همچنین کمیته‌های دائمی راجع به قانونگذاری تفویض شده وجود دارد که وظیفه آن بررسی اسناد قانونی (بدون اختیار اصلاح آن) و سپس ارسال اسناد قانونی به مجلس جهت تصویب و تصمیم گیری است. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۷۰ ۶۹)
۴-۱۷- مصونیت پارلمانی؛ شرایط و محدودیت ها
۴-۱۷- ۱- مصونیت پارلمانی؛ شرایط و محدودیت‌ها‌ی آن در جمهوری اسلامی ایران
در این خصوص، در ایران، عدم مسئولیت در اصل ۸۶ قانون اساسی به رسمیت شناخته شده است: «‌نمایندگان مجلس در ایفاء وظایف نمایندگی در اظهار نظر و رأی خویش کاملاً آزادند و نمی‌توان آنها را به سبب نظرهایی که در مجلس اظهار نظر کرده‌اند یا آرایی که در مقام ایفاء وظایف نمایندگی خویش داده اند، تعقیب یا توقیف کرد». عدم مسئولیت شامل صحن مجلس، کمیسیون‌ها، گروه‌ها و مأموریت‌های پارلمانی می‌شود. عدم مسئولیت محدود به دوره نمایندگی نیست و دائمی است، لکن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تعرض ناپذیری نمایندگان مجلس، پیش بینی نشده است. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۷۱)
به طور کلی بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نمایندگان مجلس شورای اسلامی فقط از مصونیت به واسطه وظایف نمایندگی برخوردار هستند و در مورد سایر جرائم با افراد ملت برابر هستند و به اتهامات آنها رسیدگی می‌شود.
مصونیت پذیرفته شده در قانون اساسی دارای دو قید مهم است: اول اینکه عمل ارتکابی باید در راستای وظایف نمایندگی باشد چنانچه نماینده مجلس خارج از وظایف نمایندگی مرتکب اظهار نظر محرمانه شود از شمول مصونیت خارج است. دوم اینکه تنها اعمال مجرمانه‌ای مشمول اصل عدم مسئولیت هستند که در قالب اظهار نظر و رأی باشد. (طهماسبی، ۱۳۸۳: ۶۴)
۴-۱۷- ۲- مصونیت پارلمانی؛ شرایط و محدودیت‌های آن در انگلستان
نقش مصونیت‌های پارلمانی با اهانت به پارلمان متفاوت است. در بریتانیا پارلمان از سه نوع مصونیت برخوردار است که عبارتند از:
۱- ترکیب و رویه (صلاحیت انحصاری)
۲- آزادی بیان
۳- مصونیت نسبی
صلاحیت انحصاری یعنی هر یک از مجالس خود تعیین می‌کند که چه کسی عضو مجلس شود و خود مجلس امور داخلی خود را اداره می‌کند و خود نمایندگان اعضاء خاطی را اخراج می‌کنند
در رابطه با آزادی بیان و عقیده نمایندگان باید گفت که این مصونیت، امتیاز اصلی نماینده پارلمان است و نمایندگان باید بتوانند آزادانه سخن بگویند و بنویسند بدون ترس از این که توسط افراد و نهادهای خارج از پارلمان برای آنان مزاحمتی ایجاد شود. البته پارلمان خود می‌تواند محدودیت‌هایی برای آزادی بیان نمایندگان تعیین کند و نمایندگان نیز نمی‌توانند از این مصونیت سوء استفاده کنند.

مصونیت نسبی نوعی از مصونیت است که خود ارتباطی با مصونیت پارلمانی ندارد ولی به نماینده مجلس در جایی که مصونیت کامل ندارند تا حدی مصونیت اعطاء می‌کند. اما مصونیت نسبی این مسأله را تضمین نمی‌کند که نمایندگان از مداخله و مزاحمت افراد و نهادهای خارج از پارلمان در امان باشند، چرا که تنها شامل هتک حرمت می‌شود و نوعی دفاعیه در برابر دعوا است و پس نماینده باید تسلیم رسیدگی‌های قضایی شود.
شکایات راجع به نقض مصونیت‌ها به سخنگو داده می‌شود و سخنگو تصمیم می‌گیرد که به آن اولویت بدهد یا به امور دیگر اولویت دهد. اگر سخنگو به موضوع ارجحیت داد، عضو شاکی می‌تواند تقاضا کند که موضوعش در کمیته مربوط به مصونیت‌ها مورد رسیدگی قرار گیرد. همچنین کمیته تحقیق می‌تواند در موارد خاصی، توهین و بی‌احترامی که به آن شده است را به کمیته مصونیت‌ها ارجاع دهد. کمیته مربوط به مصونیت‌ها که دارای ۱۷ عضو است شکایت را بررسی می‌کند و از شاهدان بازجویی می‌کند و رویه کمیته کاملاً بستگی به تصمیم خود کمیته دارد. پس از رسیدگی، کمیته به مجلس گزارش می‌دهد و مجلس در پایان به اتخاذ تصمیم می‌پردازد. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۷۲)
در انگلستان نمایندگان مجلس عوام و مجلس لردها آزادی نطق و رأی دارند بدین معنی که با آزادی کامل می‌توانند در جلسات عمومی مجالس و همچنین در کمیته‌های پارلمانی اظهاراتی را طرح نمایند و رأی دهند و همچنین مصونیت نمایندگان فقط محدود به تعقیب حقوقی آنها می‌شود و به هیچ وجه جرائم قابل سرایت نمی‌باشد و. حقوق انگلستان اجازه نمی‌دهد که عنوان نمایندگی بتواند استثنایی در برابر قانون مجازات عمومی و اجرای عدالت ایجاد کند.
۴-۱۸- مکانیسم‌های پاسخگویی و نظارتی نمایندگان مجالس در اجرای قوانین و سیاست ها
۴-۱۸- ۱- مکانیسم‌های پاسخگویی و نظارتی به نمایندگان مجلس در اجرای قوانین و سیاست‌ها در جمهوری اسلامی ایران
مکانیسم‌های نظارتی در جمهوری اسلامی ایران عبارتند از:
۱- رأی اعتماد به هیئت وزیران (اصل ۸۷ قانون اساسی)
۲۲- استیضاح وزراء (بند ۱ اصل ۸۹)
۳- استیضاح رئیس جمهور (بند ۲ اصل ۸۹)
۴- رسیدگی به شکایات مردم (اصل ۹۰)
۵- سوال از وزراء و رئیس جمهور (ماده ۱۹۲ آیین نامه داخلی مجلس)
۷- تشکیل هیئت تحقیق و تفحص (مواد ۱۹۸ تا ۲۰۱ آیین نامه داخلی مجلس)
۸- رسیدگی دیوان محاسبات کشور (اصول ۵۴ و ۵۵ قانون اساسی)
۹- نظارت موضوع ماده (۲۳۳) قانون آیین نامه داخلی مجلس.

از امام رضا(ع) روایت شده است که حتی سوگند کسی اگر از روی تعصب و میل به خانواده خود باشد پذیرفته نیست؛ چه رسد به عزل و نصب و جلب منافع مالی و حقوقی!آن حضرت می‌فرمایند:
لا یمین فی استکراه و لا على سکر و لا على عصبیه و لا على معصیه(امام رضا(ع)، ۱۴۰۶، ص ۳۰۵). هر سوگندی در صورت اجبار و مستی، و از روی تعصب و یا به خاطر گناه صورت گیرد؛ صحیح نیست.
۲-۱-۳-۴- تقلب و تزویر
بسیاری از مفاسد اداری که امروزه به وقوع می‌پیوندد را می‌توان در زیر مجموعه بحث تقلب و کلاهبرداری و تعبیر دینی آن یعنی غش جای داد. «غش در لغت به معنای تقلب و تزویر و خیانت، و در اصطلاح، یعنی جنس خوب را با جنس بد مخلوط کردن یا اینکه فروشنده، جنس نامرغوب را به صورت کالای مرغوب ارائه دهد؛ به گونه‌ای که مشتری و خریدار نفهمد»(حسینی دشتی،۱۳۷۶، ج۷، ص ۶۱۰). باید دانست که غش و تقلب تنها در معاملات تجاری و در صحنه بازار روی نمی دهد؛ بلکه این اصطلاح، از معنایی عام برخوردار است که هر نوع تزویر و کلاهبرداری و تدلیسی را شامل می‌شود و اگر این مفسده در حوزه کاری کارمندان دولت و صاحبان مناصب مدیریتی روی دهد؛ با عنوان فساد اداری از آن یاد می‌شود. کارمندان و مدیران دولتی ممکن است با سوء استفاده از شرایطی همچون پیچیدگی های مقررات اداری و عدم وجود قوه نظارتی کارآمد و … اقدام به جعل، تقلب و تدلیس برای جلب منافع تحت تصدی، به نفع خود یا دیگران نمایند. واژه غش در قرآن کریم نیامده، اما در روایات اسلامی بسیار به چشم می‌خورد و به عنوان یکی از محرمات از انجام آن نهی شده است. مانند روایات ذیل:

پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
مَنْ غَشَّ مُسْلِماً فِی شِرَاءٍ أَوْ بَیْعٍ فَلَیْسَ مِنَّا وَ یُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ مَعَ الْیَهُودِ(ابن بابویه، ۱۴۱۳، ج‏۴، ص‏۱۳). هر کس در خرید و فروش با برادر مسلمان خود فریبکاری نماید، از ما نیست و در روز قیامت با قوم یهود محشور خواهد شد.
باز از آن حضرت(ص) روایت شده است که:
مَن غَشَّ أخاهُ المُسلِمَ نَزَعَ اللّه‏ُ عَنهُ بَرَکهَ رِزقِهِ ، وأفسَدَ علَیهِ مَعیشَتَهُ ، ووَکَلَهُ إلى نفسِهِ( مجلسی، ۱۴۰۴، ج ۷۳، ص ۳۶۴). هر که به برادر مسلمان خود دغلکارى روا دارد ، خداوند برکت را از روزى او بگیرد و زندگیش را بر وى تباه گرداند و او را به خودش واگذارد.
امام علی(ع) نیز در همین رابطه می فرمایند:
لا دینَ لِخُدّاع(تمیمی آمدی،۱۳۶۶، ص‏۲۹۱). انسان های نیرنگ پیشه، ایمان ندارند.
یکی از مصادیق غش در معامله، کم فروشی است. در قرآن کریم سوره‌ای به همین نام وجود دارد که در اولین آیات آن با لحنی کوبنده، کم فروشان را مورد عتاب قرار داده است:
وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفینَ الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ(مطففین/۳-۱) وای بر کم فروشان! آنان که وقتی برای خود وزن می‌کنند؛ حق خود را به طور کامل می‌گیرند و آن گاه که می‌خواهند برای دیگران وزن کنند؛ کم می‌گذارند.
کم فروشی یک مسئله قابل تعمیم است و در هر صنف و هر عرصه فعالیتی می‌تواند روی دهد؛ کم کاری و اهمال در انجام مسئولیت، و یا در قبال ارباب رجوع، به منظور دستیابی به مقاصد خود از جمله مفاسد شایع اداری به شمار می‌رود.
در آیات متعددی از قرآن کریم آمده است که حضرت شعیب(ع) قومشان را که مبتلا به این مسئله بودند؛ از این صفت ناپسند و ویرانگر اجتماعی اینگونه بر حذر می‌داشتند:
وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ(هود/ ۸۵) و اى قوم من، پیمانه و ترازو را به داد، تمام دهید، و حقوق مردم را کم مدهید، و در زمین به فساد سر برمدارید.
در جای دیگری از قرآن کریم، حضرت شعیب(ع) به قوم خود می فرمایند:
أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرینَ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ(شعراء/ ۱۸۳-۱۸۱) پیمانه را تمام دهید و از کم‏فروشان مباشید. و با ترازوى درست بسنجید. و از ارزش اموال مردم مکاهید و در زمین سر به فساد برمدارید.
باید دانست که آدمی هر قدر هم که خود را زیرک بداند و بتواند به ظاهر دیگران را فریب داده و از این راه بهره مند گردد؛ بویژه آنکه اگر در اموال عمومی تصرف نماید و در انحراف سرنوشت یک جامعه دخیل باشد؛ در نهایت در بند اعمال خود خواهد بود و سرانجام روزی نتیجه این کار، پایبند او و مایه سقوط وی در دنیا و آخرت خواهد شد. به همین دلیل نیز خداوند متعال می‌فرماید:
وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاً(فاطر/ ۴۳) و مکر زشت و فکر بدکارى جز بر صاحبش احاطه نکند، پس آیا اینان جز آنکه به طریقه امم گذشته هلاک شوند انتظارى دارند؟ و طریقه خدا (در هلاک بد اندیشان) را هرگز مبدّل نخواهى یافت و طریقه حق (و سنّت الهى) را هرگز تغییر پذیر نخواهى یافت.
امام علی(ع) نیز همین مضمون را در حکمت های بلیغ خویش، اینگونه بیان می‌دارند:
من مکر بالناس رد الله سبحانه مکره فی عنقه(تمیمی آمدی، ۱۳۶۶، ص‏۲۹۱). هرکس که با مردم خدعه و نیرنگ کند، خداوند مکرش را به خودش باز می‌گرداند.
۲-۱-۳-۵- اسراف
چنانچه کارمند یا مدیردولتی، سرمایه‌ای به منظور تأمین هزینه های جاری و ضروری اداره یا نهاد در اختیار وی قرار گیرد و او این مال یا باقیمانده آن را صرف در غیر مورد مصرف آن، و مورد بذل و بخشش و حیف و میل قرار دهد. این عمل از نظر اسلام حرام و ممنوع، و از مصادیق فساد اداری به شمار خواهد رفت. همانطور که قبلا نیز بیان شد؛ اسراف به معنای زیاده روی از حد، و تجاوز از حق است. واژه اسراف با تبذیر مترادف می‌باشد. در قاموس قرآن آمده است؛ بَذَر: به معنای پاشیدن تخم است. و به اسرافکار از آن رو مبذّر می گویند که مال را می پاشد و متفرّق می کند. راغب گوید: تبذیر بمعنى تفریق و اصل آن بذر پاشیدن است. بعداً بطور استعاره به آنکه مال خویش را ضایع می کند؛ مبذّر گفته اند(قرشی،۱۳۷۱ ، ج ۱، ص ۱۷۳). البته باید توجه داشت که اسراف معانى گسترده‏اى دارد، گاه در مسائل ساده‏اى مانند خوردن و آشامیدن است(اعراف/ ۳۱). گاه در انتقام‏گیرى و قصاص بیش از حد(اسراء/ ۳۳). گاه در انفاق و بذل و بخشش بیش از اندازه(فرقان/ ۶۷). گاه در داورى کردن و قضاوت نمودنى که منجر به کذب و دروغ مى‏شود(غافر/ ۲۸). گاه در اعتقادات است که منتهى به شک و تردید مى‏شود(غافر/ ۳۴). گاهی نیز به معنى برترى جویى و استکبار و استثمار است(دخان/ ۳۱) و بالآخره آنکه گاهی به معنى هر گونه گناه آمده است(زمر/ ۵۳).
خداوند متعال در آیات ۱۵۱ و ۱۵۲ سوره شعراء، ضمن نهی از پیروی از اسرافکاران، به ارتباط دقیق میان اسراف و افساد اشاره می‌کند:
وَ لا تُطیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفینَ؛ الَّذینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ(شعراء/ ۱۵۲-۱۵۱) و از رفتار رؤساى مسرف و ستمگر پیروى نکنید. که آن مردم در زمین همه گونه فساد مى‏کنند و هیچ گونه به اصلاح (حال خلق) نمى‏پردازند. «مى‏دانیم اسراف همان تجاوز از حد قانون آفرینش و قانون تشریع است، این نیز روشن است که در یک نظام صحیح هر گونه تجاوز از حد موجب فساد و از هم گسیختگى مى‏شود، و به تعبیر دیگر سرچشمه فساد، اسراف است و نتیجه اسراف، فساد می‌باشد»(مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج ۱۵، ص ۳۰۸).
به همین جهت نیز قرآن کریم، اسرافکاران را برادران شیطان معرفی می‌کند، زیرا منشاء انواع فساد و تباهی در زمین هستند:
إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً(اسراء/ ۲۷) که مبذّران و مسرفان برادران شیطانهایند، و شیطان است که سخت کفران (نعمت) پروردگار خود کرد.
بنابر آنچه که بیان شد؛ چنانچه اسراف در حیطه امور اداری یک جامعه و در اموال عمومی تحت تصدی یک کارگزار دولت رخ دهد؛ علاوه بر جزای احکام فوق، نوعی خیانت در امانت نیز به شمار می‌آید و در این حالت از مصادیق بارز فساد اداری خواهد بود.
۲-۱-۴- مصادیق مفسدان اداری
در آیات قرآن کریم و احادیث اسلامی، اسامی و سرگذشت برخی از مفسدان و ظالمان آمده است که با توجه به برخی خصوصیاتشان از جمله فعالیت در دستگاه حکومت، تعدی و تجاوز به حقوق دیگران و امثال آن، می‌توانند مصادیق مفسد اداری نیز باشند. مانند: قارون، فرعون، هامان، مسرفین، مترفین و… .
در این بخش نیز برای نمونه به سه مورد اول اکتفا می‌کنیم:
خداوند متعال در آیه ۲۴ سوره غافر نام این سه تن یعنی، فرعون، هامان و قارون را در کنار یکدیگر آورده و جریان سرکشی آن ها از حضرت موسی(ع) را اینگونه بیان می‌دارد:
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى‏ بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبینٍ إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ(غافر/۲۴-۲۳) و همانا موسى را با آیات و معجزات و حجّت آشکار فرستادیم. به سوى فرعون و هامان و قارون، آنها گفتند: او ساحر بسیار دروغگویى است.
‏ کلمه فرعون نام جبار و دیکتاتور نژاد قبط و پادشاه ایشان است. و هامان نام وزیر اوست و قارون نام یکى از طاغیان بنى اسرائیل است که داراى خزاینى مملو از پول بود. و اگر از میان همه دو امت قبطى و سبطى تنها نام این سه نفر را ذکر کرده است؛ براى این بوده که تمامى فتنه‏ها و فسادها به این سه نفر منتهى مى‏شده است(طباطبایی، ۱۳۷۴، ج ۱۷، ص ۴۹۷).
در آیه ۲۵ همین سوره، نقشه ها و اعمال فاسد آن ها را اینگونه شرح می دهد:
فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ وَ ما کَیْدُ الْکافِرینَ إِلاَّ فی‏ ضَلالٍ(غافر/ ۲۵) و آن گاه که او از جانب ما به صدق و حقیقت به سوى آنان آمد؛ گفتند: بروید پسران آنان که به موسى ایمان آوردند؛ بکشید و زنانشان را زنده گذارید. آرى مکر و تدبیر کافران جز در ضلالت (و خسرانشان) به کار نیاید.
سیاق آیه اشعار دارد به این که یکى از گویندگان این حرف قارون بوده که خود از بنى اسرائیل بوده است و فرمان در این آیه که قارون هم در آن شریک بوده است؛ بعد از دعوت موسى و در خصوص فرزندان مؤمنین به وى بوده است و هیچ مانعى ندارد که قارون هم در این فرمان با فرعونیان موافقت کرده باشد؛ چون او با موسى و مؤمنین عداوت مى‏ورزیده است( (طباطبایی، ۱۳۷۴، ج ۱۷، ص ۴۹۷). علاوه بر این در برخی از تفاسیر، قارون را صاحب منصب حکومتی دانسته اند:
قال ابن عباس: کان فرعون قد ملک قارون على بنی إسرائیل حین کان بمصر و عن المسیب بن شریک: أنه کان عاملا على بنی إسرائیل و کان یظلمهم(مجلسی، ۱۴۰۴، ج ۱۳، ص ۲۵۶‏). ابن عباس می‌گوید: فرعون، قارون را به هنگامی که در مصر بود؛ بر بنی اسرائیل ریاست و برتری بخشید. و از مسیب بن شریک روایت شده که قارون فرماندار بنی اسرائیل بود و به آن ها ظلم می‌کرد. بنابراین قارون از یک سو به واسطه نفوذ رأی خود در اداره امور کلان مملکت که در تفسیر آیه ۲۵ بیان گردید؛ و از سوی دیگر با استکبار، استثمار، عدم پرداخت حقوق مردم(زکات) و توافق بر قتل و به بردگی کشاندن آنان، مطمئناً از مصادیق مفسدان اداری به شمار خواهد رفت. از جمله آیات دیگری که در ارتباط با قارون و منش وی نازل شده است؛ می‌توان به آیات سوره قصص اشاره نمود:
إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ فَبَغى‏ عَلَیْهِمْ وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ أُولِی الْقُوَّهِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ(قصص/ ۷۶) قارون از قوم موسى بود و بر آنها ستم کرد و از گنجینه ها آن قدر به او داده بودیم که کلیدهای آنها بر گروه نیرومندی سنگین می آمد، آنگاه که قوم وی به او گفتند: شادی مکن که خدا شادی کنندگان را دوست نمى‏دارد.
وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدینَ(قصص/ ۷۷) و با آنچه خدایت داده، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن، و هم چنان که خدا به تو نیکی کرده، نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خدا فسادگران را دوست نمی دارد.
قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ عِنْدی أَ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّهً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً وَ لا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ(قصص/ ۷۸) قارون گفت: من اینها را در نتیجه دانش خود یافته ایم. آیا وی ندانست که خدا نسل هایی را پیش از او نابود کرد که از او نیرومندتر و مال اندوزتر بودند؟ و(لی این گونه) مجرمان را(نیازی) به پرسیده شدن از گناهانشان نیست.
و سرانجام طغیان و ناسپاسی قارون نیز این شد:
فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَهٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرینَ(قصص/ ۸۱) آن گاه (قارون‏) را با خانه‏اش در زمین فرو بردیم، و گروهى نداشت که در برابر (عذاب) خدا او را یارى کنند و (خود نیز) نتوانست از خود دفاع کند.
فرعون نیز کسی است که سرنوشتی مشابه سر نوشت قارون داشته است. وی فرمانروای عالی مصر بود که با ادعای خدایی و هوس های بشری، بزرگترین ظلم ها را بر مردمان سرزمین خویش روا می‌داشت. از آنجا که او در رأس یک نظام طاغوتی و کاملاً فاسد قرار داشته، بنابراین در مفسد اداری بودن وی جای هیچ تردیدی باقی نمی ماند و نیاز به مقدمه چینی و اثبات نیز ندارد. در اینجا تنها به ذکر آیات مربوطه اکتفا می‌نماییم:
ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسى‏ بِآیاتِنا إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ فَظَلَمُوا بِها فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُفْسِدینَ(اعراف/ ۱۰۳) آن گاه بعد از آنان، موسى را با آیات خود به سوى فرعون و سران قومش فرستادیم. ولى آنها به آن (آیات‏) کفر ورزیدند. پس ببین فرجام مفسدان چگونه بود.
إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَهً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیی‏ نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدینَ(قصص/ ۴) همانا فرعون در زمین(مصر) تکبر و گردنکشى آغاز کرد و میان اهل آن سرزمین تفرقه و اختلاف افکند، طایفه‏اى از آنها(بنى اسرائیل) را سخت ضعیف و ذلیل مى‏کرد، پسرانشان را مى‏کشت(که مبادا به ظهور موسى قدرت یابند) و زنانشان را زنده مى‏گذاشت (که به خدمت پردازند). همانا فرعون مردى بسیار مفسد و بد اندیش بود.
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمینَ(انفال/ ۵۴) همانطور که خوى فرعونیان و کافران پیش از آنان بر این بود که آیات خداى خود را تکذیب کردند ما هم آنها را به کیفر گناهانشان هلاک نمودیم و فرعونیان را غرق کردیم و همه آنان که هلاک نمودیم ظالم و ستمکار بودند.
هامان، وزیر و معاون فرعون نیز در رده های عالی حکومتی قرار داشته و به همین دلیل در تمام اعمال و فسادهای فرعون شریک است. در آیات مربوط به مظالم و مفاسد فرعون، هر جا از واژه های «دأب» و « ملائه» استفاده می‌شود، به طریق اولی هامان نیز در آن منظور می‌باشد:
ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسى‏ وَ هارُونَ إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ بِآیاتِنا فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ(یونس/ ۷۵) آن گاه بعد از آن رسولان، موسى و هارون را با معجزات خود به سوى فرعون و اشراف مملکت او فرستادیم، آنها هم گردنکشى کردند و مردمى تبهکار بودند.
وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ(قصص/ ۶) و در زمین قدرتشان دهیم و (از طرفى‏) به فرعون و هامان و لشکریانشان آنچه را که از جانب آنان بیمناک بودند؛ بنمایانیم.
إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئینَ(قصص/ ۸) همانا فرعون و هامان و لشکریانشان خطا کار بودند.
بنابراین بواسطه ویژگی هایی که برشمردیم؛ قارون، فرعون و هامان، از مصادیق بارز فساد اداری در قرآن کریم به شمار می روند که سرانجام، این فساد دامن آنها را گرفته و به سوی هلاکت و نابودی کشانید.
۲-۲- انواع فساد اداری

بیت هشتم:
عربده کشی و جنجال را از مستان خرده نمی گیرند چرا که آدم مست از خود اختیاری ندارد، تو هم با من این کار را نکن و بر من خرده مگیر چرا که من هم مست و خراب از باده ی عشق تو هستم و از خود اختیاری ندارم. در این بیت بین (عربده، مست و خراب) تناسب دیده می شود.
وزن غـزل:
این غزل بر وزن مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع و در بحر مجتث مثمن مطوی مقصور مجحوف است که از اوزان شیرین و روان ولی سخت در عروض فارسی به شمار می رود.
قافیـه:
کلمات قافیه در این غزل عبارتند از : بتـابم، نیـابم، صـوابم و . . . که در مجموع باعث توازن موسیقیایی شعر شده اند.
ویژگی سبکی:
استفاده از حرف اضافه ی «بـ» قبل از فعل. ساختن کلمه ی جدیدی چون «بشکیبم» که کمتر در ادبیات فارسی به کار رفته است.

۴-۲-۱۷٫

کس نداند کز غمت چون سوختم
خویشتن در چه بلا اندوختم
دیدنی دیدم از آن رخسـار تو
جان بدان یک دیدنت بفروختم
برکشیدم جامه ی شـادی ز تن
وز بلا دلقـی کنون نو دوختم
هر چه دانش بـود گم کردم همه
در فراقت زرگـری آموختم
زر بر اندودم بر این رخسـار سیم
آتش اندر کوره ی دل سوختم
درون مایه ی اصلی غـزل:
در این غزل کوتاه، انوری با زبانی جدید ولی کلیشه ای به موضوع عاشقی خود اشاره می کند. انوری لحظه ی دیدن معشوق را آغاز عاشقی های خود تجسم می کند و بر این باور است که همه چیز از همان لحظه ی اول برای او آغاز شده است. شاعر معتقد است که بلای عاشقی به جان او افتاده و زندگیش را دگرگون ساخته است. البته این مضمون در اشعار انوری به دفعات بیان شده است اما در این غزل با زاویه ی دید دیگری به قضیه نگریسته است تا جایی که علم خود را هم در این راه قربانی شده می بیند.

بافت معنایی و آرایه ی ادبی:
بیت اول:
شعر خطاب به معشوق می گوید: هیچ کس نمی داند که من چگونه در غم عشقت سوخته ام و خود را گرفتار چه بلایی ساخته ام! به نظر می رسد فعل «اندوختم» بنا به ضرورت قافیه به کار رفته است. بین (غم، سوختن و بلا) تناسب دیده می شود.
بیت دوم:
انوری ادامه می دهد: آنچه که باید از نگاه اول در رخسار تو می دیدم، دیدم و در همان یک نگاه عاشق شدم و روح و جان من تسلیم این عشق شد.
بیت سوم: شاعر خود را قبل از عاشقی، شاد و فارغ از هر غم و اندوهی معرفی می کند که پس از عشق این شـادی مبدل به غم گشته است. در مصرع دوم بلای عشق را به دلقی تشبیه می کند که اکنون به جای جامه‎ی شادی بر تن نموده است. جامه ی شـادی تشبیه شـادی به لباس است. بین شـادی و بلا تضاد برقرار است. همچنین میان برکشیدن و دوختن هم تضاد دیده می شود.
بیت چهارم :
شاعر دانش و علم را در مقابل زرگری قرار می دهد و برای آن ارزش بیشتری قایل است. می گوید: در هجران تو هرچه علم و دانش آموخته بودم به سبب این غم عشق از یادم رفت و در قبال آن زرگری آموختم. البته این گفته ی شاعر زمینه سازی برای بیت بعدی است.
بیت پنجم:
شاعر می گوید: چهره ی من که مثل نقره روشن و سـاده بود از غم عشق تو زر اندود و ملتهب شد و آتش این عشق مانند کوره ای دلم را آماده ی این زرگری ساخت. در واقع در دو بیت انتهایی شاعر (عاشقی) را به زرگری، (دلش) را به کوره، (التهاب چهره اش) را به زر اندود شدن و (چهره ی قبلی اش) را به نقره تشبیه کرده است که همه با هم تناسب دارند.
وزن غـزل:
این غزل بر وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن و در بحر رمل مسدس محذوف سروده شده است. ابیات بواسطه‎ی وزن دارای انسجام موسیقیایی هستند.
قافیـه:
کلمات قافیه در این غزل عبارتند از : سوختم، اندوختم، دوختم و . . . که همگی فعل هستند.
ویژگی سبکی:
کلمات «غم»، «بلا»، «سوختن»، «آتش» و . . . همگی در وصف عشق و بلای عاشقی به کار رفته اند که عاشق را گرفتار کرده اند.

۴-۲-۱۸٫

دل از خوبان دیگر برگرفتم ز دل نو باز عشقی در گرفتم
ندانستم که اصل عاشقی چیست چو دانستم رهی دیگر گرفتم
فکندم دفتر و جستم ز طامات خراباتی شـدم ساغر گرفتم
عتاب دوستان یکسـو گرفتم کتاب عاشقی را بر گرفتم
ز بهر عشق تو در بت پرستی طریق مانی و آزر گرفتم
درون مایه ی اصلی غـزل:
در این غزل کوتاه، انوری در مقام عاشقی نو پا، که با کنار گذاشتن خوبرویان دیگر و رها کردن حرف و حدیث دیگران و سرزنش و ملامت دوستان و آشنایان، از بلای عظیمی نجات یافته وحرفهای بی اصل و پریشان و لاف و گزاف برخی درویشان و صوفیان، قدم در وادی عشق گذاشته و کتاب عاشقی را در دست گرفت یعنی اصل عشق را سرلوحۀ خویش قرار داده و آماده عاشقی کردن است و به اعتراف خود، بخاطر عشق معشوق، راه مانی و آزر را در پیش گرفته است. مانی و آزر داستانی و سرنوشتی داشتند که قصد اشاره به همانندی آن سرنوشت است.
بافت معنایی و آرایه های اصلی غـزل:
بیت اول:
انوری از زبان عاشق می گوید: دلم را از همۀ خوبان و معشوق های دیگر پس گرفتم (آنها را کنار گذاشتم) و عشقی تازه را به دلم بخشیدم و شروع کردم. دل برگرفتم: دل کَندم، کنار گذاشتم/ خوبان: کنایه از خوبرویان، زیبارویان، معشوق/ نو: تازه، جدید، بدیع/ باز: دوباره، قیـد/ درگرفتم: پذیرفتم، قبول کردم/
بیت دوم:
نمی دانستم (من عاشق) که بُن مایه ی عاشقی چیست؟اگر می فهمیدم، راه دیگری را انتخاب می کردم. ندانستم: نمی دانستم، فعل ماضی اول شخص مفرد/ اصل عاشقی: ریشه عاشقی، بُن مایه ی عاشقی/ چو دانستم: اگر می دانستم/ رهی: راهی/ گرفتم: انتخاب می کردم/
بیت سوم:
دفترم را کنار انداختم و حرفهای پوچ و گزاف و پریشان صوفیان و درویشان را نادیده گرفتم و از بلای سختی نجات پیدا کردم، (رفتم و) اهل خرابات شدم (اهل میخـانه و میکـده شدم) و جام (پیاله شراب) را به دست گرفتم. فکندم دفتر : دفتر را به سویی انداختم، کنایه است از کنار گذاشتن عقل و علم/ یا فاصله گرفتن از دنیای مادّی. جَستَم زِ طامات : از حرفهای گزاف و پریشان رها شدم و گریختم. /
خراباتی شدم: اهل میکده و میخانه شدم (جایی که رندان در آنجا به عیش و نوش می پردازند.)/ ساغر گرفتم: پیالۀ شراب را به دست گرفتم. /

چکیده

قوانین زیست محیطی و رشد آگاهی های محیط زیستی مشتریان وحجم بالای محصولات بازگشتی؛ اهمیت بخش زنجیره تامین معکوس را بیشتر نموده است.بنابراین ،شرکتهای تولیدی نمی توانند زنجیره معکوس را تنها به عنوان یک هزینه اضافی ببینند و باید در مورد زنجیره تامین خودقادر به تفکر استراتژیک باشند.

هدف این پایان نامه ارائه یک مدل ریاضی مکان یابی تسهیلات پویادرطراحی شبکه زنجیره تامین حلقه - بسته ، ازطریق بررسی استراتژیک یک افق برنامه ریزی چند دوره ای در جهت حداقل نمودن اثرات زیست محیطی وکسب مزیت رقابتی با نظریات پورتر می باشد.
مدل برنامه ریزی خطی عددصحیح مختلط (MILP) که برای تعیین مکانهای بهینه کارخانجات تولیدی ،مراکز توزیع ،مراکز جمع آوری وتسهیلات بازسازی استفاده شده همراه با جریانهای یکپارچه روبه جلو و معکوس هزینه کل مکان تسهیلات وحمل ونقل مربوط به جریانهای رو به جلو و معکوس در شبکه حداقل می نماید.این مدل دوطرفه مکانیابی تسهیلات برای انتقال محصولات نهایی وجمع آوری بازده های محصول در یک زنجیره تامین یکپارچه حلقه - بسته بطورهمزمان مدنظر قرارگرفته است.
مدل برنامه‌ریزی چند هدفه عدد صحیح آمیخته جدید برای مکان یابی تسهیلات وطراحی همزمان شبکه روبه جلو و معکوس جهت تعیین جامع راه حل های بلندمدت استراتژیک بسط داده شده که حداکثر نمودن ارزش خالص فعلی (NPV )جریان نقدینگی برای کل زنجیره تامین وهمچنین حداقل نمودن انتشار گازهای گلخانه ای از محصولات تولیدی تامین کنندگان را ارائه خواهد کرد.
پارامترهای الگوریتم های پیشنهادی(MOPSO)و(NSGA-II) به کمک روش طراحی آزمایشات تاگوچی تنظیم شده است. نتایج عددی نشان می دهد که مدل جدید با الگوریتم های فراابتکاری فوق برای بدست آوردن جنبه های کمی برنامه ریزی استراتژیک در شرایط زنجیره تامین حلقه - بسته قابل استفاده می باشد.
کلمات کلیدی : زنجیره تامین حلقه - بسته ، ارزش خالص فعلی (NPV) ، انتشارکربن ، مزیت رقابتی، برنامه ریزی چند هدفه عددصحیح آمیخته

فصل اول :کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

در دنیای امروز، تغییرات سریع اقتصادی و فشار فزاینده‌ بازار رقابتی، سازمان‌ها را به سمت تمرکز بر کاراتر و اثربخش‌تر کردن فعالیت‌های زنجیره‌ی تأمین سوق می‌دهد. طراحی مناسب و کارایی شبکه‌های لجستیکی به عنوان بخشی از برنامه‌ریزی زنجیره‌ی تأمین، علاوه بر ایجاد مزیت رقابتی پایدار، باعث افزایش رضایت مشتریان شده و امکان پاسخگویی به نیازهای آن‌ ها را فراهم می‌آورد و همین امر سبب شده که تصمیمات مربوط به طراحی این شبکه‌های از اهمیت بالایی برخوردار باشد. علاوه بر این، در دهه‌ های اخیر نگرانی در مورد حفاظت محیط زیست و نیز مزایای اقتصادی استفاده از محصولات برگشتی، باعث تمرکز بسیاری از شرکت‌ها بر فعالیت‌های احیا و بازیافت محصولات و در نتیجه طراحی و پیاده‌سازی شبکه‌های لجستیک معکوس^[۱] و شکل‌گیری زنجیره‌های تأمین حلقه - بسته^[۲] شده است.
لجستیک معکوس شامل همه‌ی فعالیت‌های مربوط به استفاده‌ی مجدد از مواد و محصولات است. درواقع لجستیک معکوس شامل فرایند برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل کارا و اثربخش جریان مواد خام، موجودی در دست ساخت، محصولات تمام شده و اطلاعات مرتبط، از محل مصرف به مبدأ با هدف به دست آوردن مجدد ارزش یا دفع مناسب می باشد که زنجیره‌ی تأمین حلقه - بسته شناخته می‌شود. طراحی شبکه‌ی لجستیک که یکی از مهم‌‌ترین و راهبردی‌ترین تصمیمات در مدیریت زنجیره‌ی تأمین است، شامل تصمیماتی درخصوص تعداد تسهیلات، مکان و ظرفیت‌ آن‌ ها و تعیین جریان بین این تسهیلات است که هم بر هزینه و هم بر سطح سرویس‌دهی به مشتری تأثیرگذار می گردد. از آنجا که در نظر گرفتن جریان‌های مستقیم و معکوس در مسائل طراحی شبکه به صورت جداگانه ممکن است منجر به جواب‌های بهینه‌ی جزئی شود، در نظر گرفتن این دو جریان به صورت یکپارچه منجر به دستیابی به جواب‌هایی به مراتب بهتر خواهد شد.
مسائل مکان‌یابی تسهیلات از دهه ۱۹۶۰ جایگاه مهمی در ادبیات تحقیق در عملیات پیدا کرد. به طور کلی واژه مکان‌یابی اشاره به مدل‌سازی،‌ فرمول‌بندی و حل مسائلی دارد که می‌توان آنها را در قراردادن تسهیلات در فضای موجود به بهترین نحو تعریف کرد. این مسائل چگونگی مکان‌یابی یک مجموعه از تسهیلات را به‌صورت فیزیکی بررسی می‌کنند به طوری‌که یک تابع هدف را تحت مجموعه از محدودیت‌ها بهینه نماید.
بدون شک مکان‌یابی درست تسهیلات اثرات بسیار زیادی در منافع اقتصادی ارائه خدمات مناسب و رضایت مشتریان دارد و به همین علت تحلیل مسئله مکان‌یابی یکی از مسائل مورد علاقه دانشمندان علوم تحقیق در عملیات و علوم مدیریت بوده و پیشرفت‌های قابل توجهی در این زمینه حاصل گردیده است.
مدل‌های مکان‌یابی شبکه به صورت گسترده‌ای به منظور مکان‌یابی تسهیلات در بخش خصوصی و دولتی مورد استفاده قرار گرفته‌ و همچنین در غالب مدل‌های مطرح در این حوزه ساختار شبکه و ارتباط بین گره‌ها از قبل مشخص و تعریف شده‌اند. در حالی‌که در بسیاری از مسائل دنیای واقعی چنین موضوعی قابل قبول نیست. لذا در نظرگیری این مبحث همانگونه که در منابع متعددی نیز بدان اشاره شده می‌توان حایز اهمیت باشد. بنابراین پیدا نمودن مکان تسهیلات و بهینه‌سازی مدل‌هایی که به صورت همزمان در بسیاری از مسائل جهان واقعی ممکن است مهم تلقی و نیاز به طراحی و بهینه‌سازی مدل‌هایی که به‌صورت همزمان به دنبال یافتن موارد مذکور هستنداحساس می گردد.از طرفی دیگر ،هزینه‌های بالای مربوط به ساخت تسهیلات پروژه‌های مکان‌یابی؛ جابجایی را به پروژه‌هایی با سرمایه‌گذاری بلندمدت تبدیل کرده است.
این مشکل ،تصمیم‌گیرندگان را برآن داشت تا از همان ابتدا به دنبال موقعیتی باشند که با در نظر گرفتن این شرایط نه تنها در شرایط فعلی بلکه در افق زمان برنامه‌ریزی بدنبال مکان مطلوب باشند؛ به عبارتی می‌توان گفت ممکن است مکان انتخابی در شرایط فعلی جواب بهینه نباشد، اما در کل افق زمانی یک جواب بهینه باشد. در نتیجه مدل‌سازی و حل مسائل مکان‌یابی پویا نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
مسئله مکان‌یابی تسهیلات به‌صورت امروزی اولین بار توسط یک اقتصاددان آلمانی به نام آلفرد وبر^[۳] درسال ۱۹۰۹ برای مکان‌یابی تک وسیله‌ای در جهت کمینه نمودن فاصله مابین تسهیلات و مشتریان پیشنهاد کرد.
هرچند برای صدها سال، مسائل مکان‌یابی تسهیلات به‌طور وسیعی به‌صورت کیفی مطرح شده بود. با ظهور تحقیق در عملیات^[۴] (OR) در طول ۳۵ سال گذشته مدل‌های ریاضی و مدل‌های OR برای حل این مسائل مورد استفاده قرار گرفتند.

۱-۲- بیان مسئله

محل تسهیلات یکی از مسائلی است که بطورگسترده مورد مطالعه محققان وپژوهشگران قرار گرفته است.هرچند تاکنون یک جواب برای مسائل مکان یابی تسهیلات ارائه نشده است؛ ولی در چنددهه گذشته تلاش های تحقیقاتی قابل توجهی به توسعه مدلهای مکان یابی برای شبکه های زنحیره تامین اختصاص داده شده است.
مکان یابی تسهیلات نقش مهمی در برنامه ریزی استراتژیک زنجیره تامین ایفامی کند واثربلندمدتی بر عملکردش داردزیرابازنمودن وبستن دائمی تسهیلات وانتقال آن به مکان دیگر هزینه فوق العاده زیادی ایجادمی نماید.بنابراین تصمیم گیری مکان یابی تسهیلات پرهزینه ودارای حساسیت زمانی است،وبه همین علت هزینه وزمان دومعیار اصلی وموثردر مدلهای مربوطه بوده است.(وسولاسکی^[۵]،۱۹۷۳)
امروزه به دلیل نگرانی های زیست محیطی ،برنامه ریزی مکان یابی تسهیلات برای زنجیره های معکوس تامین بیش از پیش به مسئله مهم تبدیل شده است. به منظورجلوگیری وکاهش اثرات زیست محیطی منفی که به دلیل مدیریت نامناسب زباله(یا ضایعات) به شرکتها تحمیل می شود، بسیاری از آنها می کوشند محصولاتی راکه به پایان عمرمفید خودرسیده اند ،بهبود بخشیده واز مصرف منابع طبیعی بکاهند.استفاده از محصولات بازیافتی که دارای ویژگیهای کیفی هستند بجای مواد خام ،نیز می تواند به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه باشد.در این صورت تعیین بهترین استراتژیهای مکان یابی وتوزیع که کارآمدی مالی فعلی یک کسب وکاررا تضمین می کند امری لازم واساسی است .
ایجاد زنجیره تامین معکوس بطورجداگانه از زنجیره تامین مرسوم روبه جلو،نه تنها هزینه های زیرساختی راافزایش می دهد بلکه سودمربوط به بهبود محصول رانیزکاهش می دهد؛بایکپارچه سازی زنجیره های تامین روبه جلوومعکوس ،یک زنجیره تامین حلقه - بسته با هدف بسته شدن حلقه جریانهای مواد،گسترش می یابد تا تضمین کند که می توان محصولات را بطورموثرویاکارابه تسهیلات گوناگون در زنجیره تامین بازگرداند در نتیجه انتشار گازهای گلخانه ای وزباله های باقی مانده،وهمچنین هزینه سربار نیزکاهش می یابند وباعث افزایش بهره وری می گردند.(لی ودانگ^[۶]،۲۰۰۹واوستروهمکاران ^[۷]،۲۰۰۷)
لذا مسائل زیست محیطی متمرکز بر کاهش زائدات زباله ،مواد خطرزا،پس مانده های مصرف کننده وبنگاههای صنعتی وتجاری؛همچنین ارزش اقتصادی حاصل از گسترش عمر محصول ونیز قابل استفاده نمودن وزمان استفاده کالاومحصولات تولید شده بعنوان دوهدف مهم در زنجیره تامین حلقه - بسته در نظر گرفته شده است.درواقع از دیدگاه اقتصادی، شرکتها می توانند از سود حاصل از احیاوبازیافت محصولات به طور مستقیم استفاده نمایند؛وحتی در برخی ازمحصولات ،ایجاد خدمات تعمیرپس از فروش می تواند رضایت بیشترمشتریان را فراهم واز این طریق بطور غیر مستقیم سود بیشتری نصیب شرکتها می گردد.
زنجیره تأمین سبز علاوه بر بهره مندی از مزایای ناشی از صرفه جویی در استفاده از منابع، انرژی، انبارها، کاهش آلودگی با بهره گرفتن از مواد خام سازگار با محیط زیست، کاهش ضایعات و… از مزایای کارایی و یا به تعبیر دیگر از استراتژی کاهش هزینه ها بهره مند می شود و از یک سو با ایجاد نوآوری در طراحی و تولید محصولات سبز و قابل بازیافت علاوه بر کاهش هزینه های تخریب محیط زیست از استراتژی پاسخ گویی یا به تعبیر دیگر از استراتژی تمایز استفاده می کند. ترکیب همزمان این دو استراتژی که به عنوان استراتژی های پورتر شناخته می شوند، مزیت رقابتی را برای صنایع به همراه خواهد داشت.هرچند مسائل تاثیرات زیست محیطی بیش از وجه اقتصادی مورد توجه واقع گردیده است ، هردوهدف (زیست محیطی واقتصادی)بااستفاده از مدلهای کارا،بااعمال زیرساختار یکسان قابل دستیابی هستند.
مکان یابی تسهیلات وطراحی شبکه زنجیره تامین حلقه - بسته چندین سال است مورد پژوهش قرارگرفته است ولیکن ادبیاتی که به انگیزه این پایان نامه از نظر نیاز به داشتن یک مدل گسترده تر برای مکان یابی تسهیلات در زنجیره تامین حلقه - بسته با دیدگاه زیست محیطی واقتصادی برای نشان دادن عواملی که می تواند در تصمیم گیری طراحی شبکه اختلال ایجاد نماید، تقریباًکمیاب است.
پس از کنفرانس زمین در ریو۱۹۹۲ وتثبیت انتشار گازهای گلخانه ای در ۱۵۴ کشور جهان(معاهده اقلیم)وپس از آن پروتکل کیوتو در ^[۸]۱۹۹۷ ،کاهش تولید کربن (CO₂)ودرآمد حاصل از آن ؛ ارزیابی اقتصادی ومقرون به صرفه بودن انجام طرحهایی با مکانیسم توسعه پاک^[۹] (CDM) از نظر اقتصادی در بلند مدت هدف بسیارخوبی بنظررسید .به همین علت این تحقیق درپی ارائه مدل ریاضی مکان یابی تسهیلات ظرفیت دار چند کالایی درطراحی شبکه زنجیره تامین حلقه – بسته برای تعیین مکانهای بهینه کارخانه های تولیدی،مراکز توزیع،مراکز جمع آوری وتجهیزات تولید مجددونیز دفع ضایعات باهدف حداکثر نمودن ارزش خالص فعلی (NPV )جریان نقدینگی برای کل زنجیره تامین و با اعمال محدودیتهای انتشارکربن جهت جلوگیری از اثرات مخرب محیط زیستی و باتوجه به درآمد حاصل از کاهش تولید هر کیلوگرم کربن و فروش آن در قالب اهداف پروتکل کیوتو،وهمچنین افزایش مطلوبیت ومقبولیت در میان مشتریان برای ایجادمزیت رقابتی ارائه می نماید.

۱-۳- اهمیت وضرورت انجام تحقیق

درخصوص اهمیت وضرورت تحقیق می توان گفت اولین دلیل آن این که ، ابعاد آثارناشی از سیستم نادرست ،اثرات منفی زیست محیطی وسیعی است که بدون محدوده زمانی ایجاد می نماید، این مسئله اهمیت مدیریت صحیح چرخه بسته ونقش آن در مدیریت کاراتر را نشان می دهد.علت دیگر،سیستم پاک بعنوان یکی از مهمترین زیر ساختهای توسعه اقتصادی در هر جامعه است .بنابراین مدیریت مناسب این بخش برای اقتصاد، نقش اساسی وپراهمیتی است که ترویج ومفاهیم مدیریت زنجیره تامین در بازار وبنگاههای اقتصادی ایفادمی نماید.

۱-۴- جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق

در تحقیق پیش رو ، طراحی شبکه لجستیکی پویا روبه جلو ومعکوس برای تعیین مکانهای بهینه کارخانه های تولیدی، مراکز توزیع، مراکز جمع آوری وتجهیزات تولید مجددونیز دفع ضایعات با توجه به اثرات محیط زیستی و به منظور کمینه سازی هزینه کل شبکه ، باارائه یک مدل برنامه‌ریزی چند هدفه عدد صحیح آمیخته (MOMIP) پیشنهاد می شود که جنبه نوآوری این تحقیق آن این است که مدل اثرات مخرب زیست محیطی تسهیلات راکاهش وباعث مزیت رقابتی می گردد؛ که این امر به کمک الگوریتم های فراابتکاری انجام خواهد شد.

۱-۵- سوالات اصلی تحقیق

آیا مدل پیشنهادی اثرات منفی زیست محیطی را کاهش می دهد؟
آیا مدل پیشنهادی باعث مزیت رقابتی می گردد؟

۱-۶- ساختار پایان نامه

در ادامه مطالب این پایان‌نامه فصلهای ذیل را خواهیم داشت:
در فصل دوم مروری کامل بر ادبیات موضوع تحقیق انجام می‌گیرد برای این منظور در ابتدا مفاهیم و تعاریف ومدلهای پایه ای مربوط به ادبیات تحقیق آورده شده سپس درخصوص بخشهای مختلف پژوهش وسیرتاریخ آنهاودرنهایت جمع بندی می گردد.
در فصل سوم تعریف مسئله وارائه مدلهای تغییر یافته از مدلهای پایه انجام گرفته است ودر فصل چهارم تولید مسائل عددی وبررسی نتایج ودر نهایت در فصل پنجم به جمع‌بندی تحقیق و ارائه‌ پیشنهادهایی که برای انجام تحقیقات آتی می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد، اختصاص دارد.

فصل دوم :مروری بر تحقیقات انجام شده

۲-۱- مقدمه

این فصل به بررسی پیشینه تحقیق وپیشینه روش های حل می پردازد. از آن جا که مدل مطرح شده در این پایان نامه یک مدل طراحی یکپارچه شبکه زنجیره تامین (مستقیم و معکوس) می باشد، و بطور کلی طراحی شبکه شامل تعیین مکان تسهیلات، نقش و ظرفیت آن ها و تخصیص آن ها به بازارهای مختلف می باشد؛لذا در این راستا ابتدا مدل های مکان یابی در یک تقسیم بندی ساده دسته بندی می شوند و مدل های پایه مکان یابی که در فصول آتی از آن ها استفاده می شود، مورد مطالعه قرار می گیرند. در ادامه فصل دوم پس از اشاره مختصر به مفاهیم زنجیره تامین مستقیم، معکوس و یکپارچه، مدل های طراحی شبکه در ادبیات به دقت بررسی می شوند. در گام بعدی به مرور معدود تحقیق های موجود در زمینه مدل های طراحی شبکه یکپارچه که به تعیین ظرفیت و همچنین زمان(پویایی شبکه) توجه نموده اند، پرداخته می شود. سپس به بررسی طراحی شبکه واثرات زیست محیطی وهمچنین مزیت های رقابتی این شبکه می پردازیم. در نهایت، ادبیات موجود مختصراً نقد می گردند و نتیجه گیری حاصل می شود.

۲-۲- مسائل پویا در مقابل مسائل ایستا

مکان‌یابی تسهیلات یک مسئله تصمیم‌گیری مهم است چراکه دربرگیرنده الزامات بلندمدت برای مکان‌یابی تسهیلات استقرار یافته می‌باشند؛ زیرا این تسهیلات را نمی‌توان به راحتی و یا بدون هزینه گزاف تغییر داد.
بطور کلی تصمیمات مکان‌یابی تسهیلات به تعیین تعداد تسهیلات (مکان تسهیلات به لحاظ جغرافیایی) ظرفیت تسهیلات و تخصیص تقاضا برای تسهیلات بطوری‌که تقاضای یک محصول یا خدمت برآورد شود، می‌پردازد. معمولاً با درنظرگرفتن هزینه‌ها (یا سودها) ی مربوط به برآوردن کل تقاضای بازار و هزینه‌های استقرار (یا عملیات) تجهیزات، این تصمیمات اتخاذ می‌شود. اکثریت مدل‌های سنتی مکان‌یابی تسهیلات که در ادبیات وجود دارد بر این فرض استوار است که بسیاری از پارامترهای مسئله (مانند تقاضاها و هزینه‌ها) معمولاً با افق زمانی برنامه‌ریزی سازگارند. چنین مدل‌های مکان‌یابی تسهیلات زمان را نادیده گرفته‌اند، یعنی ایستا هستند.
مدل‌های ایستا مکان‌یابی تسهیلات (که تک دوره ای نیز نامیده می‌شود) این مدل‌ها می‌کوشند عملکرد سیستم تصمیم‌گیری هم‌زمان همه متغیرها را برای یک دوره خاص، بهینه نمایند.
به‌عبارت دیگر مادامی که فاکتورها و پارامترها ثابت هستند و طی زمان تغییر نمی‌کنند، این مدل‌ها قادرند به خوبی عمل کنند و برای بسیاری از مسائل این موضوع قابل قبول است (کانل وخوماوالا^[۱۰]،۱۹۹۷).
اما در عمل در بسیاری از مسائل جهان واقعی و نمونه‌های واقعی، تغییرات در یک دوره زمانی می‌تواند حائز اهمیت باشد. تسهیلاتی نظیر مدارس، بیمارستان‌ها، کارخانه‌ها، مراکز توزیع، انبارها و غیره که باتوجه به هزینه‌های مربوط به سرمایه غالباً طی چندین سال عملیاتی می‌شوند. در نتیجه ممکن است مواردی وجود داشته باشد که پارامترهای مربوطه در تصمیم مکان‌یابی در گذر زمان تغییر یابند یا تحویل شوند. تقاضاها (مثلاً کمیت و مکان) هزینه‌ها (مثلاً عملیات و حمل و نقل) و ظرفیت موردنیاز(مثلاً قابل دسترس بودن در هر زمان معین) مثال‌هایی از این پارامترها هستند.
بنابراین‌ مدل‌های ایستای مکان‌یابی تسهیلات دیگر تحت شرایط فوق‌الذکر که کاربردی ندارند برای این میباشد که تصمیم مکان‌یابی که در یک دوره بسیار مطلوب است ممکن است در دوره دیگر مطلوب باشد یا نباشد(اربانی وفرهانی،۲۰۱۲) .
مدل‌های پویا (یا چند دوره‌ای)مکان‌یابی تسهیلات برای غلبه بر کاربرد محدود مدل‌های ایستایی مکان‌یابی تسهیلات در ادبیات گسترش یافته‌اند.

پایدار سازی شیروانی ها

مقاوم سازی لرزه ای پی سازه های موجود

بهسازی و نوسازی پی های آسیب دیده

پی سازه های جدید

شکل ۱-۳ نمونه ای از کاربردهای ریز شمع
۱-۴ معرفی ریز شمع
بطور کلی ریز شمع ها از لحاظ ساخت و اجرا به دو گروه تقسیم میشوند :
۱- ریز شمع های کوبیدنی (جابجایی)
۲- ریز شمع های درجا (تعویضی)
ریز شمع های کوبیدنی، اعضایی هستند که چون در زمین کوبیده شده و حرکت می کنند خاک اطراف را هنگام نصب بطور جانبی جابجا می‌کنند و ریز شمع های درجا در حفره هایی که قبلاً حفر شده‌اند، گذاشته میشوند و یا در محل حفره‌ها ساخته می‌شوند، بنابراین خاک حفاری شده جابجا می‌شود.

ریز شمع به شمع هایی با قطر کوچک (کمتر از mm300 ) اطلاق می گردد که غالباً با تسلیح فولادی سبک و تزریق دوغاب سیمان همراه می باشند که معمولاً مسلح میشود. مراحل اجرای ریز شمع شامل حفر چاه یا گمانه، قرار دادن مصالح مسلح کننده (آرماتور) و تزریق درون گمانه می‌باشد. در شکل شماره ۱-۴ مراحل اجرای یک ریز شمع نشان داده شده است.
شکل۱-۴ مراحل نصب ریز شمع با بهره گرفتن از لوله جدار محافظ
برای توصیف بهتر ریز شمع می‌توان به موارد زیر اشاره نمود :
* ریز شمع ها میتوانند در مقابل بار های قائم و یا بارهای جانبی مقاومت کنند، همچنین می‌توانند بجای یک ریز شمع معمولی بکار برده شوند و یا می‌توانند بصورت یک عضو در مجموعه توده خاک و ریز شمع، با توجه به ایده طراحی، بکار گرفته شوند.
* ریز شمع ها بوسیله روشهایی که کمترین آسیب را به سازه ها و خاک محیط وارد میکنند، اجرا میشوند.در هنگام نصب ریز شمع ها حداقل تکان و لرزش و صدا ایجاد شده و آنها میتوانند در وضعیتهای با فاصله کم نسبت به هم اجرا شوند.
* ریز شمع ها را میتوان در محیط های قابل دسترسی و یا دارای محدودیت و در تمام انواع خاک ها و وضعیت های مختلف زمین، بکار برد. همچنین آنها را میتوان در حالتهای مختلف (با هر زاویه ای نسبت به افق) بکار برد.
* بعلت قطر کوچک ریز شمع از ظرفیت های باربری نوک آنها، عموماً صرفنظر می‌شود.
* مقاومت و پیوستگی محدوده باند تزریق بستگی به نوع زمین، روش و فشار و غلظت مایع تزریق و … دارد. تزریق، بار وارده را بوسیله اصطکاک از مصالح مسلح کننده به زمین در منطقه پیوستگی (باند تزریق) ریز شمع، انتقال می‌دهد.
* برای نصب ریز شمع ها در زمینهای نرم، اغلب تجهیزات حفاری مخصوص مورد نیاز است.
۱-۵ سیستم های طبقه بندی ریز شمع ها
طبقه بندی ریز شمع‌ها، یکی از موارد مهم در توسعه و گسترش آنها بوده و این طبقه بندی اختلافات مهندسی درباره طراحی و رفتار اجزای مشابه ریز شمع ها و استفاده از وسایل و مصالح و روش های معمول ساخت را حل می‌کند. در سال ۱۹۹۷ طبقه بندی جامعی از ریز شمع ها توسط اداره راه آمریکا ارائه شد.
این سیستم طبقه بندی بر پایه دو معیار استوار است :
۱- فلسفه طراحی و عملکرد
۲- روش های ساخت و تزریق
معیار اول روش طراحی ریز شمع را بیان می‌کند و معیار، دوم روش‌های مختلف تزریق و ظرفیت چسبندگی بین خاک و مصالح را شرح می‌دهد که معمولاً بیشترین کنترل سازه ای بر ظرفیت ریز شمع را دارد.
۱-۵-۱ طبقه بندی ریز شمع ها بر اساس فلسفه طراحی و عملکرد
طراحی یک ریز شمع یا گروه ریز شمع با طراحی یک شبکه نزدیک بهم ریز شمع ها فرق زیادی دارد. این امر ما را به تعریف ریز شمع نوع ۱ (CASE1 ) می‌رساند (شکل ۱-۵ ) . این ریز شمع ها بطور مستقیم بارگذاری می‌شوند و ریز شمع های مسلح شده ای هستند که بار های بزرگ وارده را تحمل میکنند. ریز شمع های نوع ۲ (CASE2 )، المانهای مسلح کننده توده خاک می‌باشند که مقاومت در برابر بارهای وارده را بر عهده دارند و بصورت شبکه ای استفاده می‌شوند (شکل ۱-۶ ). ریز شمع نوع ۱ میتواند بعنوان جانشین برای بیشتر انواع معمول شمعها جهت انتقال بار های سازه ای به لایه های عمیق مناسب و پایدار، استفاده شود. این ریز شمع ها بطور مستقیم بارگذاری می‌شوند که این بارگذاری می‌تواند در وضعیتهای قائم و یا جانبی انجام گیرد. بار وارده روی هر ریز شمع، بطور سازه ای توسط فلز مسلح کننده (آرماتور یا لوله و یا هر دو ) و بطور ژئوتکنیکی توسط محدوده تزریق اطراف ریز شمع و اندرکنش آن با خاک اطراف و جدار ریز شمع، تحمل میشود.
شکل ۱-۵ ریز شمع های نوع ۱ (بارگذاری مستقیم)
ریز شمع‌های نوع ۱ معمولاً بصورت منفرد طراحی می‌شوند، ولی می‌توان از آنها بصورت گروهی نیز استفاده نمود. نمونه‌هایی از این ریز شمع ها در شکل (۱-۷) آمده است. در این طبقه بندی ریز شمع های نوع ۲ (CASE2 )، ریز شمعهایی هستند که بصورت گروهی جهت مسلح کردن توده خاک استفاده میشوند.در این حالت بارهای سازه ای توسط توده مسلح شده خاک تحمل میشوند. در صورتیکه در ریز شمع نوع ۱، این بارها توسط تک ریز شمعها تحمل می‌شود. ریز شمع های نوع ۲ کمتر مسلح میشوند، زیرا بر خلاف نوع ۱ بصورت انفرادی بارگذاری نمی‌شوند. یک گروه ریز شمع در شکل(۱-۸) نشان داده شده است که کاربردی از ریز شمع های نوع ۲ است.
شکل۱-۶ ریز شمع های نوع ۲ (المان مسلح کننده خاک)
شکل۱-۷ نمونه ای از کاربرد ریز شمع‌های نوع ۱
شکل۱-۸ نمونه ای از کاربرد ریز شمعهای نوع ۲
فلسفه طراحی ریز شمعهای نوع ۱ و۲ را می‌توان با هم ترکیب نمود. بعنوان مثال می‌توان از نصب یک ردیف ریز شمع در سراسر صفحه گسیختگی یک شیروانی خاکی جهت پایدارسازی شیب آن نام برد. تحقیقات اخیر این مطلب را می‌رساند که اندرکنش بین ریز شمع و خاک فقط در نزدیکی صفحه لغزش اتفاق می افتد. در این حالت ریز شمع بصورت المان ریز شمع نوع یک عمل میکند، زیرا بطور مستقیم بارها را تحمل میکند. در روی صفحه گسیختگی گروه ریز شمع، یک درجه اطمینان از پیوستگی را به سازه مرکب خاک مسلح اضافه می‌کند، که این رفتار ریز شمع نوع ۲ می‌باشد. بنابراین در این حالت ریز‌شمع هم بصورت المان ریز شمع نوع ۱ وهم بصورت ریز شمع نوع ۲ عمل می‌کند.
فلسفه طراحی تک ریز شمع نوع ۱ مشابه گروه ریز شمع نوع ۱ می‌باشد، یک گروه از المانهای ریز شمع نوع ۱ بصورت یک چیده‌مان با فواصل نزدیک و معمولاً موازی مشخص می‌شوند که هر کدام از ریز شمع ها بصورت مستقیم بارگذاری می‌شوند. رفتار و طراحی بدست آمده از المانهای گروه ریز شمع نوع ۱ نباید با طراحی شبکه ریز شمع‌ها اشتباه شود، اگرچه ممکن است هندسه آن‌ ها شبیه بهم بنظر برسد. در گروه ریز شمع نوع ۲ عملکرد مستقل هر ریز شمع و بارگذاری مستقل آن مطرح نیست بلکه عملکرد کل مجموعه مطرح می‌باشد.
۱-۵-۲ طبقه بندی ریز شمع ها بر اساس روش های اجرایی ساخت و تزریق
روش تزریق عموماً بعنوان مهمترین عامل کنترل ظرفیت باربری توده خاک و مصالح تزریق در نظر گرفته می‌شود. ظرفیت باربری توده خاک و مصالح تزریقی بطور مستقیم به روش تزریق بستگی دارد. دومین قسمت از طبقه بندی ریز شمعها شامل چهار گروه A ، B ، C و D می‌باشد که اساس این طبقه بندی بر پایه روش تزریق و فشار تزریق در مدت ساخت می‌باشد. این طبقه بندی در شکل ۱ – ۹ نشان داده شده است.
چهار گروه طبقه بندی ریز شمعها در زیر شرح داده شده اند:
۱- ریز شمع نوع A :
طبقه بندی نوع A ، نشان می‌دهد که تزریق تحت فشار جاذبه (بصورت ثقلی) انجام می‌گیرد. برای انجام این تزریق از دوغاب سیمان خالص استفاده می شود. حفره ریز شمع ممکن است برای افزایش ظرفیت کششی، عریض شود. اگرچه این روش معمول نیست و در انواع دیگر ریز شمع نیز استفاده نمی‌شود.