر دنیا می­باشد. این مکانیزم در برخی کشورهای بادخیز که به نسبت درصد قابل‌توجهی از تولیدشان را بر اساس منابع بادی پایه­ریزی کرده ­اند، استفاده می­گردد.
در حال حاضر بیش از ۲۰ کشور اتحادیه اروپا، به نحوی از یکی از طرح­های تشویقی FITاستفاده می­ کنند. در [۳۶-۳۷] نیز مقایسه­ ای در مورد سیاست­های حمایتی مورداستفاده شده برای منابع بادی صورت گرفته است.

۳-۷-۲-مدل سهم مشخص و گواهینامه سبز

در این روش مشتریان یا تولیدکنندگان موظف به به‌کارگیری حداقل مقداری از منابع بادی به‌عنوان برق مصرفی یا تولید خود می­باشند. اگر مکانیزم حمایتی FITبه‌عنوان یک طرح تشویقی جهت رشد و توسعه منابع بادی در نظر گرفته شود، این مکانیزم یعنی مدل سهم مشخص یک سیاست اجباری برای آماده ­سازی بستر جهت گسترش نفوذ منابع بادی خواهد بود. این مکانیزم به نسبت مکانیزم اول در کشورهای کمتری اجرا می­گردد.
این مکانیزم در بعضی از کشورها ازجمله شیلی و قسمت­ هایی از ایالات متحده استفاده می­ شود. درزمینهٔ استفاده از گواهینامه سبز نیز، کشور هلند به‌عنوان یک کشور پیشگام عمل کرده است. این سیاست علاوه بر کشور هلند در برخی دیگر از کشورهای اروپایی از قبیل انگلستان نیز اجرا شده است[۳۶-۳۸].

۳-۷-۳-حراج^[۴۷]

این مکانیزم شامل یک فرایند قیمت دهی رقابتی می­باشد که از این طریق مقداری مشخص از منابع تجدید پذیربه فروش می­رسد. در این مکانیزم، آن دسته از منابع تجدیدپذیر که قیمت پایین­تری پیشنهاد داده باشند، به­عنوان برنده تعیین می­گردند. این مکانیزم در ابتدا در بعضی کشورهای اروپایی از قبیل انگلستان و ایرلند و طی سال­های اخیر در آمریکای لاتین مورد استفاده قرار گرفته است.

۳-۷-۴- تشویق مالی و اعتبار مالیاتی

در این نوع مکانیزم، کمک­های مالی از قبیل معافیت و یا تخفیف مالیات، بازپرداخت مالیات و تأمین مالی ویژه وجود دارد. این راه­کارها بیشتر در جاهایی استفاده می­ شود که نیروگاه­های بادی در حال توسعه می­باشند. به‌کارگیری این مکانیزم­ ها و یا ترکیبی از آن­ها باعث ساخت مقدار قابل‌توجهی از منابع تجدیدپذیر و بخصوص منابع بادی شده است. در نتیجه این سیاست­ها، ظرفیت نصب شده منابع بادی در کل دنیا از ۲۴ گیگاوات در سال ۲۰۰۱ به ۱۶۰ گیگاوات در سال ۲۰۰۹ رسیده است. همه این تحلیل­ها نشان می­دهد که منابع بادی در حال حاضر به یک ثبات نسبی رسیده ­اند و نرخ نفوذ آن­ها نیز در حال افزایش است.

۳-۸-برنامه ­های مدیریت مصرف

در این روش مشترکین عمده مقدار بار قابل کاهش را همراه با قیمت بهISOپیشنهادمی‌دهندو پس ازاجرای عملیات بازار چنانچه پیشنهادپذیرفته شود، مشتری موظف به اجرای قرارداد می­باشد. درشکل (۳-۲) تأثیر برنامه مدیریت مصرف در تغییرقیمت بازار نشان داده شده است. در این روش درحقیقت مشتری می‌تواند درزمان ارزانی ،برق رابخرد و در زمان گرانی برق را بفروشد.این بازار می‌تواند یک روز قبل^[۴۸]تشکیل شود یا بازار لحظه­ای^[۴۹]باشد[۳۹].

شکل(۳-۲):تاثیربرنامهDBدرتغییرقیمتبازار

اولین نوع از این برنامه­ ها توسط اپراتور بازار نیویورک درسال ۲۰۰۱ اجرا شد. در این سال اپراتور مستقل نیویورک دو برنامه را اجرا کرد تا فرصتی را دراختیار آن دسته از مشتریان که توانایی قطع بار و یا تولید پراکنده را دارند، قرار دهد تا در بازارعمده­فروشی به ایفای نقش بپردازند. یکی از این برنامه­ ها به منابع سمت تقاضا اجازه می­داد تا در زمان کاهش ظرفیت رزرو، بارخود را کاهش دهند. برنامه دوم به منابع سمت تقاضا اجازه می­داد تا کاهش بارخودرا در بازار انرژی روز قبل پیشنهاد دهند و پولی را بابت کاهش بار خود دریافت کنند[۴,۴۰].

۳-۸-۱-مزایای حضور مشتریان در بازار

حضور مشتری در بازار و استفاده از برنامه ­های پاسخگویی بار منجر به رقابتی­تر شدن بازار و درنهایت کاهش قیمت برق در بازار می­گردد. از سوی دیگر استفاده از این منابع افزایش قابلیت اطمینان سیستم را نیز در پی دارد. مزایای حضور مشتریان در بازار را می‌توان به سه گروه عمده تقسیم ­بندی­ نمود:
- مزایای مشتری
- مزایای شبکه
- مزایای اضافه
مزایای مشتری
شامل مزایای اقتصادی مانند عدم خرید برق در ساعات گران­قیمت و خرید در ساعات ارزان قیمت می باشد که در اثر شرکت در برنامه ­های پاسخگویی بار نصیب بارهای شرکت­کننده می­ شود.
مزایای شبکه
مزایای شبکه را می­توان در چند گروه کلی طبقه ­بندی کرد:
- الف) تأثیرات کوتاه­مدت بر بازار

در این نامه نکته های زیر گنجانیده شده بود: از طرف بالاترین مقام و با موافقت سایروس ونس از شما (سولیوان) درخواست می شود تا هر چه زودتر به شاه بگوییدکه:
۱- امریکا بدون ملاحظه اوضاع کنونی ایران از او پشتیبانی می کند.
۲- ما با دیدگاه شاه مبنی بر تصمیم های ویژه در رابطه با شکل و ترکیب حکومت موافقیم، ما همچنین نیاز به اقدام و رهبری قاطع جهت برقراری نظم و بازیابی قدرت او اعتقاد داریم. درباره حکومت ائتلافی یا حکومت نظامی، هر تصمیمی که شاه بگیرد کاملاً از او پشتیبانی خواهیم کرد.
۳- ما امیدواریم که به محض برقراری نظم و بازیابی اقتدارات او، تلاش های خود را در خصوص روند آزاد سازی و ریشه کن ساختن فساد از سر بگیرد.
برژینسکی در حاشیه این پیام نظر خود را به صورت خلاصه اعلام می کند: با ابراز نگرانی درباره واگرایی قدرت و با توجه به روحیه ارتش نیاز به نشان دادن آمیزه ای از سازش و قاطعیت وجود دارد.^[۲۲۵]
پس از ارسال این پیام، روز بعد (سوم نوامبر) برژینسکی به دستور رئیس جمهورکارتر تلفنی با شاه گفتگو می کند. برژینسکی در این زمینه چنین می نویسد: هدف من از تماس با شاه روشن کردن این مطلب بود که رئیس جمهور و امریکا از او پشتیبانی کرده و درصدد بودم او را تشویق به انجام اقدامهای قاطع کنم، پیش از آنکه اوضاع از کنترل خارج شود. این مسأله را در گفتگو با سولیوان روشن کردم. به نظر می رسد شاه این پیام را از او به روشنی دریافت نکرده است. همان روز در دفتر خاطراتم نوشتم وزارت خارجه از پشتیبانی ما از شاه سخت نگران و ناراحت است. طرح پاسخ وزارت خارجه به درخواست فوری سولیوان درباره راهنمایی او سرانجام گویای آن بود که ما باید شاه را برای تشکیل دولت ائتلافی زیر فشار قرار دهیم.^[۲۲۶]

اما شاه احساس می کرد که بیانیه ها و سخنان دولتمردان امریکا در حمایت از او، مبهم و متناقض است. از جمله سخنان ونس که در کنفرانس مطبوعاتی خود گفته بود؛ ایالات متحده از تلاش های شاه برای باز گرداندن نظم در کنار استمرار برنامه هایش برای گسترش لیبرالیسم، حمایت می کند (این سخنان همزمان با مکالمه تلفنی برژینسکی با شاه ایراد شده بود).^[۲۲۷] شاه بار دیگر در ۴ نوامبر/۱۳ آبان با سولیوان دیدار کرد. برژینسکی در این زمینه می نویسد: شاه در این دیدار اظهار می دارد پس از گزارش ABC از واشنگتن مبنی بر اینکه امریکا در صورت تشکیل حکومت نظامی از شاه پشتیبانی نخواهد کرد، اوضاع در ایران آشفته تر شد. من (برژینسکی) نمی دانستم که آیا این دیدگاه بازتاب نگرانی و تشویش واقعی شاه است یا عذری بر عدم انجام اقدام های لازم بود. به هر روی دو روز بعد شاه حکومت نظامی اعلام کرد.^[۲۲۸] در ۶ نوامبر/۱۵آبان کمیته بازبینی سیاستگذاری ها در کاخ سفید جلسه ای تشکیل می دهد تا به بررسی اوضاع ایران بپردازد. این نشست دو هدف را دنبال می کرد؛ یکی بررسی صحت و سقم اطلاعات موجود در خصوص بحران ایران و دیگری بررسی اقدامات و سیاست های مناسب در قبال این بحران.^[۲۲۹]
اما جمع بندی که برژینسکی از این نشست می کند گویای کیفیت پایین تحلیل گری و اطلاعاتی امریکا از اوضاع ایران است: این جلسه به منظور تأکید بر کنترل اوضاع ایران توسط وزارت خارجه تشکیل شد و من از فقدان بحث های گسترده درباره ایران در این جلسه و سرگرمی همکارانم در وزارت خارجه به تخلیه امریکاییان از ایران نگران شدم. به نظر من این مسأله به منزله علامتی بود که شاه و مخالفان او به نحو بدی آن را تعبیر می کردند: اینکه امریکا آماده خروج از این کشور است. دریاسالار ترنر اشاره کرد که به دلیل محدودیتهای پیشین در زمینه تماس با مخالفان، اطلاعات چندانی نمی تواند در اختیار ما قرار دهد.^[۲۳۰] سولیوان کیفیت ارتباط و تماس با واشنگتن را طی این دوره این چنین جمع بندی می کند: با وجود اینکه من مذاکرات خود را با شاه و زاهدی مرتباً به واشنگتن گزارش می دادم، هرگز پاسخی از وزارت خارجه درباره نظر رسمی امریکا نسبت به این مسأله دریافت نکردم. در واقع در این مدت ارتباط من با واشنگتن روز به روز مغشوش تر می شد و گزارشات من غالباً بی جواب می ماند. یکی از پدیده های عجیب این دوران هم افزایش تعداد فرستادگان ویژه ای بودند که هر یک با عناوین رسمی و غیررسمی از واشنگتن به تهران می آمدند و هر یک پیامی برای شاه داشتند.^[۲۳۱]
یکی از تلگراف هایی که سولیوان در تحلیل اوضاع ایران به واشنگتن می فرستد، تلگرافی است با عنوان «فکر کردن به آنچه فکر نکردنی است» که در ۹ نوامبر/۱۸آبان آن را ارسال می کند. سولیوان در این زمینه چنین می نویسد: کمی پس از آن که ژنرال ازهاری در رأس دولت نظامی قرار گرفت من به این نتیجه رسیدم که دولت نظامی آخرین شانس بقای شاه است و اگر این دولت موفق به اجرای نظم و خاتمه بخشیدن به اعتصابات نشود پیروزی انقلاب اجتناب ناپذیر است و ما باید خود را آماده مقابله با این واقعیت بکنیم. در گزارش خود این موضوع را مورد بررسی قرار دادم و نوشتم که وضع آینده نیروهای نظامی بین شاه و مخالفان مذهبی بستگی به موفقیت یا عدم موفقیت دولت ازهاری دارد. اگر دولت ازهاری موفق نشود، خطوط اصلی پیشنهاد من این بود که برای پایان بخشیدن به بحران فعلی و استقرار یک نظم جدید در ایران، بین نیروهای انقلابی و نیروهای مسلح سازش به وجود آید و برای حصول چنین سازشی نیز می بایست نه فقط شاه بلکه بسیاری از فرماندهان و افسران ارشد و نیروهای مسلح ایران هم از صحنه خارج شوند. توافق می بایست انجام انتخابات و تشکیل یک مجلس مؤسسان را برای تعیین رژیم آینده کشور در برگیرد.^[۲۳۲]
اما این پیام هم تأثیری در تغییر استراتژی امریکا در حمایت از شاه دربرنداشت. گری سیک در این زمینه می نویسد: تلگراف سولیوان شوک زیادی را به دستگاه سیاست خارجی امریکا وارد نکرد. این پیام درست یا غلط - حداقل در کاخ سفید- به عنوان حمله ای غیرمستقیم علیه سیاست های جاری ایالات متحده و نیز به عنوان نشانه ای از این امر تلقی شد که سولیوان دستور العمل های صادره از واشنگتن را به خوبی انجام نداده است. البته واقعیت آن بود که جوی از رقابت و بی اعتمادی در میان مجموعه سیاستگذاران در مورد ایران وجود داشت و سولیوان تنها یکی از افراد مخالف سیاست های جاری دولت بود.^[۲۳۳] سولیوان می نویسد: باقیمانده ماه نوامبر و آغاز ماه دسامبر را همچنان در بلاتکلیفی در برابر تحولات و اوضاع ایران طی می کردیم.^[۲۳۴] در ۲۱ نوامبر /۳۰ آبان، مایکل بلومنتال وزیر دارایی امریکا برای بحث و تبادل با محمدرضا شاه وارد تهران شد. بلومنتال پس از بازگشت به امریکا، در دیدار با برژینسکی پیشنهاد می کند که برای نگاهی تازه به تحولات و اوضاع ایران از جورج بال استفاده شود. برژینسکی هم این پیشنهاد را قبول می کند. اصل تز و فکر و نظر جورج بال تشکیل یک دولت ائتلافی بدون شاه بود.^[۲۳۵] اما در نهایت با مخالفت برژینسکی این طرح کنار گذاشته می شود. برژینسکی بهترین راه حل را برای اوضاع ایران، حمایت قاطع از شاه می دانست. در ۲۱ دسامبر/۳۰ آذر ارتشبد ازهاری ضمن ملاقاتی با سولیوان عنوان می دارد که شما باید این مطلب را بدانید و آن را به دولت خودتان گزارش بدهید. شاه قدرت اراده و تصمیم خود را از دست داده و این مملکت دارد از دست می رود. سولیوان بلافاصله این پیام را به واشنگتن مخابره می کند. اما باز هم پاسخی دریافت نمی کند و مقامات رسمی در واشنگتن همچنان بر حمایت از شاه اصرار و تأکید می کنند.^[۲۳۶] همان طور که گفته شد گروه برژینسکی بهترین راه حل را در حمایت و پشتیبانی قاطع از شاه می دانست، بنابراین در پیامی در ۲۲ دسامبر/۱ دی به منظور حفظ وفاداری ارتش و جلوگیری از شکاف گسترده، به سولیوان دستور داده می شود که از شاه بخواهد در تهران بماند.^[۲۳۷]
بنابراین می بینیم که نفوذ و سلطه برژینسکی بر دستگاه سیاست خارجی امریکا سبب می شود که همچنان بر حمایت و حفظ شاه تأکید شود. حتی بالاتر از این، اصرار برژینسکی سبب می شود که در ۲۸ دسامبر/۷ دی، تلگرافی از سوی ونس برای سولیوان فرستاده شود در جهت تقویت روحیه شاه. در این تلگراف بلافاصله از سولیوان خواسته شده بود چهار نکته را به عرض شاه برساند: اول اینکه بلاتکلیفی نظامیان بر روحیه و اعتماد به نفس آنها تأثیر مخرب شدیدی می گذارد. دوم اینکه تشکیل یک دولت غیرنظامی میانه رو که قادر به برقراری نظم و امنیت در کشور باشد، بر هر راه حل دیگری ارجحیت دارد و اگر چنین امکانی وجود دارد بلافاصله می بایست نسبت به انجام آن مبادرت ورزید. سوم اینکه چنان چه احتمال آن وجود داشته باشد که چنین دولتی قادر به برقراری نظم و امنیت نباشد، یا اگر خطر تجزیه و فروپاشی ارتش وجود دارد، شاه باید بلافاصله دولت نظامی قاطعی را تشکیل دهد تا به بی نظمی ها، خشونت ها و خونریزی ها در کشور پایان دهد. در صورتی که شاه هیچ یک از این کارها را عملی نداند، می بایست تشکیل یک شورای سلطنتی را مد نظر قرار دهد. چهارم اینکه دولت ایالات متحده همچنان از شاه حمایت می کند.^[۲۳۸] سولیوان مطالب مذکور را روز بعد به اطلاع شاه رساند. شاه پس از اتمام سخنان سولیوان گفت: من با تمامی این مطالب موافق هستم… شاه سپس به پیشنهاد واشنگتن برای تشکیل شورای سلطنتی اشاره کرد و گفت: چنین شوراهایی معمولاً در غیاب پادشاه تشکیل می گردند. آیا واشنگتن واقعا انتظار دارد من از ایران خارج شوم. سولیوان در پاسخ گفت: دولت امریکا تا کنون تصریحی در این باره نداشته است. در این حین خود شاه گفت: البته افراد بسیاری از من خواسته اند تا چنین شورایی را تشکیل دهم.^[۲۳۹] سولیوان طی ارسال تلگرافی به واشنگتن درخواست می کند که آیا باید از شاه خواسته شود که کناره گیری کند و کشور را ترک کند و تا به این ترتیب یک دولت غیرنظامی بتواند زمام امور را در دست گیرد. بدین منظور جلسه ای در کاخ سفید برگزار می شود و سرانجام تصمیم گرفته می شود طی تلگرافی به شاه امریکا پشتیبانی خود را از ترک کشور پس از تأیید دولت غیرنظامی اعلام کرده و اینکه در امریکا از او به گرمی استقبال خواهد شد. در عین حال توافق شد که ژنرال هایزر با در دست داشتن پیامی برای ارتش ایران رهسپار ایران شود مبنی بر اینکه امریکا از آنها کاملاً پشتیبانی خواهد کرد صرف نظر از هر روندی که در عرصه سیاسی ایران موجود باشد.^[۲۴۰] ونس معتقد است ترجیح ما این بود که دولتی غیرنظامی تشکیل شود که از حمایت ارتش متحد ایران برخوردار باشد. البته ارتش باید طر ح های احتیاطی داشته باشد تا در صورت عدم موفقیت دولت غیرنظامی دست به کار شود.^[۲۴۱]
در حالی که تصمیم گیران دستگاه سیاست خارجی امریکا در واشنگتن به دنبال راهی برای تشکیل یک دولت غیرنظامی با حمایت و پشتیبانی ارتش بودند، سولیوان از اواخر دسامبر و اوایل ژانویه به ابتکار شخصی خود برای مذاکره با رهبران مخالف و مقامات نظامی به منظور ایجاد تفاهم بین آنها دست به اقداماتی در این زمینه می زند.^[۲۴۲]
در پیام به ژنرال هایزر برای مأموریت در ایران، به ارتش چنین عباراتی گنجانده شده بود: برقراری حکومتی قوی و باثبات در ایران که با امریکا روابط دوستانه داشته باشد برای منافع امریکا حیاتی و مهم تلقی می شود. امروز ارتش ایران نقش برجسته و مهمی در زمینه آینده کشور ایفا کرده و می تواند این مسؤولیت را تنها از راه یکپارچگی و همکاری نزدیک به انجام رساند. ارتش ایران باید با تمام نیرو تلاش کند که نیرومند باقی بماند تا بتواند به دولت غیرنظامی در انجام وظیفه اش به طور مؤثر یاری رساند.^[۲۴۳] راهبرد ایالات متحده امریکا این بود که در وهله اول با حضور هایزر یکپارچگی و ثبات ارتش در حمایت از دولت بختیار حفظ شود، و در صورتی که هایزر در این زمینه موفق نشود می بایستی مقدمات کودتا را فراهم کند. برژینسکی در خاطرات خود می نویسد: در مأموریت ژنرال هایزر می اندیشید. برژینسکی در خاطرات خود می نویسد: من موافق بودم و آشکارا پشتیبانی قاطع امریکا را از دولت بختیار مورد تأکید قرار می دادم و نیز تأکید کردم که هایزر باید به آماده ساختن ارتش ایران برای انجام کودتا در صورت شکست احتمالی بختیار بپردازد. مسأله این بود که زمان مناسب چه موقع فرا می رسد. متمایل بودم که این نکته تفهیم شود که در صورتی که حکومت بختیار دچار تزلزل شود کودتا صورت گیرد.^[۲۴۴] ژنرال هایزر ۴ ژانویه ۱۹۷۹م/۱۴ دی ۱۳۵۶ش وارد تهران می شود. او در ۵ ژانویه/۱۵ دی سولیوان را ملاقات می کند. اما این ملاقات تعجب هایزر را سبب می شود که نشان از وجود همان اختلافی بود که در برخورد با بحران ایران در واشنگتن جریان داشت: برای من عجیب بود که با دستور رئیس جمهوری وارد ایران شدم که همه را به حمایت از بختیار وادار کنم، اما از نماینده رئیس جمهور شنیدم که بختیار قبل از بازی شکست خورده است. پیدا بود که سولیوان با واشنگتن اختلاف نظر داشت.^[۲۴۵]
همزمان با ورود هایزر به ایران، سران چهار کشور امریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان (کارتر، کالاهان، ژیسکاردستن، اشمیت) در یک گردهمایی غیررسمی در گوادلوپ به مذاکره پرداختند. موضوع مذاکرات، انقلاب ایران، جنگ کامبوج، خشونت در آفریقای جنوبی، نفوذ روز افزون شوروی در خلیج فارس، کودتای افغانستان و ناآرامی های ترکیه بود.^[۲۴۶]
والری زیسکاردستن که این کنفرانس به دعوت او انجام گرفته بود در خاطرات خود در این زمینه چنین می نویسد: در گوادلوپ هیچ یک از رهبرانی که با من گفتگو کردند اشتیاق زیادی به حمایت از شاه نشان ندادند. هر سه فکر می کردند که شاه باید جای خود را به یک حکومت غیرنظامی بدهد و ایران را ترک کند. اما آنها در این مورد با من هم عقیده بودند که ارتش باید متحد بماند و نشان بدهد که هیچ گونه تمایلی به خمینی و عناصر تندرو ندارد.^[۲۴۷]
بنابراین آنچه را که در اواخر دسامبر در واشنگتن سیاستگذاران کاخ سفید در مورد آینده سیاسی ایران و شاه به آن رسیده بودند، در گوادلوپ نیز مورد تأیید قرار دادند. مسأله اصلی برای امریکا این نبود که شاه بعد از خروج از ایران به کجا برود، بلکه مسأله این بود که چگونه ایران حفظ شود.^[۲۴۸] موضوع دیگری که در گوادلوپ البته برای جیمی کارتر مطرح شد، این موضوع بود که آیا امریکا با امام خیمنی تماس بگیرد یا نه، ونس چندین بار بنا به درخواست سولیوان برای چنین توصیه ای با کارتر تماس می گیرد. برژینسکی که در گوادلوپ حضور داشت کارتر را قانع می کند که چنین رویکردی روحیه فرماندهان بلند پایه ارتش را تضعیف خواهد کرد. نهایتاً تصمیم گرفته می شود که راجع به این موضوع در واشنگتن صحبت شود. سرانجام با مخالفت های برژینسکی با برقراری تماس مستقیم، تصمیم به برقراری تماس غیرمستقیم از طریق میانجی فرانسوی گرفته می شود.^[۲۴۹]
دو نماینده از جانب ژیسکاردستن به ملاقات امام به نوفل لوشاتو می روند و خواستار آن می شوند که امام حکومت بختیار را به رسمیت بشناسد و از آن حمایت کند. که در نهایت با نظر منفی امام روبرو می شوند.^[۲۵۰](این ملاقات به طور مفصل در فصل پایانی مورد بحث قرار می گیرد). هایزر پس از ورود به ایران نکته ای را در می یابد که طی روزهای متمادی سولیوان در تلگراف های خود برای سیاستگذاران کاخ سفید گوشزد کرده بود. و آن هم ضرورت و اهمیت تماس با امام و مخالفین بود. هایزر به ابتکار خود در همان ملاقات اول با ارتشبد قره باغی در تاریخ ۷ ژانویه/۱۷ دی از او می خواهد که با رهبران مذهبی داخل کشور تماس بگیرد و آنها را ترغیب به همکاری کند.^[۲۵۱]
ژنرال هایزر برای اولین بار در۱۰ ژانویه/۲۰ دی در گفتگو با هارولد براون وزیر دفاع، به اهمیت برقراری تماس و ارتباط با امام خمینی اشاره می کند. هایزر در این گفتگو عنوان می کند که اگر آیت الله خمینی وادار به حمایت از دولت بختیار نشود، حیات بختیار در خطر قرار خواهدگرفت. هایزر در ادامه بیان می کند: من و سولیوان هر دو معتقد بودیم که کلید حل مسأله در داشتن رابطه با آیت الله خمینی است.^[۲۵۲]
بنابراین می بینیم که هایزر با ورود به ایران و مواجهه شدن با واقعیت، همانند سولیوان به این نتیجه رهنمون می شود که کلید تحولات آتی ایران در دست امام خمینی است.
اما نکته مهم این است که هایزر و سولیوان از دو منظر و بر اساس دو تحلیل متفاوت به لزوم برقراری تماس و ارتباط با مخالفین مذهبی و در صدر آنان امام خمینی اصرار می ورزند. از نظر سولیوان دولت بختیار رفتنی بوده و امیدی به موفقیت آن وجود نداشت و نباید با حمایت از آن وقت تلف کرد و فرصت را از دست داد. بلکه باید با تصور روی کار آمدن یک دولت از سوی امام خمینی کار کرد. اما از نظر هایزر، با توجه به محبوبیت و کاریزمای امام در جامعه ایرانی، بدون حمایت امام از دولت بختیار، این دولت به نتیجه نخواهد رسید و ثبات سیاسی در ایران به خطر خواهد افتاد. بنابراین باید از سوی سیاستگذاران کاخ سفید و فرماندهان نظامی ارتش سعی شود ضمن مذاکره با امام، حمایت و پشتیبانی نیروهای مذهبی را برای دولت بختیار فراهم آورند تا موجب موفقیت بختیار شود.
اهمیت مذاکره با امام تا جایی است که حتی شاه نیز در ملاقات خود با هایزر در تاریخ ۱۱ ژانویه/۲۱ دی عمیقاً اظهار تاسف می کند که امریکا مستقیماً به سراغ امام خمینی نرفته است.^[۲۵۳] اما نکته مهمی که باید در نظر داشت این است که باز شدن اهمیت باب گفتگو با مخالفین، هیچگاه برنامه ریزی برای کودتا را در صورت عدم موفقیت دولت بختیار برای هایزر منتفی نساخته بود. بلکه کودتا نیز به عنوان یکی از گزینه های احتمالی مورد توجه بوده است. هایزر در خاطرات خود مورخ ۸ ژانویه/۱۸ دی ماه در ضمن دستور کار خود برای همان روز چنین می نویسد: تصمیم گرفتم که امروز حول سه زمینه عمل کنیم، اول باید طوفانیان و حبیب اللهی را در جریان مذاکرات خود با تیمسار قره باغی بگذارم. دوم اینکه وحدت و اعتماد مشترک در فعالیت های آنها را تضمین کنیم. فرماندهان ارتش باید به عنوان یک گروه با یکدیگر ملاقات داشته باشند و سوم اینکه باید درک کنند که ما با کودتا مخالفتی نداریم و اگر لازم باشد، کودتای نظامی باید صورت می گرفت، لیکن نظر ما این بود و نظر دولتمان هم همین بود که نخست وزیر بختیار از ارتش به عنوان عامل به دست گرفتن اوضاع استفاده کند. تهیه طرح های عملی برای هر دو امکان انجام کودتا و قرار دادن ارتش در خدمت نخست وزیر کاملاً لازم بود.^[۲۵۴] اولین تماس مستقیم امریکا با مخالفین مذهبی در ۱۵ ژانویه/۲۵ دی صورت گرفت. کارتر بر اساس اصرار و تاکید سولیوان بر ایجاد تماس بین ایالات متحده امریکا و امام خمینی، در ۱۴ ژانویه/۲۴ دی، وارن زیمرمن، رایزن سیاسی ایالات متحده در پاریس را مأمور کرد تا با ابراهیم یزدی دیدار و مذاکره کند.^[۲۵۵] زیمرمن در اجرای این دستور پنج بار در یک رستوران کوچک نزدیکی اقامتگاه امام در حومه پاریس با دکتر یزدی ملاقات کرد. محور اصلی این گفتگوها و مذاکرات وادار کردن امام به حمایت از دولت بختیار و به رسمیت شناختن آن از سوی امام بود. که در نهایت با توجه به عدم پذیرش این خواسته از سوی امام، این گفتگوها راه به جایی نمی برد و مؤثر و مفید واقع نمی شود.
همان طور که گفته شد سولیوان و هایزر نیز در داخل ایران به دنبال تماس و ارتباط با مخالفین بودند. ژنرال هایزر درصدد بود تا فرمانده هان نظامی را ترغیب به گفتگو با مخالفین مذهبی کند. به طوری که حتی در این راستا شماره تلفن بعضی از مخالفین را در اختیار فرماندهان نظامی ارتش قرار داده بود. سولیوان نیز همان طور که عنوان شد از اوایل ژانویه سیاست فعّال تری را در این زمینه اتخاذ کرده بود: تماس ها و مذاکرات با رهبران مخالف در تهران روز به روز روشن تر و آشکارتر می شد. اعضای نهضت آزادی در مذاکرات خود با ما تصریح کردند که خواهان حفظ نیروهای مسلح و قدرت و یکپارچگی آنها هستند و در عین حال آنها تأکید می کردند که عده زیادی از امرای ارشد از نظر آنها مطرود و غیرقابل قبول هستند.^[۲۵۶]
اما دست اندرکاران سیاست خارجی امریکا در واشنگتن ضمن اختلافات میان ونس و برژینسکی، به جای طرح سیاستی روشن و صریح در قبال اوضاع و بحران ایران، با دستورکارها و برنامه هایی متفاوت از تشخیص سولیوان و هایزر در مورد بحران ایران، این دو فرستاده را سردرگم کرده بودند.
کاخ سفید در تمام گفتگوها و تلگراف هایش با ژنرال هایزر دائماً برنامه و دستور کار او را حفظ ثبات و آمادگی ارتش برای حمایت از دولت بختیار در وهله اول و انجام کودتا در صورت شکست دولت بختیار در مرحله بعد می داند. محور گفتگوهای هایزر و واشنگتن در این پرسش و پاسخ خلاصه می شود: به نظر شما (هایزر) ارتش از توانایی کافی برای کودتا برخوردار است؟ بله ارتش همچنان از آمادگی لازم برای انجام کودتا در موقع ضروری برخوردار است.
اما وضعیت سولیوان بدتر از وضعیت هایزر بوده است. سولیوان در خاطرات خود می نویسد: پس از اینکه به جای اقامت یک روزه در اسوان مصر و عزیمت به امریکا، شاه در مصر مانده بود. این تصور در من بوجود آمد که امریکا به دنبال یک حرکت نظامی است تا داستان ۱۹۵۳^[۲۵۷]را تکرار کند. همان روزها پیامی به واشنگتن مخابره کردم و نوشتم که تعقیب این قبیل افکار پوچ و واهی برای ما گران تمام خواهد شد، زیرا انقلاب در آستانه پیروزی است و ما باید از هم اکنون برای حفظ منافع خود با انقلاب همراه شویم و خود را با شرایط تازه تطبیق دهیم. اما پاسخ این پیام با لحن توهین آمیز نوعی ابراز بی اعتمادی به من تلقی شد. از آن به بعد روابط ما با دولت امریکا آشکارا خصمانه بود و اعتراف می کنم کلمات و عباراتی که در این دوره در مکاتبات خود با واشنگتن به کار می بردم شایسته یک سفیر در روابط با دولت متبوع و مقامات مافوق خود نبود.^[۲۵۸]
کارتر در این زمینه چنین مینویسد: من به خوبی آگاه بودم که سولیوان تمایلی به اجرای دستورهای من نشان نمیدهد، تغییر نظر وی در مورد حمایت از شاه و نیز اظهارات مأیوس کننده اش موجب سلب اعتماد شاه و اطرافیانش و حتی من از سولیوان شده بود.^[۲۵۹]
نه تنها عدم توافق در واشنگتن سبب سردرگمی سولیوان و هایزر شده بود، بلکه خود این دو نیز نتوانسته بودند در موضوع اصلی بحران ایران، یعنی چگونگی حفظ ثبات در ایران به توافق برسند. ژنرال هایزر در مکالمه تلفنی خود در تاریخ ۲ فوریه/۱۳ بهمن با ژنرال جونز رئیس ستاد مشترک ارتش امریکا به خوبی به
این عدم توافق اشاره می کند: ژنرال جونز پرسید که آیا من فکر می کنم ارتش حالا توان کودتا را دارد و اگر بختیار دستور آن را بدهد ارتش می تواند از پس آن برآید. افزودم که سفیر خلاف این نظر را دارد سولیوان فکر نمی کند که ارتش این قابلیت را داشته باشد و به اعتقاد او اگر ارتش قصد کودتا را داشته باشد همه نظامیان فرار خواهند کرد.^[۲۶۰]راهی که سولیوان برای حفظ ثبات جستجو می کرد رسیدن به سازش با مخالفین بود. در نهایت ژنرال هایزر در سوم فوریه/۱۴ بهمن، تهران را به قصد اشتوتکارت آلمان با رؤیای کودتا ترک می کند. در ۱۱ فوریه/۲۲ بهمن همزمان با اعلان بی طرفی ارتش جلسه اضطراری کمیسیون ویژه هماهنگی در کاخ سفید تشکیل شد مسأله اصلی که در این جلسه مطرح می شود این است که آیا هنوز امکان کودتای نظامی وجود دارد؟ برای بررسی این گزینه تصمیم گرفته می شود که نظر ژنرال هایزر و سولیوان پرسیده شود. هایزر پاسخ می دهد که ارتش ایران در صورتی وارد عمل خواهد شد که از حمایت کامل معنوی، سیاسی و نظامی ایالات متحده برخوردار باشد. به نظر سولیوان نیز اوضاع ارتش ایران کاملاً به هم ریخته است و از این رو نمی توان از این نهاد انتظار انجام اقدام مؤثری را داشت. سیک در ادامه می نویسد: پس از ارائه این مطالب، برژینسکی با بی میلی تمام نظر سایر اعضا را مبنی بر عدم کودتا را توسط ارتش ایران پذیرفت و دیگر سخنی در این زمینه به میان نیاورد.^[۲۶۱]
اکنون در این قسمت به بررسی فرضیه هایی پرداخته می شود که مرتبط با این فصل در قسمت چهارچوب مفهومی عنوان شد.
آقای محسن رضایی انتصاب مهندس بازرگان را بزرگترین کلاهی می دانست که امام بر سر امریکا گذاشت و سبب شد که امریکا احساس خطر نکند.
آقای علی مطهری نیز بیان داشته که این انتصاب موجب نرم شدن امریکا در برخورد با انقلاب گردید.
آقای ناطق نوری نیز بر این نظرات که این انتصاب سبب شد که امریکا برخورد خشن و تند نکند.
اما در جهت تأیید یا رد این سه فرضیه باید گفت، دخالت خشونت آمیز امریکا در بحران ایران، از دو طریق میسر بوده است؛ یکی از طریق دخالت مستقیم و دیگری به طور غیرمستقیم با بهره گرفتن از ارتش رژیم و ترغیب فرماندهان آن به انجام کودتا.
نکته مهمی که در مورد کاربرد هر یک از این دو شیوه در برخورد با مسأله ایران از سوی امریکا وجود دارد این است که تمایل ایالات متحده در آن مورد به استفاده از هر یک از این دو تصمیم نیاز به استراتژی دقیق و تعریف شده از سوی سیاستگذاران کاخ سفید داشته است در حالی که همان طور که دیدیم ایالات متحده نه تنها خیلی دیر متوجه آنچه در ایران می گذشت شد، بلکه حتی زمانی که متوجه وخامت اوضاع در ایران شد نتوانست تحلیل درستی از اوضاع ایران داشته باشد. سیل افراد مختلفی که در بحبوحه وخیم شدن اوضاع به ایران مسافرت می کنند از بازرگانان عادی گرفته تا دیپلمات های رسمی خود گویای این نکته است که چقدر امریکا از درک صحیح آن چه در ایران در حال رخ دادن بوده، دور بوده است. استانسفیلد ترنر رئیس سازمان سیا در دوره کارتر در توصیف این وضعیت می نویسد؛ ما نسبت به آنچه در ایران می گذشت، یکسره خواب بودیم.^[۲۶۲] متعاقب این کمبود و کاستی، ضعف بعدی جلوه گر می شود. به تبع وقتی درک و تحلیل درستی از اوضاع ایران وجود نداشته، استراتژی واحد و مشخصی نیز نمی توانسته برای برخورد با مسائل پیشرو در بحران ایران از سوی دست اندرکاران سیاست خارجی امریکا تعریف و به اجرا گذاشته شود.
همان طور که دیدیم آنچه که عامل این بی تصمیمی بود، وجود اختلاف نظرها و عدم توافق هایی بود که نه تنها در واشنگتن میان دست اندرکاران امر (تیم سایروس ونس و تیم برژینسکی)، بلکه در تهران میان سولیوان و ژنرال هایزر نیز وجود داشته است. و حتی سیاستگذاری هایی که از سوی واشنگتن برای این دو در تهران مخابره می شده، متفاوت از درک و تشخیص آنان از اوضاع ایران بوده است.
بنابراین این دو عامل یعنی عدم درک به موقع و صحیح و کافی از اوضاع ایران، و عدم اتخاذ استراتژی روشن و صریح در برخورد با بحران ایران به دلیل عدم توافق میان دست اندرکاران دستگاه سیاست خارجی امریکا، ایالات متحده را از اعمال تصمیم مؤثر در برخورد با انقلاب عاجز کرده بود.
بنابراین در مورد امکان دخالت مستقیم باید بیان داشت نه تنها به دلیل وجود ضعف ها و کاستی های بالا امکان چنین مداخله ای منتفی بوده، بلکه همچنین در آن دوره با توجه به آثار منفی جنگ ویتنام در جامعه امریکا و نظر نامساعد افکار عمومی امریکا نسبت به جنگی دیگر، امکان مداخله به طور مستقیم به شدت پایین بوده است. در مورد ترغیب ارتش به کودتا از سوی مسؤولان امریکایی، نگارنده بر این نظر است که ابتدائاً این سؤال مطرح است که آیا ارتش توانایی به اجرا گذاشتن چنین ابتکاری را داشته است؟ تلاش برای پاسخ گویی به این سؤال، فصل بعدی این نوشتار را شکل می دهد. به طور خلاصه نظر نگارنده این است که امکان چنین ابتکاری از سوی ارتش منتفی بوده است که به طور مبسوط در فصل بعد مورد پردازش قرار می گیرد. سؤالی که از آقایان رضایی، مطهری و ناطق نوری باید پرسید این است که اگر انتخاب مهندس بازرگان به دلیل بی طرف کردن امریکا بوده است، پس چرا با وجود انتخاب مهندس بازرگان هنوز از سوی امریکا در جلسه ۱۱ فوریه/۲۲ بهمن کمیسیون ویژه هماهنگی احتمال کودتا بررسی می شود؟ بنابراین هیچ یک از این سه فرضیه که اساساً یک فرض را (جلوگیری از برخورد خوشونت آمیز امریکا) بیان می دارند، نمی توانند در انتخاب مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر دولت موقت دخیل بوده باشند.
و در انتها باید پرسید که آیا وجود چنین ملاحظه ای برای تصمیم گیرنده اصلی انقلاب یعنی شخص امام خمینی هم مطرح بوده است؟ که در فصل پایانی این نوشتار به این موضوع پرداخته خواهد شد.
اما جدای از ضعف و کاستی هایی که در بالا بدان اشاره شد، می توان به عوامل دیگری نیز اشاره داشت که سبب شد دستگاه سیاست خارجی امریکا در برخورد با بحران ایران چنین راهی را بپیماید:
- ترنر یکی از این دلایل را اطمینانی می داند که تحلیل گران کاخ سفید به قدرت و استحکام شاه داشتند: به خاطر آن که سیاستهای امریکا در ایران صرفاً به وجود شاه بستگی داشت و تصورمان جزء این نبود که او به خوبی از عهده ایفای نقش مورد نظر ما برخواهد آمد، لذا هرگز به فکرمان نمی رسید که شاه نتواند در غلبه بر مخالفان موفقیتی کسب کند. آن چه سیا طی پاییز ۱۹۷۸/۱۳۵۷ در ایران می دید فقط شاهی بود که علی رغم وجود گروه های مخالف هنوز کنترل کامل او را بر ارتش نیرومند، قوای پلیس و سرویس مخفی امنیتی (ساواک) نمی شد مورد تردید قرار داد. و نظر ما هم جزء این نبود که چنان چه به حرکت های مخالفین بیش از حد معمول افزوده شود شاه با بهره گیری از نیرویی که در اختیار دارد به راحتی خواهد توانست هر گونه حرکتی را به کنترل خود درآورد.^[۲۶۳]
- برژینسکی یکی دیگر از این دلایل را توجه سیاستگذاران امریکا به مسائل دیگر می داند: زمانی که بحران ایران شدید شده بود توجه سیاستگذاران رده بالای امریکا از جمله خود من به دیگر مسائلی معطوف بود که فوق العاده وقت گیر و پرجاذبه و دشوار بود. مقام های تصمیم گیرنده امریکا بسیار درگیر کار بودند. پاییز ۱۹۷۸زمان فرایند کمپ دیوید و پیامد آن بود. همچنین زمان تلاش درباره انجام مذاکرات سالت بود و طی روزهای بحرانی دسامبر ما از یک جلسه که در آن پیچیده ترین موضوع ها درباره دستگاه کشف رمز از راه دور یا موشک کروز مورد بحث قرار می گرفت، وارد جلسه دیگری می شدیم که سرنوشت ایران مورد بحث بود. پاییز و به ویژه نوامبر و دسامبر مرحله اساسی در مذاکرات محرمانه میان امریکا و چین تلقی می شد و این وظیفه مقداری از وقت رئیس جمهور و بیشتر وقت مرا می گرفت. ونس شدیداً سرگرم مذاکرات کلیدی در خارج به ویژه خاورمیانه بود، در حالی که برای براون این دوره، دوران دشوار برخورد با رئیس جمهور درباره بوجه دفاعی به شمار می آمد. متأسفانه دورانی نبود که بتوان به آسانی و به موقع نظاره گر رویدادی بود که تبدیل به نقطه عطف راهبردین و سیاسی شده بود.^[۲۶۴]
- در پایان باید به سرعت بالای وقوع حوادث در انقلاب ایران اشاره داشت که سبب شده بود سیاستگذاران امریکایی نتوانند تحلیل درستی از اوضاع ایران ارائه دهند. کمی بیش از یک سال از سخنرانی کارتر که در آن از ایران به عنوان جزیره ثبات نام برده بود نگذشته بود که انقلاب به پیروزی رسید. سرعت وقوع حوادث در این فاصله زمانی به صورتی بود که امریکا هر روز خود را با مسأله جدیدی در ایران روبرو می دید. یک روز از شاه می خواست که در ایران بماند، روز دیگر از شاه می خواست ایران را ترک کند و سایر مسائل دیگر. آنچه اتخاذ چنین سیاست های مختلفی را به دستگاه سیاست خارجی امریکا تحمیل می کرد همان سرعت بالای وقوع حوادث بود که امریکا خود را از آنها عقب می دید.
فصل سوم:
ارتش و انقلاب اسلامی
ارتش پهلوی
ایران در دوره پدر و پسر پهلوی یک دیکتاتوری نظامی تمام عیار بود. دولت هیچ فعالیت سیاسی مستقلی را اجازه نمی داد. بسیاری از مخالفان به زندان افتاده، شکنجه یا کشته می شدند. در نتیجه شک نیست که ایران یک دیکتاتوری بود. دلایل قانع کننده نیز وجود دارد که می توان این دیکتاتوری را نظامی دانست؛ اولاً دستگاه اختناق به طور کلی (نیروهای مسلح و احدهای امنیتی) نهاد اصلی حفاظت داخلی از رژیم بود. ثانیاً این دستگاه و بخصوص ارتش،‌ نقش عمده ای در حیات سیاسی و اقتصادی ایفا می کرد. به علاوه رژیم به لحاظ تاریخی وجود خود را مدیون کودتاهای نظامی می دانست. در سال های ۱۹۲۱م/ ۱۲۹۹ش، ‌هر دو شاه پهلوی توسط ارتش به قدرت رسیدند و برای حکومت بر ایران به آن متکی بودند. و هر دو تقویت نیروهای مسلح و حفظ وفاداری آن را نخستین وظیفه خود می دانستند. اما ایران به یک دلیل مهم دیکتاتوری نظامی نبود و آن موقعیت شاه بود. هر دو شاه پهلوی توانستند بر ارتش تسلط یابند و یک نظام حکومتی پادشاهی به وجود آورند که در عمل و در ایدئولوژی کاملاً با دیکتاتوری های نظامی متفاوت بود. درست بود که رضا شاه یک سرهنگ^[۲۶۵] بود ولی سرهنگی بود که تاج بر سر خود نهاد. آنگاه توانست برای خود یک موضع شخصی برتر پدید آورد که شکل سلطنت را به خود گرفت و محمدرضا شاه پس از دودلی های اولیه تا ۱۳۳۲،‌ توانست آن را بیشتر گسترش دهد.^[۲۶۶]
قدرت روز افزون ارتش و تسلط بی چون و چرای پادشاهان پهلوی به آن، موجب گردیده بود که این نهاد به صورت سازمانی استثنایی و اخص و مجزا از کلیه ارگان های مملکتی درآید و به همین سبب هر دو شاهان پهلوی غالباً از یونیفورم نظامی استفاده می کردند و در کلیه مراسم و تشریفات نظامی شخصاً‌ به عنوان بالاترین رده فرماندهی حضور می یافتند و از طرفی شعار «خدا- شاه- میهن» به گونه ای روزمره در سطح گسترده ای برای کلیه کادر و پرسنل نظامی ارتش به طرق گوناگون تبلیغ می گردید. وفاداری به شخص شاه و جوش دادن سلطنت به شکوه و عظمت باستانی ایران زمین به طور مستمر به کارکنان ارتش گوشزد می گردید و با تمهیدات گسترده ای روز به روز با منفک کردن ارتش از سایر سازمان های مملکتی و مردمی، این هرم قدرت را غیرسیاسی و غیرمردمی می کردند و این مکانیسم کنترل در ارتش بسیار دقیق و حساب شده، ‌نافذ و همه جاگیر طراحی می گردید، به نحوی که شخص شاه مسؤول ترفیع افسران ارتش و حتی نیروهای انتظامی بود و بدین وسیله وانمود می شد که کلیه کادر افسری بدون هیچ واسطه ای به او وابسته اند.^[۲۶۷] محمدرضا شاه که نسبت به زیردستانش و نیز مشاوران نزدیک خود بسیار مشکوک و بدگمان بود،‌ یک سیستم نظارت بر اعمال و رفتار همه افسرانش ایجاد کرده بود. نه فقط وی تمام تصمیم های مربوط به خریداری تسلیحات، ترفیعات و امور روزمره نظامی را اتخاذ می کرد، بلکه وی همچنین بین افسران جزء و افسران مافوق آنها اجازه برقراری ارتباط کمی را می داد.^[۲۶۸]