با وجود تلاش های گسترده ای که به منظور جایگزینی دیگر منابع انرژی به جای نفت و گاز صورت گرفته است ، این منابع همچنان نقش اصلی و حیاتی را در تأمین انرژی جهان و اتحادیه اروپا ایفا می کنند. حدود چهل و دو درصد از سبد مصرف انرژی اتحادیه اروپا را نفت خام و بیش از بیست و سه درصد را گاز طبیعی تشکیل می دهد. لذا در مجموع بیش از شصت و پنج درصد از منابع انرژی اتحادیه اروپا توسط منابع نفت و گاز تأمین می گردد.
در میان بخش های مختلف اقتصادی اتحادیه اروپا بیشترین مصرف به ترتیب مربوط به بخش خانگی و خدمات(با سی و هفت درصد سهم)، بخش حمل و نقل(با سی و سه درصد سهم) ، بخش صنعت(با بیست و هشت درصد سهم) و کشاورزی (با دو درصد سهم) می باشد.
۳-۱-۲ : ذخایر نفت خام اتحادیه اروپا
سهم کشورهای عضو اتحادیه اروپا از کل ذخایر نفت خام جهان در سال ۲۰۱۰ به کمتر از یک سوم سهم این اتحادیه در سال ۱۹۸۰ کاهش پیدا کرده و از ۱/۸ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۵/۰ درصد در سال ۲۰۱۰ افت کرده است. همچنین از نظر مقدار نیز طی سی سال گذشته، میزان ذخایر نفت خام این اتحادیه به کمتر از نیمی تقلیل یافته و از ۱۱/۸ میلیارد بشکه در سال ۱۹۸۰ به ۶/۳ میلیارد بشکه در سال ۲۰۱۰ رسیده است. با احتساب میزان ذخایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا و همچنین در نظر گرفتن مقدار تولید سالیانه آنها ، عمر ذخایر نفت خام این اتحادیه کمتر از نه سال برآورد می شود.(شاخص R/P) (خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۰)
۳-۱-۳ : ذخایر گاز طبیعی اتحادیه اروپا
سهم کشورهای عضو اتحادیه از کل ذخایر گاز طبیعی جهان در سال۲۰۱۰ به کمتر از یک سوم سهم این اتحادیه در سال ۱۹۸۰ کاهش پیدا کرده و از ۴/۶ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۱/۳درصد در سال ۲۰۱۰ رسیده است. همچنین از لحاظ مقدار نیز طی مدت سی سال گذشته ، میزان ذخایر گاز طبیعی این اتحادیه سی وپنج درصد تقلیل یافته و از۳/۷ تریلیون متر مکعب در سال ۱۹۸۰ به۲/۴ تریلیون متر مکعب در سال ۲۰۱۰ کاهش پیدا کرده است. با احتساب میزان ذخایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا و مقدار تولید سالیانه آنها، عمر ذخایر گازی طبیعی این اتحادیه کمتر از چهارده سال برآورد شده است.(شاخص R/P) بیش از شصت درصد از ذخایر گاز طبیعی اتحادیه متعلق به هلند و انگلستان است. (خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۳)
۳-۱-۴ : تولید نفت خام اتحادیه اروپا
طی دوازده سال گذشته میزان تولید نفت خام کشورهای عضو اتحادیه اروپا به کمتر از نیمی تقلیل یافته و از ۳۶۸۴ هزار بشکه در روز در سال۱۹۹۹ به ۱۹۵۱ هزار بشکه در روز در سال۲۰۱۰ رسیده است.علت این افت تولید نیز گذشتن نیمه عمر میادین تولیدی و نبود ذخایر نفت خام جدید به میزان کافی است و نه محدودیت در دسترسی به تکنولوژی جدید.
انگلستان بزرگترین تولید کننده و دارنده ذخایر نفت خام اتحادیه اروپا می باشد.انگلستان در سال۲۰۱۰ معادل یک میلیون و چهارصد هزار بشکه در روز نفت خام تولید می کرد که بیش از هفتاد درصد از نفت خام تولیدی اتحادیه اروپا در سال مذکور می باشد. همچنین بیش از چهل درصد از ذخایر نفت خام کشورهای عضو اتجادیه اروپا در انگلستان می باشد.دانمارک نیز یک دیگر از کشورهای اتحادیه اروپا صادرکننده نفت خام می باشد و لذا وابستگی به به نفت خام وارداتی نمی باشد.(خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۱)نروژ نیز دارای ذخیره اثبات شده ۷/۹ میلیارد بشکه و تولید روزانه ۱۸۸/۳ میلیون بشکه است.(موسوی: ۱۳۸۴ ،۳۰۱) براساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی تولید نفت خام اتحادیه با حدود پنجاه درصد کاهش از یک میلیون و نهصدو پنجاه ویک هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۰ به نهصدو هشتادو چهار هزار بشکه در روز در سال ۲۰۳۰ می رسد.این در حالی است که طی این مدت روند تولید نفت خام جهان روندی صعودی داشته و از هشتاد و دو میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۰ به بیش از نود وسه میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۳۰ افزایش می یابد. همچنین سهم اتحادیه اروپا از کل تولید نفت خام جهان با بیش از پنجاه درصد کاهش از ۲/۴ درصد در سال۲۰۱۰ به ۱/۱ درصد در سال ۲۰۳۰ کاهش می یابد.(خواجوی:۱۳۹۱ ،۱۴۷)
۳-۱-۵ : تولید گاز طبیعی اتحادیه اروپا
طی سال های گذشته میزان تولید گاز طبیعی کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدودبیست درصد ومعادل پنجاه میلیارد متر مکعب در سال کاهش داشته است و از دویست و بیست و هفت میلیارد درسال ۱۹۹۹ به یک صد و هفتاد و پنج میلیارد متر مکعب در سال۲۰۱۰ رسیده است. هلند و انگلستان بزرگترین تولید کنندگان گاز طبیعی اتحادیه اروپا می باشند و در سال۲۰۱۰ به ترتیب هفتاد و یک و پنجاهو هفت میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرده اند که حدودهفتاد و سه درصد از تولید گاز اتحادیه اروپا در سال مذکور است.(خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۴) کشور نروژ بزرگترین عضو اتحادیه اروپا است که تأمین کننده سهمی معادل سی درصد از نیاز گاز اتحادیه می باشد.(خواجوی: ۱۳۹۰ ،۲۸) دانمارک در سال۲۰۰۸ نیز از کشورهای تولید کننده گاز طبیعی در اتحادیه اروپا بود.بر اساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی تولید گازطبیعی اتحادیه در افق ۲۰۳۵ روندی نزولی داشته و از یک صد و هفتاد و پنج میلیارد متر مکعب در سال۲۰۱۰ به نود وسه میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۳۵ کاهش می یابد.لذا سهم اتحادیه اروپا از کل گاز طبیعی تولیدی جهان با بیش از پنجاه درصد کاهش از ۵/۵ درصد در سال۲۰۱۰ به ۲/۱ درصد در سال۲۰۳۵ کاهش می یابد.(خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۵۰)
۳-۱-۶ : مصرف نفت خام اتحادیه اروپا
حدود هفده درصد از نفت خام جهان در سال ۲۰۱۰ توسط کشورهای عضو اتحادیه اروپا مصرف شده است.این درحالی است که در این سال حدود ۲/۵ درصد از کل تولید جهانی نفت خام متعلق به کشورهای عضو این اتحادیه بود. اتحادیه اروپا در این سال معادل سیزده میلیون وهشتصد و نود هزار بشکه در روز نفت خام مصرف کرد که نسبت به سال ۲۰۰۹ حدود یک درصد کاهش داشته است. بیش از پنجاه و دو درصد از مصرف نفت خام اتحادیه در سال مذکور به چهار کشور آلمان ، ایتالیا،انگلستان و فرانسه بود. در میان کشورهای اتحادیه اروپا تنها دانمارک صادرکننده نفت خام می باشد و لذا وابسته به نفت خام وارداتی نمی باشد. بعد از آن انگلستان کمترین وابستگی به نفت خام را با حدود ده درصد دارا می باشد.البته انگلستان تا سال ۲۰۰۵ یک صادر کننده نفت خام بوده و از سال ۲۰۰۶ به یک وارد کننده تبدیل شد.(خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۱)
۳-۱-۷ : مصرف گاز طبیعی اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا در سال۲۰۱۰ معادل ۴۹۲/۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی گاز طبیعی مصرف کرد که نسبت به سال۲۰۰۹ حدود۷/۵ درصد رشد داشته است.سهم این اتحادیه از کل مصرف گاز طبیعی جهان در این سال حدود شانزده درصد بوده است.این درحالی است که اتحادیه تنها ۱/۳ درصد از ذخایر و ۵/۵ درصد از تولید گاز طبیعی جهان را در این سال در اختیار داشته است. بیش از شصت درصد از مصرف نفت خام اتحادیه در سال مذکور به چهار کشور آلمان ، ایتالیا، انگلستان و فرانسه بود.روسیه،نروژ ،الجزایر و نیجریه با سهمی به ترتیب چهل ،سی، پانزده و چهار درصد بزرگترین تأمین کنندگان گاز طبیعی اتحادیه می باشند. (خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۴)
۳-۱-۹ : پیش بینی تولید،مصرف ،سرمایه گذاری و وابستگی اتحادیه اروپا به منابع نفت وگاز
براساس برآوردهای صورت گرفته توسط مراکز معتبر بین المللی،جمعیت اتحادیه اروپا طی سال های ۲۰۰۸ تا ۲۰۳۵ بطور متوسط سالانه یک درصد و تولید ناخالص داخلی آن بطور متوسط ۱/۶ درصد رشد خواهد کرد که معادل نیمی از متوسط جهانی در این دوره زمانی است.با توجه به پیش بینی رشد جمعیت و رشد اقتصادی اتحادیه اروپا در افق ۲۰۳۵ و با در نظر گرفتن سیاست های آن در کاهش و متنوع سازی مصرف انرژی، برآورد می شود که این اتحادیه همچنان وابستگی بالایی به نفت وگاز داشته باشد. براساس این پیش بینی مراکز مختلف انرژی، سهم نفت و گاز در سبد انرژی اتحادیه در افق ۲۰۳۰ حدود شصت و پنج درصد خواهد بود.لذا با توجه به اینکه میزان ذخایر و تولید نفت وگاز رو به کاهش می باشد ،وابستگی به نفت وگاز وارداتی افزایش خواهد یافت. اتحادیه اروپا بیش از ۲/۵ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در طی سال های ۲۰۱۰-۲۰۳۵ جهت واردات منابع نفت وگاز صرف خواهد کرد.
براساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی ، تولید نفت خام اتحادیه اروپا با حدود پنجاه درصد کاهش از یک میلیون ۹۵۱ هزار بشکه در روز در۲۰۱۰ به نه صد و هشتاد و چهار هزار بشکه در روز در ۲۰۳۰ می رسد.این درحالی است که طی این مدت تولید نفت جهان روندی صعودی داشته و از هشتاد و دو میلیون بشکه در۲۰۱۰ به بیش از نود و سه میلیون بشکه در روز در ۲۰۳۰ افزایش می یابد. همچنین سهم اتحادیه اروپا از کل تولید نفت جهان با بیش از پنجاه درصد کاهش از ۲/۴ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۱/۱ درصد در سال ۲۰۳۰ کاهش می یابد.
تقاضای نفت اتحادیه اروپا در افق ۲۰۳۰ روندی نزولی داشته و از ۸۹۰/۱۳ میلیون بشکه در ۲۰۱۰ به ۶/۹میلیون بشکه در روز در۲۰۳۵کاهش می یابد.البته تقاضای جهانی نفت طی این دوره روندی افزایشی دارد.سهم اتحادیه اروپا از مصرف جهانی نفت در سال ۲۰۳۵ نسبت به سال ۲۰۱۰ کاهش می یابد.با توجه به پیش بینی روند تولید و تقاضای نفت خام اتحادیه اروپا برآورد می شود که وابستگی به نفت وارداتی از هشتاد و چنج درصد در۲۰۱۰ به حدود نود و پنج درصد در ۲۰۳۰ افزایش یابد.
براساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی ، تولید گازاتحادیه اروپا در افق۲۰۳۵ روندی نزولی داشته و از یک صد وهفتادوپنج میلیارد متر مکعب در ۲۰۱۰ به نود وسه میلیارد متر مکعب در۲۰۳۵ کاهش می یابد. طی این مدت روند تولید گاز طبیعی در جهان روند صعودی می یابد. سهم اتحادیه اروپا از کل گاز تولیدی جهان با بیش از پنجاه درصد کاهش از ۵/۵ درصد در ۲۰۱۰ به ۱/۲ درصد در ۲۰۳۵ کاهش می یابد.تقاضای گاز اتحادیه اروپا روندی صعودی داشته و از۴۹۲/۵ میلیارد متر مکعب درسال ۲۰۱۰ به ۵۹۸ میلیارد مترمکعب در۲۰۳۵افزایش می یابد. البته رشد تقاضای گاز اتحادیه اروپا از متوسط رشد جهانی آن کمتر است.
با توجه به پیش بینی روند تولید و تقاضای گاز طبیعی اتحادیه اروپا برآورد می شود که وابستگی این اتحادیه به گاز وارداتی از رشد قابل توجهی برخوردار باشد و از شصت و چهار درصد در ۲۰۱۰ به حدود هشتادو پنج درصد در۲۰۳۰ برسد و فاصله تولید و تقاضای گاز طبیعی اتحادیه اروپا از سیصد و هفده میلیارد متر مکعب در ۲۰۱۰ به چهارصد میلیارد متر مکعب در۲۰۳۰ و پانصد وپنج میلیارد متر مکعب در ۲۰۳۵ افزایش پیدا خواهد کرد.(خواجوی: ۱۳۹۰ ، ۳۰-۲۹)
۳-۱-۹ : -کشورهای اروپایی تولید کننده نفت و گاز
هلند و دانمارک در سال ۲۰۰۸ تنها صادر کننده گاز طبیعی در اتحادیه اروپا بودند. انگلستان بزرگترین تولید کننده و دارنده ذخایر نفت خام اتحادیه اروپا می باشد. انگلستان در سال۲۰۱۰ معادل یک میلیون و چهارصد هزار بشکه در روز نفت خام تولید می کرد که بیش از هفتاد درصد از نفت خام تولیدی اتحادیه اروپا در سال مذکور می باشد. همچنین بیش از چهل درصد از ذخایر نفت خام کشورهای عضو اتحادیه اروپا در انگلستان می باشد.البته انگلستان تا سال ۲۰۰۵ یک صادر کننده نفت خام بوده واز سال ۲۰۰۶به یک وارد کننده تبدیل شد.(خواجوی: ۱۳۹۱ ،۱۴۱)در میان کشورهای اتحادیه اروپا تنها دانمارک صادرکننده نفت خام می باشد و لذا وابسته به نفت خام وارداتی نمی باشد. بعد از آن انگلستان کمترین وابستگی به نفت خام را با حدود ده درصد دارا می باشد. (خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۱)نروژ دارای ذخیره اثبات شده ۷/۹ میلیارد بشکه و تولید روزانه ۱۸۸/۳ میلیون بشکه است و بقیه کشورهای اروپایی وارد کننده نفت می باشند.(موسوی: ۱۳۸۴ ،۳۰۱) کشور نروژ بزرگترین عضو اتحادیه اروپا است که تأمین کننده سهمی معادل سی درصد از نیاز گاز اتحادیه می باشد. (خواجوی: ۱۳۹۰ ،۲۸) هلند و انگلستان نیز بزرگترین تولید کنندگان گاز طبیعی اتحادیه اروپا می باشند و در سال۲۰۱۰ به ترتیب هفتاد و یک و پنجاه وهفت میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرده اند که حدود هفتاد و سه درصد از تولید گاز اتحادیه اروپا در سال مذکور است.(خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۴۴) البته انگلستان تا سال ۲۰۰۳ به عنوان صادر کننده گاز شناخته می شد و از سال ۲۰۰۴ به بعد به یک وارد کننده تبدیل شد.(خواجوی: ۱۳۹۰ ،۲۹) بر اساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی تولید گاز طبیعی اتحادیه در افق۲۰۳۵ روندی نزولی داشته و از یک صد و هفتاد و پنج میلیارد متر مکعب در سال۲۰۱۰ به نود و سه میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۳۵ کاهش می یابد.لذا سهم اتحادیه اروپا از کل گاز طبیعی تولیدی جهان با بیش از پنجاه درصد کاهش از ۵/۵ درصد در سال۲۰۱۰ به ۲/۱ درصد در سال۲۰۳۵ کاهش می یابد. (خواجوی: ۱۳۹۱، ۱۵۰)
۳-۱-۹ : راه های تأمین انرژی در اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپایی در حال حاضر به عنوان بزرگترین وارد کننده انرژی در جهان مطرح است. برابر گزارشی که کمیسیون اروپایی در سال ۲۰۱۱ اعلام کرد ، با روند فعلی مصرف کل انرژی ، وابستگی اروپا به واردات انرژی از پنجاه درصد مصرف کل انرژی کنونی به حدود هفتاد درصد در سال ۲۰۳۰ میلادی خواهد رسید. پیش بینی می شود ، در سال ۲۰۳۰ ، وابستگی اتحادیه به واردات نفت و گاز به ترتیب نود وچهار درصد و هشتاد و سه درصد برسد. این درحالی است که تنها دو درصد از منابع گاز طبیعی جهان در اروپا است(منابع گاز انگلستان، هلند و نروژ). آمار واردات نفت خام و گاز اتحادیه در سال ۲۰۰۷ نشان می دهد، روسیه(۸/۴۰ درصد -۹/۱۲۳ میلیارد متر مکعب) ، نروژ(۷/۲۶درصد-۹/۸۰میلیارد مترمکعب)،لیبی(۳/۳ درصد-۲/۱۰میلیارد متر مکعب)، الجزایر(۹/۱۶ درصد -۵/۵۱ میلیارد متر مکعب)، نیجریه(۱/۵ درصد – ۶/۱۵میلیارد متر مکعب )،قطر( ۴/۲درصد – ۳/۷ میلیارد متر مکعب )،دیگر مناطق(۷/۴ درصد – ۲/۱۴ میلیارد متر مکعب ) تأمین کننده اصلی گاز اتحادیه اروپا هستند.
و همچنین روسیه (۳۴درصد - ۳/۱۸۵ میلیون تن)،نروژ( ۵/۱۵درصد– ۳/۸۴ میلیون تن)، لیبی (۲/۱۰ درصد– ۵/۵۵ میلیون تن)،عربستان(۲/۷ درصد– ۵/۳۹ میلیون تن) و ایران( ۲/۶درصد– ۱/۳۴ میلیون تن)،خاورمیانه(۳/۶ درصد– ۳/۳۴ میلیون تن) ودیگر مناطق( ۵/۲۰درصد – ۹/۱۱۱ میلیون تن) تأمین کننده اصلی نفت این اتحادیه می باشند. (حیدری: ۱۳۹۱، ۷۴)
باعنایت به اینکه روسیه بزرگترین تأمین کننده انرژی اتحادیه اروپا محسوب می شود راه های انتقال انرژی از سوی این کشور به اتحادیه به اختصار به شرح زیرمی باشد :هشتاد درصد از نفت ،هفتاد درصد از گاز وپنجاه درصد از زغال سنگ صادراتی روسیه به اتحادیه اروپایی صورت می گیرد.کشورهای اروپای مرکزی و شرقی بین هفتاد تا یک صددرصد گاز مصرفی خود را به وسیله خط لوله از روسیه وارد می کنند و انحصار واردات گاز این کشورها در اختیار روسیه می باشد.برابر آمار مرکز آمار اتحادیه اروپایی(Eurostat)فنلاند با یک صد درصد،اتریش با هشتادو دو درصد و یونان با هشتاد و یک درصد بیشترین وابستگی را در بین کشورهای غرب اروپا به گاز روسیه دارند. پس از این سه کشور ، آلمان با چهل وچهار درصد ، ایتالیا با سی درصد ، فرانسه با شانزده درصد و بلژیک با چهار درصد در رتبه های بعدی قرار دارند.بیشترین وابستگی به گاز روسیه در بین اعضای اتحادیه اروپا متعلق به کشورهای اروپای مرکزی و شرقی است.اسلواکی ، بلغارستان و کشورهای بالتیک (استونی ، لتونی و لیتوانی)۱۰۰ درصد به گاز روسیه وابسته اند. رومانی با ۹۴ درصد، مجارستان با هشتاد درصد ، جمهوری چک با هفتاد و چهاردرصد ، لهستان با ۶۹ درصد از واردات گاز خود را از طریق روسیه تأمین می کنند.(باقیان: ۱۳۹۱، ۵۴) پیوستگی سرزمینی روسیه باعث استقرار شبکه ای گسترده ای از خطوط لوله شده است که از آسیای مرکزی و سیبری آغاز و تا اروپای غربی-جنوب اروپا و ترکیه ادامه می یابد. (حیدری: ۱۳۹۱، ۵۰)خط نورتون لایت از روسیه به روسیه سفید،اوکراین و اروپای مرکزی خط ترانس بالکان از روسیه به کشورهای بالکان گاز را حمل می کنند.این شبکه انرژی پس از فروپاشی شوروی و تقویت قدرت روسیه پس ازسال۲۰۰۰ نیز گسترش یافته است. بویژه از زمانی که انرژی به عنوان یک عامل مهم درسند استراتژی روسیه در سال ۲۰۰۰ و ۲۰۰۳ مورد توجه قرار گرفت.در این میان کشورهای اروپای شرقی و بالکان تنها مصرف کننده گاز نیستند، بلکه کریدور اصلی انتقال انرژی روسیه به غرب نیز می باشند.به رغم تأمین بخشی از نیاز گازی اروپا توسط منابع دریای شمال و ذخائر انگلستان ، اما این منابع تا سال ۲۰۱۵ پایان پذیرفته و در کنار آن،برنامه های محیط زیستی اتحادیه به سمت کاهش مصرف زغال سنگ و جایگزینی بیشتر با گاز طبیعی جهت گیری شده است.گاز پروم که انحصارصادرات گاز روسیه به اروپا را در اختیار دارد درژانویه۲۰۱۰ اعلام کرد قصد دارد صادرات گاز خود را به اتحادیه اروپا در سال جاری ، پانزده در صد افزایش دهد.این شرکت همچنین قیمت صادرات گاز به اتحادیه را در حدود دویست و سی و شش دلار برای هر هزار متر مکعب در نظر گرفته است که ده درصد نسبت به قیمت سال ۲۰۰۹ افزایش یافته است.

گاز پروم با افزایش صادرات گاز به اروپا تلاش دارد سهم خود در بازار گاز این منطقه را که در سال ۲۰۰۹ بیست و هشت درصد بود در سال ۲۰۲۰ به سی و دو درصد برساند.(باقیان: ۱۳۹۱، ۵۱)همچنین اتحادیه اروپا بزرگ ترین مصرف کنندۀ گاز طبیعی جهان است و بیست و هشت درصد این گاز از طریق شبکه انرژی فدراسیون روسیه تأمین می شود. مسیرهای اصلی صادرات انرژی روسیه به غرب در بخش نفت، سه شاهراه اصلی است که شامل خطوط لوله موجود و حمل و نقل ریلی و آبراه های داخلی می شود.
الف:خط لوله صادرات نفت
خط لوله دروژبا: بزرگترین خط لوله صادرات نفت به طول ۲۵۰۰ مایل و ظرفیت ۲/۱-۴/۱ میلیون بشکه است.این خط لوله در دو مسیر گسترش یافته است. نخستین مسیر کشورهای بلاروس، لهستان و مسیر دوم بلاروس، اوکراین ،اسلواکی ، جمهوری چک و لهستان را پوشش می دهد.این خط از حوزه سامارا در سیبری غربی وحوزه های اورال ودریای خزز تغذیه می شود.
بندر نووروسیسک دریای سیاه: یکی دیگر از مسیر های انتقال نفت روسیه و آسیای مرکزی است.این بندر به خط لوله سامارا-تیهورک متصل می باشد که نفت را از ماخاچ قلعه روسیه به باکو آذربایجان و سپس به نوروسیسک منتقل می کند.
سیستم خط لوله بالتیک:در دسامبر۲۰۰۱ تکمیل گردید و یک مسیر مستقیم برای صادرات انرژی به شمال اروپا بدون عبور ازکشورهای استونی،لتونی ولاتویا است.این خط لوله سالانه حدود هفتاد و چهار میلیون تن نفت خام را از سیبری غربی روسیه، منطقه اورال-پاوولیه و منطقه تیمان-پچورا به بندر پریمورسک روسیه در خلیج فنلاند منتقل می کند.
خطوط لوله صادرات نفت روسیه به همراه ظرفیت انتقال(میلیون بشکه)

به طور کلی بحران را می توان این گونه بیان نمود که ” دربحران،کنترل براوضاع به حداقل مي رسد". بحران ها همچون انفجارهاي هسته اي، درزماني کوتاه، انرژي فوق العاده اي را آزاد مي کنند، با بروز بحران دريک حوزه از تصميم گيري، مشکلات و معضلات ديگرنيز سرباز مي کنند ونقائص سازماني پنهان شده و يا مطالبات اعتراضي که در غير اين صورت، فرصت يا جرأت ابراز نداشته اند، وارد صحنه شده و به مشکل اصلي مي افزايند.
ب) متغیر مستقل: سیاست خارجی انگلستان یکی از متغیرهای رساله حاضر می باشد.
گفتار10- سازماندهی تحقیق:
در این جا درپی ترسیم شمای اصلی نوشتار کنونی می باشیم و ارائه پاسخی متقن و علمی بدین سوال که “ما در تحقیق حاضر در پی چه می باشیم” گفتمان اصلی رساله حاضر را شامل می شود. مواردی همچون تبیین دلایل بازگشت تاریخی به دوران قاجار مرحله دوم سازماندهی نوشتار کنونی را شامل می شود. دسته بندی بحران های سیاسی انگلستان بر حسب شدت و میزان تاثیرات آن بر کشور ایران در هر دوره نیز سومین بخش از سازماندهی را شامل می شود. همچنین در مرحله چهارم، دلایل تبیین عینی و علمی هر فصل نیز مورد نظر قرار دارد ونهایتا شناخت شناسی هرچه بهتر و دقیق تر از استعمار انگلستان و ترسیم الگوی چند وجهی از آینده بحران های مذکور نیز قسمت پایانی سازماندهی رساله را تشکیل می دهد.

1- اثبات این موضوع که حضور انگلیس در ایران اغلب همراه با بحران سازی های سیاسی بوده است.
2- تبیین عینی ابزارها، اهداف و بازخورد های بحران های مذکور بر جامعه ایران.
3- رویکردها و چشم اندازهای ایران در آینده روابط سیاسی با انگلستان(آینده پژوهی) چه خواهد بود؟
1- در این رساله در پی چه چیزی هستیم؟
2- 3- روش جامعه شناسی تاریخی(داخلی و بین المللی ِ هابدن)
1- 3- روش تاریخی: بررسی صرف وقایع سیاسی ایران و تاثیر انگلستان در آن
2- روش تحقیق
2- 4- الگوی بی ثباتی سیاسی دیوید ساندرز: تغییر رژیم، تغییر حکومت، چالش های مسالمت آمیز و خشونت آمیز
1- 4- مدل وابستگی دوس سانتوس: وابستگی استعماری، مالی- صنعتی، علمی- فناورانه
3- چارچوب نظری
وابستگی سلسله وار فعالیت های سیاسی انگلستان در ایران
استفاده از نظریه مدیریت بحران مایکل برچر
2- 5- مصادیق عینی بحران سازی های سیاسی در ایران عهد پهلوی اول، نفت، مبارزه بارقبای استعماری
1-5- دلایل لزوم بررسی تاریخی بحران سازی های سیاسی انگلستان در ایران پیشاپهلوی، اقتصاد و بازرگانی، تجزیه طلبی ارضی، بنیادگرایی قومی و مذهبی
5- عناوین اصلی هر فصل
4- 5 – انگلیس و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جنگ تحمیلی، تحریم ها، تجزیه طلبی ارضی، بحران هسته ای
3- 5 - بحران سازی های سیاسی انگلستان در دوران پهلوی دوم، بنیادگرایی مذهبی، کودتای 28 مرداد، تجزیه طلبی ارضی
1-6- بنیادگرایی قومی و مذهبی
نمودار عملکرد ایران و انگلستان،
میزانِ شکل دهی رفتار سیاسی متقابل
بازتاب عملگرایانه مدل سه گانه در قالب تهدیدها
2-6- سیاست های تجزیه طلبی ارضی
6- نتیجه گیری و آینده پژوهی
3-6- بحران های اقتصادی- نظامی
جمع بندی:
در فصل اول، عنوان طرح تحقیقاتی، مورد بررسی قرار گرفت. در این بین، بیان مسئله، به عنوان مهمترین شاخص مورد تبیین واقع شد و این اصل که بحران سازی های سیاسی انگلستان و حضور این کشور در ابتدا به عنوان معضلی بزرگ برای کشور به شمار می رفته است مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه علل و عوامل حضور انگلستان در ایران نیز تا حدی بررسی گردید. در ادامه طرح سوالات اصلی و فرعی با عنوان تاثیرانگلستان، در ایجاد کدامیک از بحران های سیاسی عینیت یافته در جامعه ایران معاصر ملموس تر بوده است؟ و نیز بحران سازی های سیاسی بریتانیا در هر دوره از حیات کشور ایران تا سال 1390 شمسی کدام بوده است مورد بررسی قرار گرفته و فرضیات آن نیز طرح و ارائه گردید.

در گام بعدی، پیشینه پژوهش تبیین گردید و مجموعه کتب و رساله ها و مقالات علمی که در خصوص فعالیت های سیاسی، نظامی، اقتصادی و دیگر زمینه ها از سوی بریتانیا در ایران صورت گرفت بحث و به تحلیل نقاط ضعف هریک پرداخته شد و در نهایت ویژگی رساله کنونی که آن را متمایز از دیگر پژوهش ها نموده است نیز بیان گردید. در طرح رساله، یقینا مشکلاتی ذهنیت نویسنده را به خود مشغول داشته است. این امر در تحلیل بحران سازی های کنونی بریتانیا در ایران که اسناد سری و فوق سری آن سال ها بعد منتشر خواهد شد، دشواری ها را چند برابر نموده است.
در مرحله بعد، اهمیت پژوهش مورد تبیین واقع گردید. یقینا آسیب شناسی و شناخت رویکرد های بحران ساز بریتانیا در ایران از گذشته تا کنون و ارائه اهکارهای علمی، عینی و کاربردی جهت خنثی نمودن بحران سازی ها در دوران حاضر و آینده، نخستین و مهمترین عامل در اهمیت پژوهش حاضر خواهد بود. بررسی متغیرهای مستقل و وابسته مرحله دیگری از فصل اول را شکل داده است. در این خصوص، بحران های سیاسی در ایران ِمعاصر به عنوان متغیر وابسته و سیاست خارجی انگلستان به عنوان متغیر مستقل درنظر گرفته شده است.
در نهایت ترسیم نمودار سازماندهی پژوهش آخرین گام در طراحی و تشریح فصل اول این رساله به شمار رفته است. به عبارتی دیگر در ترسیم نمودار سازماندهی پژوهش به این نکته که در رساله حاضر در پی چه چیزی هستیم و از چه رویکردها و نظریاتی استفاده شده است و نهایتا ترسیم چشم انداز آینده روابط ایران و بریتانیا پرداخته شده است.
فصل دوم: مباحث مفهومی و نظری
گفتار1- مفاهیم سه گانه بحران سازی، بحران شناسی و مدیریت بحران:

نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدات
نقطه قوت (S): عبارت است از شایستگی ممتازی که بوسیله آن سازمان می‌تواند در زمینه‌هایی مانند نوع منابع مالی، تصویر مثبت ذهنی میان خریداران، روابط مثبت با تأمین‌کنندگان و مواردی از این دست نسبت به رقبا برتر باشد.
نقطه ضعف (W): نوع محددیت یا کمبود در منابع، مهارتها و امکانات و توانایی‌هایی است که بطور محسوس مانع عملکرد اثر بخش سازمان بشود. عملکرد مدیریت نیز در تشدید نقاط ضعف موثر است.
فرصت (O): عبارت است از یک موفقیت مطلوب عمده در محیط خارجی سازمان مانند شناخت بخشی از بازار که پیش از این فراموش شده بود. تغییر در وضعیت رقابت یا قوانین و بهبود در روابط با خریداران و فروشندگان.
تهدید (T): یک تهدید موفقیت نامطلوبی در محیط خارجی سازمان است مانند قدرت چانه زنی خریداران یا تامین‌کنندگان کلیدی، تغییرات عمده و ناگهانی تکنولوژی و مواردی از این است که می‌توانند تهدید عمده‌ای در راه موفقیت سازمان باشند (پیرس و رابینسون، ۱۳۸۳).
فرایند تحلیل شبکه ای ANP^[5]
مدل فرایند تحلیل شبکه ای، یک مدل پیشرفته جهت ساخت وتحلیل تصمیمگیری است. این مدل قابلیت محاسبه سازگاری قضاوتها وانعطاف پذیری در تعداد سطوح معیارهای قضاوت را دارد. مدل فرایند تحلیل شبکه ای در واقع مدل تعمیم یافته روش برنامه ریزی سلسله مراتب (AHP)است که فرض موجود در روش برنامه ریزی سلسله مراتبی مبنی بر عدم وجود رابطه بین سطوح مختلف تصمیم گیری را ندارد (Sevkli et al, 2012).
فصل دوم
مروری بر تحقیقات انجام شده
۲- ۱- مقدمه
تا دهه پنجاه، تئوریسینها و دانشمندان، سازمان را سیستمی بسته می‌دانستند (Scott, 1981). افرادی نظیر تیلور، فایول، وبر، بارنارد و غیره ^([۶])، معتقد بودند که سازمانها ارتباطی با محیط ندارند. اما با پیدایش تئوری سیستمها بعنوان انقلابی بزرگ در تئوریهای سازمان، من‌بعد تمامی تئوریهای سازمانی از اهمیت و نقش محیط بر سازمان سخن رانده‌اند. دستیابی به سطوح بالای تعالی و بهره وری بدون برنامه ریزی، مقدور نیست. امروزه با توجه به گسترش شتاب افزای تغییر و تحولات محیطی، سازمانها برای پاسخگویی اثربخش به نیازهای محیطی خویش نیازمند تفکر استراتژیک هستند. مدیران موفق تفکر استراتژیک خویش را در قالب برنامه‌ریزی استراتژیک جامه عمل می پوشانند (مرکز کارآفرینی دانشگاه تهران، ۱۳۸۳). با توجه به اینکه برنامه‌ریزی پیش‌زمینه اجرای همه وظایف مدیریتی دیگر می‌باشد، برنامه‌ریزی و در رأس آن ایجاد سلسله مراتبی از برنامه‌ها در یک سازمان برای جلوگیری از اتلاف منابع و هدایت سازمان به سمت و سوی روشن و قابل اجرا، اهمیت خاصی پیدا می‌کند (دیوید، ۱۳۸۲).

فرای و استونر برنامه‌ریزی استراتژیک را ابـزار مدیریتی توانمندی می‌دانندکه برای کمک به شرکتهای کوچک طراحی می شود تا آنها به صورت رقابتی خود را با تغییرات پیش بینی شده محیط تطبیق دهند. خصوصاً، فرایند برنامه‌ریزی استراتژیک، یک نگرش و تجزیه و تحلیل از شرکت و محیط مربوط به آن ارائه می‌کند، شرایط فعلی شرکت را توضیح می دهد، و عوامل کلیدی مؤثر بر موفقیت آن را شناسایی می‌کند (Fry & Stoner, 1995, 12). از نظر لرنر برنامه‌ریزی استراتژیک فرایند تغییر سازمانی مستمر و پیچیده است (Lerner, 2002). برنامه‌ریزی استراتژیک بطور ساده یک دیدگاه سیستمی برای ماهرانه عمل کردن یک سازمان در طول زمان از طریق کاهش عدم‌اطمینان در محیط متغیرش برای دستیابی به هدفهای از پیش تعیین شده می‌باشد (Steiner, 1979, 16). بیشتر سازمانها اهمیت برنامه ریزی استراتژیک را برای رشد و سلامتی سازمانهایشان در یک دوره بلند مدت دریافته اند (. (Stoner & Freeman, 1989 از طرفی عمل در کوتاه مدت هیچ معنی ندارد مگر اینکه آن در یک مفهوم بلند مدت از برنامه اتفاق بیفتد (. (Godet et al, 1996 برنامه‌ریزی استراتژیک، جهت، زمینه و بستر لازم را برای تصمیمات پیاپی و متوالی ایجاد می‌کند ( (Gooderham, 1998.
در این فصل به معرفی تعاریف و مطالبی در ارتباط با برنامه ریزی استراتژیک و مفاهیم مرتبط با آنها می پردازیم و سابقه تحقیقات مشابهی که در این زمینه صورت گرفته را بررسی می نماییم.
۲-۱-۱- برنامه ریزی استراتژیک
برنامه‌ریزی استراتژیک چیز جدیدی نیست. حدود سه دهه قبل، آکف^[۷] درباره برنامه‌ریزی شرکتها مطالبی را نوشت و به تبع آن آکومب و موریسی^[۸] نیز مبحثی را به ادبیات مربوط اضافه نمودند. برایسون^[۹] توجه‌اش را بر روی بخش غیر انتفاعی متمرکز کرد. مینتزبرگ^[۱۰] در سال ۱۹۹۴ عیبی را در فرآیندهای برنامه‌ریزی یافت که اثر محدودی داشت. بتازگی مولهار^[۱۱] سودمندی برنامه‌ریزی استراتژیک را در سازمانهای غیر انتفاعی مورد بررسی قرار داده است. بهر حال فرآیندی که سنگین و گران نباشد، می تواند تلاش در برنامه‌ریزی را به همان خوبی پیاده سازی نتایج برنامه تسهیل کند.‌ نتیجه تحقیقات نشان می دهد سازمان هایی که از مدیریت استراتژیک استفاده می کنند (در مقایسه با آنها که از این شیوه مدیریت یا مفاهیم آن استفاده نمی کنند) سودآورترند. برای مثال، یک تحقیق که برای یک دوره سه ساله بر روی ۱۰۱ شرکت خرده فروشی، خدماتی و تولیدی انجام شد، به این نتیجه رسید؛ شرکتهایی که از مفاهیم و اصول مدیریت استراتژیک استفاده می کردند، در مقایسه با شرکتهایی که بدون این فعالیتهای برنامه ریزی منظم بودند، از نظر فروش، سوددهی و بهره‌وری، در وضع بسیار بهتری قرار داشتند. نتیجه تحقیق دیگری نشان داد که ۸۰ درصد افزایش سودآوری شرکتها به سبب تغییراتی بود که از نظر استراتژیک در شرکتها ایجاد شده بود. دو پژوهشگر به نامهای کوک و فریس گزارش کردند که عملکرد بسیار عالی شرکتهای مورد تحقیق گویای دیدگاه های استراتژیک و توجهی است که آنها به دوره‌های بلندمدت‌تر می نمایند (Robinson, 1982). شرکتهایی که عملکردی عالی دارند به صورت منظم برنامه ریزی می کنند تا همواره آماده رویارویی با نوسانات و تغییراتی باشند که در محیطهای داخلی و خارجی شرکت رخ می دهد. شرکتهایی که سیستمهای برنامه‌ریزی آنها به گونه‌ای است که با تئوری مدیریت استراتژیک شباهت زیادی دارد، معمولاً در دوره‌های بلندمدت، از نظر مالی و اداری عملکرد بسیار بهتری خواهند داشت (در صنعت مربوطه نسبت به شرکتهایی که از این شیوه برنامه‌ریزی استفاده نمی کنند) (دیوید، ۱۳۸۲). چنین به نظر می رسد شرکتهایی که دارای عملکرد عالی می باشند با توجه به انتظاراتی که از نتایج کوتاه مدت و بلندمدت دارند تصمیماتی آگاهانه‌تر اتخاذ می نمایند. از سوی دیگر اغلب شرکتهایی که عملکردی ضعیف دارند به فعالیتهایی می پردازند که کوتاه‌بینانه است و به هیچ وجه شرایط آینده را پیش بینی نمی کنند و این فعالیتها بازتابی از شرایط آینده نیست. آلن به این نتیجه رسید که مدیریت استراتژیک توانسته است عملکرد بسیاری از شرکتهای بزرگ را بهبود بخشد که از آن جمله عبارتند از: جنرال الکتریک، امریکن اکسپرس، الاید، دان اند برداستریت و پیتی باوز (Allen, 1985, 6). از دیدگاه تام پیترز تفاوت بین نیرویی که سازمان وی را به حساب می آورد، ۵ یا ۱۰ درصد نیست، بلکه ۱۰۰ تا ۲۰۰ درصد است (Peters& Waterman, 1987). اغلب در مدیریت استراتژیک نه تنها به مدیران و کارکنان تفویض اختیار می شود تا نظم و انضباط را در شرکت برقرار کنند بلکه اگر بدین گونه عمل نمی کردند موجب از پا درآمدن شرکت می شدند. فرایند مدیریت استراتژیک برای مدیران و کارکنان شرکت این امکان را به وجود می آورد که نیاز به ایجاد تغییر را درک کنند، در این باره استدلال نمایند و تغییر را به عنوان نوعی فرصت طلایی و نه یک تهدید به حساب آورند (دیوید، ۱۳۸۲).
السن و ادی^[۱۲] معتقد بودند که فرایند برنامه ریزی استراتژیک از پنج مرحله بیان مأموریت کلی و اهداف سازمان، بررسی یا تجزیه و تحلیل محیطی، بررسی وضع داخلی و منابع، تدوین، ارزیابی، گزینش استراتژیها، اجرا و کنترل طرح استراتژیک تشکیل شده است (Olsen, 1982, 19). دیوید^[۱۳] در سه مرحله کلی شامل تدوین، اجرا و ارزیابی، برنامه‌ریزی استراتژیک را مشخص نمودن مأموریت، بررسی عوامل محیطی، تعیین هدفهای بلندمدت، تدوین، ارزیابی و گزینش استراتژیها، تعیین هدفهای سالانه و سیاستها، تخصیص منابع، و بالاخره محاسبه و ارزیابی عملکرد بیان کرده است (دیوید، ۱۳۸۲). ویلن و هانگر یک الگوی چهار مرحله ای تجزیه و تحلیل محیطی، تدوین استراتژی، اجرای استراتژی و ارزیابی و کنترل را ارئه نموده اند (Wheelen & Hunger, 2000).
برنامه‌ریزی استراتژیک روش سیستماتیکی است که فراگرد مدیریت استراتژیک را پشتیبانی و تأیید می‌کند. برنامه‌ریزی استراتژیک متضمن همه اقداماتی است که منجر به تعریف اهداف شده و از آنجا به تعیین استراتژیهای مناسب برای دستیابی به آن اهداف برای کل سازمان منتج می‌گردد (علی احمدی، ۱۳۷۷). برنامه‌ریزی استراتژیک، تلاشی سازمان یافته و منظم برای اتخاذ تصمیمات بنیادی و انجام اقدامات اساسی است که شرکت و سمت‌گیری فعالیتهای یک سازمان با دیگر نهادها را در چارچوب قانونی شکل می‌دهند (منوریان، ۱۳۷۲; برایسون، ۱۳۸۳، ۵). برنامه‌ریزی استراتژیک عبارت است از فرایند دستیابی به اهداف بلند مدت و حیاتی سازمان در محیط رقابتی، بنابراین برنامه‌ریزی بلندمدت در تمام تعاریف، تفاوتش با برنامه‌ریزی استراتژیک تنها در لفظ محیط رقابتی و حیاتی خواهد بود (علی احمدی، ۱۳۷۷). فرایند تصمیم گیری درباره اهداف، منابع مورد نیاز برای نیل به اهداف و چگونگی تخصیص منابع سازمان را برنامه ریزی‌استراتژیک می نامند (شرکت داده پردازی ایران، ۱۳۷۶).
برنامه‌ریزی استراتژیک بر طبق تعریف گالوی^[۱۴] دوراندیشی سازمان یافته‌ای است که مراحل ذیل را در بر دارد (علی احمدی، ۱۳۷۷). ۱- تعریف مأموریتها و هدفهای دوربرد. ۲- هدف گذاری، تفکیک مأموریتها به هدفهای کمی و کیفی کوتاه مدت. ۳- تعیین استراتژیها و راهبردهای اساسی دستیابی به اهداف. ۴- تعیین خط مشی‌ها و سیاستهای خرد و کلان. ۵- تدوین رویه‌ها. ۶- تدوین مقررات. ۷- تنظیم برنامه‌های عملیاتی و اجرایی اصلی و فرعی. ۸- بودجه بندی بر حسب واحدپول یا کار.
یک برنامه‌ریزی استراتژیک بستر یا چارچوبی است برای عملی ساختن تفکر استراتژیک و هدایت عملیاتی که منجر به تحقق مشخص و برنامه‌ریزی شده می‌گردد. چنین چارچوبی دارای هفت عنصر مشخص است (شریفی کلویی، ۱۳۷۶): ۱- مأموریت سازمان (تعیین کننده چه؟). ۲- تحلیل استراتژیک (تعیین کننده چرا؟). ۳- استراتژی (تعیین کننده به کدام جهت؟). ۴- اهداف بلندمدت (تعیین کننده چه وقت و چگونه؟). ۵- برنامه‌های تلفیقی (تعیین کننده چه وقت و چگونه؟). ۶- پیش بینی‌های مالی (تعیین کننده برآورد مالی عناصر فوق). ۷- خلاصه اجرایی (تعیین کنننده عناصر فوق).
۲-۱-۲- فرایند برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیک
تولید مهمترین رکن هر نظام اقتصادی است. بعبارت دیگر این روابط تولیدی و توابع تولید است که شکل و محتوای هر نظام اقتصادی را تشکیل می‌دهد. بنابراین برای آنکه صحت و سقم یک نظام اقتصادی مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد قبل از هر چیز، ضروری است که رکن تولید در آن نظام مورد مطالعه و تحقیق قرار داده شود. چرا که تولید مفید و مؤثر کالاها یا خدمات علاوه بر وسایط و وسایل فوق‌الذکر نیازمند برنامه‌ریزی نیز می‌باشد. اینکه برنامه‌ریزی را بر سایر عملیات مدیران مقدم داشته‌اند در شرایط حاضر بیش از هر زمان دیگری قابل تأمل است. امروزه تنها از طریق ایجاد یک نظام منسجم برنامه‌ریزی است که مدیران قادر به انجام صحیح مجموعه وظایف خود می‌باشند و با تبیین و تعیین اهداف و روشن ساختن راه های وصول به این اهداف، جریان فعالیتها را از سردرگمی و روزمرگی رهایی می‌بخشند. لذا با هدف‌گذاری صحیح (اینکه چه چیزی می باید به دست آید و نتایج چه زمانی باید حاصل شوند) و تعیین سیاستهای اصولی و قواعدی که حدود انجام کار را معین می‌کنند، می توان توالی گام به گام اقداماتی که برای دستیابی به هدفهای اساسی و بنیادین لازم است را مشخص نموده (برنامه ها) و به برنامه‌ریزی استراتژیک پرداخت (فتح الله، ۱۳۷۸، ۲۰).
منظور از فرایند برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیک دستیابی به یک توافق مقدماتی بر سر شکل و محتوای نظام برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیک است به نحوی که حمایت و تعهد لازم را در تصمیم گیرندگان کلیدی و رهبران اصلی مجموعه صنعت مورد مطالعه پدید آورد. در همین راستا دستیابی به یک توافق نظر مقدماتی از نظر مفهومی، بدون برخورداری از یک فرایند و توالی منطقی از کارها امکان پذیر نخواهد بود. هر چند نمی توان اثبات کرد که یک نظریه مطلقاً درست است یا نادرست، ولیکن می‌توان برای تشخیص نارسایی‌هایش آنرا مورد آزمایش و مقایسه قرار داد. بدین منظور تا آنجا که به هدف ما در این بخش مربوط می‌شود، سعی بر آن است برخی از فرآیندهای موجود در این زمینه مورد اشاره قرار گیرد تا گامی باشد برای درک مفاهیم و هم فراگردهایی که به تدوین برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیک منجر می‌گردند (فتح الله، ۱۳۷۸). لذا با توجه به آنچه که در فوق بدان اشاره شد نظام برنامه‌ریزی استراتژیک به عنوان یک فرایند مدون و طرح ریزی شده که فعالیتهای برنامه‌ریزان را سازمان داده و هماهنگ می‌کند، دارای مراحل عمل به شرح زیر است:
♦- تجزیه و تحلیل وضع موجود
- آغاز فراگرد برنامه‌ریزی استراتژیک و حصول توافق درباره آن.
- مطالعه سوابق قبلی جهت شناخت اولیه.
- تعیین و شناسایی رسالتها و ارزشها.
♦- تجزیه و تحلیل محیطی
- مطالعه و بررسی شرایط محیطی و مسائل داخلی.
- تعیین نقاط قوت و ضعف.
- بررسی و مطالعه فرصتها و تهدیدها.
♦- ارزیابی، گزینش و انتخاب استراتژی
تهیه و ارائه گزینه‌های استراتژیک و شناسایی مسائل استراتژیک.
انتخاب گزینه‌های برتر در راستای برنامه استراتژیک.
تنظیم استراتژیهایی برای مدیریت مسائل استراتژیک.
برقراری دیدگاه سازمانی کارساز برای آینده.
برنامه‌ریزی اجرایی و زمان‌بندی و تخصیص منابع.
ارائه گزارش نهایی برنامه‌ریزی استراتژیک.
۲-۱-۳- برنامه‌ریزی بلند‌مدت، برنامه‌ریزی جامع و برنامه‌ریزی استراتژیک
برنامه‌ریزی استراتژیک از دو نوع برنامه دیگر یعنی برنامه‌ریزی بلند‌مدت سازمانی و برنامه‌ریزی جامع و فراگیر متمایز است. در برنامه‌ریزی بلندمدت، برای هر واحد اصلی مؤسسه هدفها در برنامه‌های عملیاتی و بودجه و برنامه سودآوری تعیین می شود که همان واحدها نیز مسئول اجرای آنها هستند. در برنامه‌ریزی استراتژیک، تحلیل استراتژیک با برقراری تعادل بین امکانات موجود و هدفهای مؤسسه جای استفاده از تجربه سنتی را می‌گیرد (آنسوف، ۱۳۷۵و صائبی، ۱۳۷۳). لازم است برنامه‌ریزی استراتژیک را از دو نوع برنامه‌ریزی دیگر، یعنی برنامه‌ریزی بلندمدت سازمانی ^([۱۵]) و برنامه‌ریزی جامع ^([۱۶]) و فراگیر برای شهرها و مناطق (که اغلب از آنها با عناوینی همچون برنامه‌ریزی بلندمدت جامع ^([۱۷])یاد می شود) متمایز ساخت. نخست، برنامه‌ریزی بلندمدت بیشتر بر مشخص‌کردن اهداف و مقاصد و تبدیل آنها به بودجه و برنامه‌های کاری جاری نظر دارد. بنابراین چون تشخیص و حل مسائل مورد اختلاف بر فرض اجماع درباره مقاصد و اقدامات سازمانی پایه گذاری نمی‌شوند، ولی تعیین اهداف و مقاصد و بودجه مربوط به آن و برنامه‌های کاری بر چنین فرضی مبتنی است. از این رو برنامه‌ریزی استراتژیک با مسائلی که جنبه سیاسی یافته‌اند، تناسب بیشتری دارد. دوم، برنامه‌ریزی استراتژیک در مقایسه با برنامه‌ریزی بلندمدت، بر ارزیابی محیط داخلی و خارجی سازمان به مراتب بیشتر تأکید می‌کند. سوم، برنامه‌ریزان استراتژیک بیش از برنامه‌ریزان بلندمدت احتمال دارد خواستار شکل مطلوب سازمان یا چشم انداز موفقیت باشند و بپرسند که چگونه می‌توان به آن دست یافت. و سرانجام، برنامه‌ریزی استراتژیک خیلی بیشتر از برنامه‌ریزی بلندمدت جهت‌گیری عملیاتی دارد. برنامه‌ریزی استراتژیک بر حسب معمول دامنه‌ای از رویدادهای ممکن آینده را در نظر گرفته و برآیندهای تصمیمها و اقدامات کنونی را از لحاظ ارتباطی که با این دامنه دارند مورد توجه قرار می‌دهند (برایسون، ۱۳۸۳، ۸).
جدول شماره ۲-۱- برخی تفاوتهای برنامه‌ریزی استراتژیک و برنامه‌ریزی بلندمدت (Fahey, 1989)

مبانی نظری

و

پیشینه تحقیق

۲-۱-مقدمه

این فصل شامل دو بخش ­است. در بخش اول، تحت عنوان مبانی نظری؛ قدرت­عضلانی، تمرینات مقاومتی، افزایش اندازه توده عضلانی (هایپرتروفی)، تمرینات مقاومتی با محدودیت جریان خون (BFR) و نحوه­ محدود کردن جریان خون، هورمون­های مرتبط با قدرت و هایپرتروفی و تأثیر جایگزینی تمرینات BFR بجای تمرینات قدرتی سنتی و تغییرات هورمونی تشریح خواهند شد. دربخش دوم تحت عنوان مروری بر تحقیقات به عمل آمده، به بررسی تحقیقات انجام گرفته در این زمینه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۲-۲-مبانی نظری تحقیق

تمرین ورزشی با محدود کردن جریان خون^[۱۷](BFR) معروف به تمرین کاتسو^[۱۸]، برای اولین بار درکشور ژاپن، به عنوان تمرین ورزشی متداول در اختیار عموم مردم قرار گرفت. بعد از آن، مطالعات فراوانی در زمینه تأثیر تمرین ورزشی مقاومتی BFR بر قدرت و اندازه توده عضله اسکلتی، سیستم عصبی، هورمون­های غدد درون­ریز و پاسخ­های قلبی و عروقی انجام شد. اخیراً تمرین مقاومتی BFR که با شدت نسبتاً کم، برای مثال ۲۰ درصد یک تکراربیشینه^[۱۹] (۱RM) در مقایسه با تمرینات قدرتی سنتی انجام می­ شود، برای تحریک عضله ­اسکلتی و افزایش قدرت مورد استفاده قرار می­گیرد. بر اساس شواهد موجود، حتی تمرین ورزشی هوازی با شدت کم (برای مثال قدم زدن، دوچرخه سواری) اگر با محدودیت جریان­خون انجام ­شود، می ­تواند باعث افزایش قدرت و افزایش حجم­ عضو شود. تمرینات کاتسو ۲۰ تا ۲۵ دقیقه­ در هر جلسه با شدت ۲۰ تا ۳۰ درصدیک تکرار بیشینه انجام می شود. کاف دستگاه کاتسو مشابه کاف دستگاه فشار خون است وفشار آن برای افراد سالم می­تواندmmHg ­۱۱۰ باشد اما برای ورزشکاران حرفه­ای، فشار کاف را می توان تا mmg Hg210 افزایش داد[۴۷]. از اینرو، تمرینات BFRکاربرد زیادی در تمرینات ورزشکاران و حتی در بخش بالینی دارند.

برای محدود کردن جریان خون در طول تمرین مقاومتی BFR یک کاف یا باند (معمولا یک کاف بادی) در قسمت انتهایی عضو بسته می شود تا عبور جریان خون به عضلات فعال کاهش یابد. این عمل باعث محدود شدن جریان خون وریدی و در نتیجه تجمع خون وریدی می­ شود. این احتمال وجود دارد که به کارگیری بهینه تارهای­عضلانی یکی ازمکانیسم های درگیر درسازگاری تمرینات BFR باشد. بنابراین، تمرینات BFR به عنوان یکی از روش­های مؤثر تمرین مقاومتی است که به منظور بهینه سازی این تمرینات به کار گرفته می شود. به هنگام استفاده ازاین تمرینات باید ملاحظاتی مانند تفاوت های فردی (به عنوان مثال اندازه عضو) و همچنین تفاوت­های روش شناختی (به عنوان مثال اندازه و فشار کاف محدود کننده جریان خون) و پروتکل تمرین را در نظر گرفت. دستکاری هر یک از این متغیر­ها، درجه­ محدودیت جریان خون را در طول تمرین تحت تأثیر قرار می دهد [۴۸]. تمرینات مقاومتی با جریان خون محدود شده ممکن است نه تنها در افراد سالم، بلکه در بیمارانی که دوره ریکاوری را سپری میکنند، کاربرد داشته باشد. نکته مهم در این تمرینات، شدت پایین آن است که با حداقل آسیب عضلانی همراه است [۴۹]. علاوه بر آن تمرینات با شدت بالا برای بیماران بویژه افراد سالمند که برای پیشگیری از کاهش توده عضلانی که به افزایش قدرت عضلانی نیاز دارد، اما تمرینات سخت با آسیب­های عضلانی و بافتی شدید همراه است. بنابراین شناسایی روش های کم خطر و مؤثر جهت حفظ و توسعه قدرت­عضلانی برای طیف گسترده­ای از مردم همواره مورد توجه محققان بوده است [۵۲-۴۹].

۲-۲-۱-تمرینات مقاومتی

قدرت عضلانی عبارت است از آمادگی عضلانی برای وارد کردن حداکثر نیرو و فشار به یک مقاومت یا مانع ثابت و یا متحرک فقط برای یک مرتبه. قدرت از مهمترین عوامل موفقیت در بسیاری از رشته­ها و مهارتهای ورزشی است [۵۳]. تمرینات قدرتی علاوه بر اینکه جزء مؤلفه­ های ضروری و مهم بسیاری از برنامه ­های ورزشی محسوب می شوند، در پیشگیری از تحلیل عضلانی در ورزشکارانی که پس از آسیب­های ورزشی را سپری می کنند، نیز بسیار حائزاهمیت است. شواهد تجربی حاکی از آن است که تمرین با شدت بالا (تقریباً ۸۰ درصد ۱RM) می تواند موجب افزایش قدرت بهینه­ شود. انجام تمرینات شدید با شدت ۸۵-۷۰درصد ۱RM و با ۱۲-۶ تکرار موجب افزایش قدرت و هایپرتروفی (افزایش اندازه عضله) می­ شود [۴۷]. براساس اهداف تمرینی از برنامه تمرین قدرتی که می ­تواند افزایش توان، استقامت، قدرت یا حجم عضلانی باشد، متغیرهای مختلفی مثل شدت، مدت، تکرار، تناوب، فاصله استراحت در این تمرینات قابل دستکاری است در این بین شدت مهم ترین متغیر برنامه تمرینی معرفی شده است [۵۴]. محققان بر این باورند که تمرین قدرتی شدید (بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد ۱RM) می تواند موجب افزایش­ قدرت و هایپرتروفی عضلانی شود. لذا بر اساس این مبانی توانی، تمرین قدرتی با شدت کمتر از این مقدار، از تنش کافی برای افزایش قدرت و حجم عضلانی برخوردار نخواهد بود[۲۹]. نتایج مطالعات انجام شده نشان می­دهد که تنها ۱۵-۱۰% افزایش قدرت ناشی از انجام تمرینات قدرتی، منجر به تغییرات ساختاری در عضلات است که در طولانی مدت منجر به افزایش سطح مقطع عضلانی می گردد اما بخش اعظم افزایش قدرت حاصل تعامل عوامل عصبی و سازگاری سیستم عصبی حرکتی پس از تمرین است[۵۴].
تمرینات مقاومتی همان تمرینات قدرتی یا تمرینات با وزنه هستند که برای کسب آمادگی جسمانی مورد استفاده قرار می­گیرند. تمرینات مقاومتی جزء مهم برنامه تمرینی بیشتر ورزش­ها محسوب می شود. این تمرینات همچنین در پیشگیری از آسیب های ورزشی و برنامه ­های بازتوانی نقش مهمی دارند[۵۵]. ازاینرو این تمرینات به عنوان روش تمرینی مفید برای حفظ سلامتی شناخته شده ­اند. تمرینات مقاومتی از طریق افزایش قدرت، استقامت و توان­عضلانی، سرعت، هایپرتروفی، بهبود عملکرد حرکتی، تعادل و هماهنگی نقش مهمی در بهبود عملکرد ورزشی ایفا می­ کنند. برای رسیدن به ­این اهداف در برنامه تمرینی مقاومتی، طراحی صحیح برنامه تمرینی ضروری است [۵۶]. علاوه بر آن تمرینات مقاومتی باعث ایجاد تغییرات مطلوب در ترکیب بدن، لیپیدهای خون، ظرفیت بی­هوازی و هوازی، چگالی مواد استخوانی و بهبود عملکرد مهارتی در نوجوانان و جوانان می شود[۵۵].
رشد و هایپرتروفی عبارت است از افزایش موضعی وزن، چگالی، شکل یا عملکرد یک بافت که ظرفیت بافت را برای تامین نیازهای ناشی از فعالیت ورزشی یا عملکردی افزایش می دهد. محرک­های ویژه­ی هایپرتروفیک از درون بافتی سرچشمه می­گیرد. هایپرتروفی از راه تکثیرسلولی اتفاق نمی­افتد بلکه با دستکاری اجزای تحت سلولی مانند پروتئین های انقباضی موجود در عضله اسکلتی و قلبی، آنزیم های بیوسنتزی و متابولیکی، پروتئین های ماتریکسی موجود درعضله قلبی و بافت اسکلتی یا کریستالهای هیدروکسی آپاتیت موجود در تیغک های استخوانی تحقق می یابد[۵۷]. هایپرتروفی عضله­ یک موضوع مهم در عملکرد ورزشی، تمرین، سلامت و تندرستی است. درک بهتر وبیشتر مکانیسم فیزیولوژیکی رشد عضلانی کمک می کند تا در اجرای برنامه تمرینی ورزشکاران اصول علمی مورد توجه قرار گیرد[۵۸].

۲-۲-۲-تمرینات مقاومتی: محرک عضلانی

تمرینات مقاومتی با شدت بالا به عنوان یک محرک قوی برای رشد سلول­های عضلانی و افزایش اندازه توده­ی عضلانی شناخته شده است[۵۲]. کشش یا اضافه بارعضلانی در تمرینات مقاومتی باعث افزایش بیان رونویسی ژن های عامل رشد مکانیکی با IGF-1در عضله تحریک شده می شود. رشد هایپرتروفیک جنبه­ خود محدود کننده نیز دارد و به اختلاف بین اندازه عملکرد مورد نیاز و توانایی بافت در تأمین این نیاز بستگی دارد[۵۷]. تمرینات مقاومتی، محرکی قوی در ترشح هورمون­های آنابولیک هستند که این امر باعث بهبود در رشد عضله اسکلتی می شود. تمرینات مقاومتی واکنش هورمونی را تحریک و سیستم اندوکرین بدن را در طولانی مدت و کوتاه مدت تحت تأثیر قرار می­دهد که این واکنش هورمونی حاد، مهمترین عنصر برای رشد توده­عضلانی است[۵۸]. شواهد نشان می دهد که تمرینات با شدت بالا برسطح غلظت هورمون­های آنابولیکی نظیر تستوسترون و هورمون رشد اثر گذاشته و تنظیم ترشح آنها با شدت تمرین ارتباط دارد[۵۹]. بخشی از هایپرتروفی عضله­اسکلتی به اثرات کوتاه مدت و بلندمدت هورمون رشد مرتبط است [۶۰]. مکانیسم­هایی که تأثیر انواع تمرینات مقاومتی را در رشد عضلات اسکلتی تبیین می­ کنند، مهم و همواره مورد توجه بوده است.

۲-۳-۲-هورمون های مرتبط با قدرت و هایپرتروفی

پاسخ های تطابقی متعاقب تمرینات مقاومتی منجر به افزایش در اندازه، قدرت و توان­عضلانی می­گردد. تطابقهای بافتی تحت تأثیر هورمون­های مترشحه­ی ناشی از تمرین قرار گرفته و شکل­ گیری مجدد بافت عضلانی دراثر ترشحات هورمونی ناشی از تمرینات مقاومتی به منظور فعالیت های آنابولیک اتفاق می­افتد. واین امرموجب افزایش سنتز پروتئین های اکتین و میوزین و کاهش تجزیه پروتئین می­ شود. تغییرات ناشی از تمرینات مقاومتی در سطح هورمون ­ها و فیبرعضله، اساس تغییرات تطابقی هورمون­ها در هایپرتروفی عضلانی است[۶۲،۶۱]. هایپرتروفی عضله اسکلتی با اعمال آنابولیکی چندین هورمون عمومی به هنگام فعالیت ورزشی کوتاه مدت تنظیم می­ شود. هورمون رشد، تستوسترون، IGF-1 کورتیزول، بتا-اندروفین و هورمون پاراتیروئید از جمله این هورمون­ها هستند[۵۷]. بر اساس شواهد پژوهشی تمرین مقاومتی، منجربه پاسخ هورمونی حاد شده و سطح هورمون­های آنابولیک نظیر هورمون رشد و تستوسترون حین و بلافصله بعد از تمرین مقاومتی افزایش می یابند. افزایش این هورمون­ها نقش مهمی در رشد شکل گیری بافت عضلانی ایفا می­ کنند [۶۳،۱۳]. ازاینرو، گزارش شده است که سیستم اندوکرین، باعث حفظ تعادل حیاتی بدن و بهینه سازی اعمال فیزیولوژیک می­گردد[۱۳].
تحقیقات گسترده­ای ­تأثیر ورزش­های مختلف بر پارامترهای خونی را مورد مطالعه قرار داده اند . بر اساس نتایج این تحقیقات ورزش­های مختلف اثرات متفاوتی بر غلظت هورمون­ها و سایر متغییرهای خونی دارد. اگر چه اهمیت فیزیولوژیکی بسیاری از این تغییرات در حال حاضر شناخته نشده است، اما چگونگی پاسخ این متغیرها به فعالیت­های ورزشی دارای اهمیت است[۵۵]. در این راستا، افزایش سطح هورمون­های آنابولیک در پاسخ به فعالیت های ورزشی استقامتی و فعالیت ورزشی مقاومتی گزارش شده است[۶۴].

۲-۲-۳-۱-هورمون IGF-1

فاکتور رشد، سوماتوستادین C یا عامل رشد شبه­انسولین است و به عنوان محرک مثبت رشدعضلانی شناخته شده است. این هورمون در کبد و عضلات اسکلتی تولید می­ شود و دارای نقش اندوکرین و اتوکرین می­باشد. وزن مولکولی سوماتوستادین c حدود ۷۵۰۰ دالتون است. این هورمون تأثیر مهمی در افزایش همه جانبه رشد دارد[۶۵]. درواقعIGF-1 اثر آنابولیکی قوی بر بافت عضلانی دارد[۶۶]. نتایج تحقیقات انجام گرفته نشان می­دهد سطح سرمی IGF-1 پس از تمرین مقاومتی افزایش می­یابد[۶۹،۶۸]. بسیاری از اثرات سوماتومدین­ها بر رشد، شبیه انسولین است. ازینرو به آنها عوامل رشد شبه انسولینیIGF هم گفته می شود. تاکنون چهار سوماتومدین شناسایی شده ­اند، دراین بین سوماتومدین C یا IGF-1 مهمترین آنهاست[۶۹].
IGF-I وIGF-II میانجی­های عمل آنابولیکی هورمون رشد (GH)، به گیرنده IGF نوع I متصل شده و آثار میتوژنیک خود را نشان می­دهد. هر دو پپتید با میل ترکیبی کمتر می­توانند به گیرنده­ی انسولین متصل شوند. IGF ها در خون، به خانواده­ای از پروتئین­های پیوندی (IGFBPs) که میل ترکیبی زیاد با IGF ها دارند متصل می شوند و با گیرنده­های غشا پیوند برقرار می کنند. برخی ازین پروتئین­ها مستقل از کنترل IGF مستقیماً برروی سلول­ها عمل می کنند. IGFBP ها اعمال آنابولیک IGF را تقویت یا مهار می­ کنند. در میان پروتئین­های پیوندی، IGFBP نوع ۲،۳،۵و۶ با GH تنظیم می شوند و IGFBP نوع ۳ اعمال تقویت کننده­ رشد IGF-I را تسهیل می کنند. سایر هورمون­ها اعمال آنابولیکی را پس از تولیدGH گسترش و تنظیم می­ کنند. هورمون­های تیروئید، با عمل دوگانه خود سنتز عملGH را افزایش می دهند.
T3 با افزایش بیان IGF-I کبدی و با افزایش آثار آنابولیکی IGF ها بر غضروف، رشد خطی را تحریک می­ کند. T3 همچنین تمایز کندروبلاست و استئوبلاست را تحریک می­ کند که پیامد آن بلوغ اسکلتی است. همچنین متابولیسم مواد معدنی و استخوان را در بزرگسالان تنظیم می­ کند. هورمون های گنادی (غدد جنسی)، الگوی ویژه جنسی رشد قد را تعیین می کنند. تفاوت در اندازه و نسبت لگن و کمربند شانه، عضلات و ذخایر چربی مردان و زنان از جمله ویژگی های جنسی هستند. افزایش ترشح هورمون های گنادی هنگام بلوغ با غلظت زیاد GH و IGF-I همراه است. این موضوع تعامل بین GH و استروئید های جنسی را در رشد و حفظ توده­ی اسکلتی و در نهایت رشد بدن نشان می­دهد. افزایش هم زمان غلظت GH و IGF-I در پلاسما هنگام بلوغ باعث می شود تا بازخورد IGF-I بر ترشح GH کاهش یابد[۵۸]. این هورمون آثار آنابولیک دارد و منجر به پدیده رشد بافتی می شود. افزایش سطح کاتکولامین ها (آدرنالین و نورآدرنالین) به هنگام ورزش نیز محرکی بر ترشح GH است. پس از افزایش ترشح GH، IGF-1 نیز به نوبه خود افزایش می یابد. لذا می توان انتظار داشت که اثرات آنابولیک آن به صورت رشد عضلانی-اسکلتی ظاهر شود[۷۰،۶۹].
پروتئین­های متصل به IGF-1 (IGFBPs) برعملکرد این هورمون­ها تأثیر دارند. این پروتئین­ها نیمه عمر IGF-1 را در خون افزایش داده و سطح IGF-1 آزاد را در خون کاهش می دهند[۷۱،۶۷]. این هورمون بر رشد دوران بزرگسالی تأثیر قابل توجهی دارد. و به عنوان یک عامل مؤثر در رشد دوران کودکی و بلوغ شناخته شده است. آنها با یکی از اعمال دوگانه آنابولیکی یا کاتابولیکی خود، بدن را درمواجه با یک شرایط غیرطبیعی حفظ می­ کنند. براساس شواهد پژوهشی غلظت هورمون­های لوتئینی و تستوسترون در پسران ۱۶ تا ۱۸ ساله بعد از ۲۰ کیلومتر دویدن بطور مساوی افزایش می­یابد[۷۲].
به هنگام مطالعه پاسخ این هورمون­ها به فعالیت ورزشی، بایدعوامل ژنتیکی، فیزیکی وعملکردی فرد را نیز مورد توجه قرار گیرد. بررسی پاسخ متابولیکی و هورمونی به تمرینات مقاومتی می ­تواند یکی ازعوامل موثر برای توسعه عملکرد ورزشی را شناسایی نماید که خود یک عامل مهم بهبود رشد عضلانی دوران بلوغ و نوجوانی نیز شمار می­رود. میزان رشد سلولی بدن یک فرد به فعالیت هورمون­ها یی مانند GH، انسولین، IGFs وهورمون­های جنسی استروئیدی وابسته است. برخی ازاین هورمون­ها به طور مستقیم فرایند متابولیکی را در زمان استراحت و تمرین تنظیم می­ کنند این در حالیست که دیگر هورمون­ها از جمله انسولین این فرایند را به طورغیرمستقیم کنترل می­ کند[۱۲].
فیاتاروق سینق و همکاران (۱۹۹۹) در بررسی تأثیر تمرین مقاومتی بر IGF-1 عضلات اسکلتی در سالمندان لاغر دریافتند ورزش باعث افزایش ۵/۲ برابری میوزین­های جدید و افزایش IGF-1 شد. سالمندان لاغر به تمرین مقاومتی، به شکل بازسازی بافت عضلات اسکلتی است و در صورت دریافت انرژی کافی، اندازه توده­عضلانی پس از تمرین مقاومتی بطور معناداری افزایش می­یابد[۷۳]. این درحالیست که نتایج برخی تحقیقات نشان می­ دهند تمرین مقاومتی تأثیری بر IGF-1 ندارد[۷۴].

۲-۲-۳-۲-هورمون رشد

هورمون رشد (GH) یکی از هورمون های مؤثر در رشد بافت­های بدن، است. به اعتقاد برخی از پژوهشگران، هورمون رشد به طور غیرمستقیم در تحریک رشد شرکت می کند. بدین ترتیب هورمون رشد موجبات ساخت چندین پروتئین کوچک موسوم به سوماتومدین­ها را فراهم می­ کند. این پروتئین­ها تأثیر قوی در افزایش کلیه­ جنبه­ های رشدی بافت دارند[۷۵]. هورمون رشد یا سوماتوتروپین از سلول­های اسیدوفیلیک غده هیپوفیز قدامی ترشح شده باعث افزایش تجزیه چربی، افزایش استفاده از اسید های چرب، کاهش استفاده از گلوکز پلاسما، کاهش سنتز گلیکوژن، افزایش سنتز کلاژن، افزایش نگهداری نیتروژن و افزایش انتقال اسیدامینه از غشاء سلول می شود. عامل اصلی هورمون رشد سنتز پروتئین است و علاوه بر آن می تواند غلظت گلوکز پلاسما را از طریق مستقیم حفظ و بر متابولیسم کربوهیدرات­ها و چربی­ها تأثیر بگذارد[۷۸-۷۶، ۶۲]. هورمون رشد به محرک­های فیزیولوژیکی چون خواب و ورزش حساس است. از اینرو این هورمون، در رشد انسان تأثیر بسزایی دارد. بیش از این سال ها تصور می­شد که هورمون رشد تا زمان بلوغ ترشح شده و سپس با تکمیل بلوغ از خون پاک می­ شود. این درحالیست که بر اساس شواهد پژوهشی اخیر ترشح هورمون رشد حتی بعد از بلوغ نیز ادامه می­یابد. این موضوع در پاسخ به رشد عضله، استخوان، بافت همبند و نیز بهینه کردن فرایند سوخت و سازی به هنگام تمرین مفید است[۷۷].
در خون چند نوع ایزوفرم GH بیان و یافت می شود که متداول ترین آنها عبارتند از : هورمون رشد ۲۲ دالتونی (۲۱ درصد هورمون رشد موجود در خون) و هورمون رشد ۲۰ دالتونی. GH به صورت پیوند با پروتئین های ویژه که مشابه ساختار مولکولی گیرنده GH است، در خون به گردش در می آید. عمل آنابولیکی GH، تحریک رشد بافت­های خالص بدن از جمله جرم استخوان است. GH فرایند رشد را دو عمل کنترل می­ کند. عمل مستقیم GH، ایجاد تمایز بافتی از جمله بیان عوامل رشدی مثل IGF-1 و IGF-II و گیرنده­های آنها در کبد و دیگر بافت های هدف مانند سلول های موجود در مناطق زایا و تکثیری نواحی رشدی اپی­فیزی موجود در استخوان­های دراز است. این هورمون همچنین بطور غیر مستقیم با افزایش عمل تکثیری رهایش IGF-1 کبدی به درون خون و نیزعوامل رشد موضعی موجود در بافت­های هدف، گسترش سلولی کلونی را تحریک می کند. این اعمال GH باعث تکثیر کندروسیتها و افزایش ضخامت EGZ موجود در خون یا سوماتومدین، مسیر اصلی تحریک رشد قد است. امروزه مشخص شده که تحریک مستقیم رونویسی ژن عامل رشد از سوی GH در بافت­های هدف، تأثیر مضاعفی بر رشد قد ندارد.
عمل آنابولیکی هورمون رشد به الگوی رشد ضربانی GH، القای پیوسته آن باعث رونویسی بیان ژن IGF-1 در عضلات و مناطق رشد اپی فیزی می شود و در موش­هایی که هیپوفیز آنها برداشته شده، باعث رشد سریع تر آنها می شود. نتیجه یک بررسی اخیرأ نشان داد که سهم نسبی انواع ۲۲ کیلو دالتونی و غیر ۲۲ کیلو دالتونی هورمون رشد می ­تواند توانایی گسترش رشدی متفاوت داشته باشد و اعمال فیزیولوژیکی متفاوتی را انجام دهد. از آنجایکه نوع غیر ۲۲ کیلودالتونی هورمون رشد، سهم کمتری در جهش رشد سریع بلوغ دارد، وقتی که رشد کودکان طبیعی کاهش می­یابد در کودکان مبتلا به نقص رشدی، سهم این نوع از هورمون رشد بیشتر می شود. هر دو نوع GH به یک اندازه شکل­ گیری استخوان را تحریک می کنند، درصورتیکه توانایی تحریکی متفاوتی بر ترشح PRL احتباس آب و لیپولیز دارند. ایزوفرم ۲۲ کیلودالتونی هورمون رشد به شکل تجاری موجود است و القای آن می تواند در خون شناسایی شود. این نوع GH می تواند موقتأ نسبت طبیعی انواع GH را در خون تغییر دهد[۵۷].
هورمون رشد در فعالیت های ورزشی بالاتر از آستانه بی هوازی رها می­ شود. مقدار و الگوی رهایش هورمون رشد دراثر فعالیت ورزشی، به نوع و شدت فعالیت ورزشی و همچنین اندازه و گروه عضلات درگیر بستگی دارد. در حیطه تمرینات مقاومتی تمرینات با بار کم و تکرار ۵ تا ۱۰ درمقایسه با تمرینات شدید با حداکثر تکرار، منجر به پاسخ­های بزرگتری در GH می­ شود[۵۷]. هورمون رشد یا هورمون نمو در دوران کودکی و نوجوانی موثرتر است و باعث تحریک آنابولیکی پروتئین­ها و در نتیجه ساخته شدن بافت­های جدید می­ شود[۷۹]. پاسخ هورمونی حاد به هنگام تمرین مقاومتی بلافاصله و بعد از آن به شکل افزایشی سطح هورمون­های آنابولیک نظیر هورمون رشد و تستوسترون بروز می­ کند که در رشد و شکل گیری مجدد بافت، بسیار مهم و حیاتی هستند[۱۲].

۲-۲-۳-۳-هورمون تستوسترون

هورمون تستوسترون توسط سلول های میان بافتی لیدینگ بیضه ترشح می شود. تستوسترون به دو شکل تستوسترون تام (T­T) و تستوسترون آزاد (FT) می باشد که در خون یافت می شود. FT هردو شکل تستوسترون غیرترکیبی و ترکیبی با آلبومین را شامل می شود. تستوسترون علاوه بر اثرات مستقیم بر سنتز پروتئین در بافت عضله، با افزایش آزاد سازی هورمون رشد (که منجر به سنتز IGF-1 در کبد می شود)، به طور غیر مستقیم بر محتوی پروتئینی فیبر عضله اثر می کند[۸۰، ۷۶،۱۲].
تستوسترون هورمونی آندروژنیک آنابولیک است که به میزان کمتر از تخمدان زنان نیز ترشح می­ شود. پیش سازهای هورمون تستوسترون بوسیله غده آدرنال که در بافت­های محیطی قرار دارد، به تستوسترون تبدیل می شود. تولید تستوسترون در مردان منجر به غلظت هایی از سرم می شود که تقریبا ۱۰-۲۰ برابرغلظت در زنان است. آزاد­سازی تستوسترون توسط تحریک هورمون تخمدانی انجام می­ شود خود در واکنش به آزادسازی هورمون محرک غدد جنسی از هیپوتالاموس، توسط غده­هیپوفیزترشح می شود[۵۹].
تستوسترون از طریق کانال­های غیر ژنومی و ژنومی عمل می کند. بیشتر آنچه که در مورد مسیرهای ژنومی و گیرنده­های آندروژنی مطرح است، از بافت­های پروستات و تکثیر سلولی ناشی می­ شود. ازینرو آشنایی با فیزیولوژی عضله اسکلتی انسان، درک کاملتری از تأثیرآندروژن­ها بربیولوژی عضله اسکلتی فراهم می­ کند. در کانال های ژنومی، تستوسترون از غشا پلاسما عبور کرده و به گیرنده آندروژن سایتوسالیک می­رسد به هسته سلولی منتقل می شود. در هسته سلول، زنجیره­های پیچیده در گیرنده­ها به عوامل واکنش آندروژنی باعث افزایش یا سرکوب ژن هدف می شود. اعمال ژن تستوسترون در عضله اسکلتی به روشنی معلوم نیست. اما گزارش شده که تستوسترون شامل ژن­هایی است که محتوی پروتئین­های تنظیم کننده عکس­العمل DNA، رشد عصب، فعالیت پروتئین­ها (ناقل، تمایز) و هایپرتروفی است[۵۹].
دقیقا مشخص نشده است که استروئیدهایی مثل تستوسترون چگونه وارد سلول می­شوند. اما دومکانیزم در مورد چگونگی عملکرد یک هورمون استروئیدی برفعالیت بیولوژیکی درون سلولی وجود دارد. اول اینکه بخش آزاد استروئیدها از غشا پلاسما بوسیله انتشار عبور کرده و یک واکنش سلولی ایجاد می شود. دوم اینکه پروتیئن ناقل هورمون به هورمون جنسی گلوبولین متصل شده و یک لایه سلول به نام گیرنده تشکیل می­ شود. وقتی پروتئین ناقل کاهش می­یابد، کمپلکس پروتئین ناقل هورمون به گیرنده آندوژنی درون سلولی می­چسبد. تستوسترون به عنوان یک هورمون غیر ژنومی سریع نیز می تواند از طریق مکانیزم های مختلفی اتفاق بیفتد[۵۹].
هورمون تستوسترون در افزایش سنتز پروتئین نقش دارد. لذا می­توانند باعث بهبود برخی ازعوامل آمادگی جسمانی حتی بدون تمرین گردد. نتایج مطالعات انجام گرفته نشان داد که تمرینات مقاومتی باعث افزایش حاد غلظت تستوسترون پلاسما درپسران بالغ می­گردد، اما تأثیری بر غلظت پلاسمایی آن در پسران زیرسن بلوغ ندارد[۵۶]. تستوسترون نقش مهمی در هایپرتروفی عضله دارد. ازاینرو تفاوت در افزایش قدرت عضلانی متعاقب تمرینات مقاومتی در دوران قبل و بعد از بلوغ می ­تواند به تغییرات متغییرهای مرتبط با هایپرتروفی عضله نسبت داده شود[۵۹].

۲-۲-۳-۴-هورمون کورتیزول

هورمون کورتیزول، گلوکوکورتیکوئید اولیه ترشح شده توسط کورتکس آدرنال است. کورتیزول به هنگام گرسنگی و تمرینات طولانی مدت ترشح می شود و از طریق مکانیسم های مختلف­ (افزایش در کبد، تحریک آزادسازی اسید چرب آزاد از بافت چربی و جلوگیری از ورود گلوکز به بافت)­ به حفظ غلظت پلاسمایی گلوکز کمک می­ کند. افزایش طولانی مدت سطح کورتیزول می ­تواند اثرات زیانباری داشته باشد، اگرچه افزایش حاد آن، مسئول بخشی از فرایندهای شکل­ گیری مجدد بافت عضله می شود. نقش کورتیزول در سرکوب کردن سلول های سیستم ایمنی ­(ازجمله سلول­های T) بطور مستقیم ریکاوری و شکل گیری مجدد بافت عضله اسکلتی را کنترل می­ کند[۷۶،۱۳]. کورتیزول یکی‌ از مهمترین‌ هورمون­های‌ تنظیم‌کننده‌ متابولیسم‌ کربوهیدرات­ها و چربی‌ها است که با افزایش بسیج چربی­ها از بافت‌چربی‌ استفاده‌ بیشتر از چربی‌ها رابه‌ عنوان‌ منبع‌ سوخت‌ تحریک می­ کند و در نتیجه‌ باعث افزایش‌ تولید انرژی‌ در سلول­های‌ عضلانی‌ می شود[۸۱]. کورتیزول با تأثیر بر روی عضلات و بافت چربی، سوخت لازم برای انجام فعالیت شدید را فراهم می‌سازد. و با تغییر نوع و مقدار آنزیم­ها باعث تغییر در روند متابولیسم می‌گردد. در بافت چربی، کورتیزول آزادسازی اسیدهای چرب از تری آسیل گلیسرول‌های ذخیره شده را تحریک می‌کند. اسیدهای چرب آزادشده به خون انتقال داده شده و به عنوان سوخت در اختیار بافت­های مختلف بویژه عضلات قرار می‌گیرد. بلافاصله پس از شروع فعالیت ورزشی برداشت اسیدهای چرب از بافت چربی موجب افزایش غلظت این ترکیبات در خون می­ شود و با ورود اسیدهای چرب به سلول­های عضلانی مهمترین ماده سوخت و تولید انرژی در فعالیت­های ورزشی تأمین می‌گردد[۸۲]. در ورزشکاران‌ قدرتی مانند وزنه­برداران، استرس به عنوان یک عوامل خارجی مستقیماً در تحریک و ترشح کورتیزول تأثیر می‌گذارد و ازآنجایکه ورزش نیزبه عنوان یک استرس پیش بینی شده شناخته شده است، لذا در انواع مختلف ورزش­ها افزایش غلظت پلاسمایی کورتیزول با مقادیر متفاوت گزارش شده است. براساس شواهد پژوهشی موجود، طول مدت‌ فعالیت با سطــح‌ کورتیزول‌ خون ارتباط مستقیم دارد[۸۳].
با اینحال نتایج پژوهشی­های انجام گرفته نشان می­دهد تمرین قدرتی موجب افزایش غلظت کورتیزول [۸۴،۱۹] و تمرین استقامتی موجب کاهش غلظت تستوسترون و افزایش غلظت کورتیزول می شود[۸۵، ۶۲]. اگرچه نسبت تستوسترون به کورتیزول به عنوان یک شاخص مناسب برای نشان دادن روند آنابولیک و کاتابولیک مطرح است[۸۶].

۲-۲-۴-مزیت تمرینات مقاومتی BFR به تمرینات مقاومتی بدون BFR

مزیت­های مختلف مانند افزایش توان حرکتی، واکنش هورمونی، فاکتورهای رشد و همچنین افزایش سنتز پروتئین عضله برای تمرینات مقاومتی BFR شناخته شده است. بطور کلی درتمرین مقاومتی کم شدت تارهای عضلانی نوعI (با سطح اکسایشی-کم) تولید نیرو را بر عهده دارند. این تارهای عضلانی برخلاف تارهای عضلانی نوع II از اکسیژن خون به عنوان سوخت استفاده می کنند. این در حالیست که تارهای عضلانی نوع II در تمرین های بی هوازی و در غیاب اکسیژن فعال می­شوند و پتانسیل زیادی برای افزایش رشد عضله دارند. افزایش قدرت و هایپرتروفی عضلانی در تمرین BFR به دلیل فعالیت عضلانی تارهای عضلانی با پتانسیل زیاد از اینرو میزان افزایش قدرت و هایپرتروفی عضلانی در تمرینات BFR با شدت کم مشابه تمرینات قدرتی با شدت بالا اما بدون محدودیت در جریان خون است[۴۷].
تمرینات ورزشی که با محدودیت جریان خون همراه است، کاهش جریان خون منجر به کاهش جریان اکسیژن می­ شود لذا در این تمرینات نیروی تولید شده توسط تارهای­عضلانی نوع II نقش مهمی در افزایش قدرت و هایپرتروفی عضلانی دارد. به عبارت دیگر در تمرین­های مقاومتی با محدودیت جریان خون، تارهایی که پتانسیل بیشتری برای افزایش رشد عضله دارند (تارهای تند انقباض نوع II) و منبع اصلی توان وقدرت عضلانی محسوب می­ شود، فراخوان می­شوند. خستگی عضلانی در تجدید نیرو بافت ها بسیار حائز اهمیت است. خستگی به کاهش تولید نیرو تعبیر می شود که در نهایت به انقباض تارهای تند­انقباض منتهی می شود[۴۷]. برخی تحقیقات ثابت کرده است که در تمرینات BFR میزان گلیکوژنولیز و میزان کاهش کراتین فسفات در بافت های نوع I در مقایسه با شرایطی که مسیر جریان خون محدود نیست تا حد قابل توجهی افزایش می یابد[۵۹].

۲-۲-۵-تمرین مقاومتی با محدودیت جریان خون و هایپرتروفی

تمرین مقاومتی با محدودیت جریان خون از طریق مکانیسم­های مختلفی باعث هایپرتروفی­عضلانی می­ شود. براساس متداول­ترین مکانیسم شناخته شده، سطح هورمون رشد (GH) پس از این تمرینات، عامل اصلی هایپرتروفی است. این هورمون از طریق افزایش سنتز پروتئین­های عضله نقش مهمی در هایپرتروفی عضله اسکلتی پس ازتمرینات مقاومتی ایفا می کند[۸۷]. محدودیت جریان خون عضلات (BFR) در طول تمرینات مقاومتی باعث افزایش حجم توده عضله و بهبود قدرت عضلانی، مشابه با تمرینات مقاومتی سنتی با شدت بالا می شود. این درحالیست که شدت تمرینات مقاومتی با جریان خون محدود شده بسیارپایین­تراست. براساس نتایج مطالعات انجام شده، ۱۰ هفته تمرین راه رفتن با جریان خون محدود شده، میزان پذیرش سرخرگ کاروتید را بهبود بخشیده و اندازه توده عضلات ران را در افراد بزرگسال افزایش می­دهد[۸۸]. نتایج برخی از مطالعات نیز نشان داد پس از حرکت اکستنشن زانو، افزایش تورم عضله بلافاصله بعد از تمرین، در تمرینات BFR نسبت به تمرینات غیر BFR بیشتر بوده است[۳۴].
مکانیسم احتمالی درگیر در زمینه افزایش حجم عضله پس از تمرینات BFR، به نوع انقباض عضلانی نسبت داده شده است. شواهد نشان می­دهد انقباض درون­گرا مسئول افزایش هایپرتروفی عضلانی پس از تمرینات کم شدت با جریان خون محدود شده است. این درحالیست که نتایج بیشترمطالعاتی که روی تمرینات مقاومتی با شدت بالا انجام شده­است، نشان داده­اند که انقباض برون­گرا با تکرار یکسان نسبت به تمرینات درون­گرا، تأثیر بیشتری روی هایپرتروفی عضلانی دارد[۸۹]. ازسوی دیگر براساس نتایج مطالعات، یک جلسه تمرینات مقاومتی کم شدت با جریان خون محدود شده، باعث تحریک سلول­های آنابولیک شده و حتی ۳ ساعت پس از اتمام تمرین افزایش ساخت پروتئین­های عضله ادامه می­یابد[۹۰].
همچنین متعاقب یک جلسه تمرین پرس سینه با جریان خون محدود شده و شدت پایین، تغییرات حاد در سایز هر دو عضله سه­سربازویی و عضله سینه ای مشاهده شد وسطح مقطع عرضی هردو عضله به دنبال پرس سینه با جریان خون محدود شده افزایش یافت[۲۸]. براساس شواهد پژوهشی بطور کلی تمرین مقاومتی با شدت ۲۰درصد یک تکراربیشینه فقط زمانی می ­تواند منجر به افزایش قدرت و هایپرتروفی عضلانی گردد که تمرین همراه با محدودیت جریان خون باشد. در این صورت منجر به نتایجی مشابهی با تمرینات مقاومتی باشدت بالا (معادل ۸۰درصد ۱تکراربیشینه) می شود[۴۷].

۲-۲-۶-تغییرات سطح هورمون­های مرتبط با هایپرتروفی عضلانی درتمرینات BFR

یکی از محتمل­ترین مکانیسم افزایش هایپرتروفی عضلانی پس از تمرینات BFR افزایش سطح میزان هورمون رشد (GH) است. اعتقاد براین است که این هورمون ازطریق افزایش سنتز پروتئین­های عضله نقش مهمی در هایپرتروفی عضله اسکلتی پس از تمرینات مقاومتی می­ شود ایفا می کند[۸۷]. افزایش شدت تمرین­های مقاومتی با افزایش سطح هورمون­رشد، تستوسترون، کورتیزول، فاکتورهای رشد شبه انسولین (IGF-1)، انسولین، کاتکولامین­ها همراه است. کرامر و راتامس (۲۰۰۵) افزایش معنادار نیز در تمرین حاد درسطح GH بعد از یک دوره تمرین حاد ورزشی گزارش شده است[۵۹]. میزان سطح هورمونی پس از تمرینات مقاومتی با محدودیت و بدون محدودیت جریان خون با هایپرترفی عضلانی اسکلتی ارتباط دارد. در همین راستا گزارش شده است که تمرینات طولانی مدت ترشح هورمون­های غدد درون ریز را تحریک می­ کند. ۱۵ هفته­ تمرین مقاومتی با محدودیت جریان خون کردند که هایپرتروفی عضلانی با تمرین مقاومتی بدون یک بار خارجی با وجود هورمون های غدد درون ریز افزایش می یابد[۸۷]. محققان اظهار داشتند تمرین مقاومتی با محدودیت جریان خون با شدت ۲۰% یک تکرار بیشینه باعث افزایش قابل توجه در غلظت پلاسمایی هورمون رشد گردید[۴۲]. علاوه به نوع تمرین، مدت زمان استراحت بین ست­های تمرین نیز از عوامل مؤثر بر میزان ترشح هورمون رشد است. گزارش شده است که استراحت کوتاه مدت ۱ دقیقه­ای بین ست­های تمرینی باعث افزایش ترشح ۱۰۰ برابری هورمون رشد گردید. این درحالیست که افزایش مدت استراحت به ۳ دقیقه­ باعث افزایش بیشتر از این مقدار نشد[۱۵]. یکی از فرایند های اولیه در تحریک غده­ی هیپوفیز برای ترشح هورمون رشد و هورمون­های استروئیدی جنسی محصولات فرعی متابولیک مانند لاکتات و یون است[۹۱]. هومون رشد و کورتیزول به دلیل نقش بالقوه آنها در سازگاری به تمرینات مقاومتی به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است. پاسخ غدد درون ریز به تمرینات مقاومتی با شدت و حجم تمرین مقاومتی ارتباط دارد. تمرینات با حجم بالا ومتوسط، و همچنین تمرینات با شدت بالا باعث افزایش سطوح هورمون­های رشد و کورتیزول می­ شود[۹۲]. درپاسخ هورمون رشد (GH) به تمرین، نیازهای سوخت وساز و هیپوکسی است. تمرینات مقاومتی کم شدت با محدودیت جریان خون توسط تورنیکت­ ­(شریان بند) یک روش مفید برای تمرینات قدرتی است که ممکن است نقش مهمی داشته باشد. بطوریکه تمرینات با شدت بالا معادل ­(۸۰ درصد ۱ تکرار بیشینه) باعث افزایش تولید ۱۰۰ برابری غلظت پلاسمایی GH می شود. درحالی که تمرینات مقاومتی کوتاه مدت با شدت پایین ­(۲۰ درصد ۱ تکرار بیشینه) و جریان خون محدود شده باعث افزایش ۲۹۰ برابری غلظت هورمون GH می شود[۵۲].

۲-۳-ادبیات تحقیق

۲-۳-۱-تأثیر تمرینات مقاومتی بر سطح هورمون­رشد،IGF-1، تستوسترون و کورتیزول

در سال ۱۳۸۵ مرندی و همکاران تحقیقی تحت عنوان تأثیر ۱۲ هفته تمرین مقاومتی بر پاسخ برخی از هورمون­های آنابولیک انجام دادند. در این تحقیق ۱۵ دانشجوی غیر ورزشکار با میانگین سنی ۱±۸/۱۸ سال انتخاب شدند. برنامه تمرین مقاومتی که شامل سه حرکت پرس سینه، سرشانه و جلو بازو برای عضلات بالا تنه و سه حرکت پرس پا،پشت ران و جلو ران برای عضلات پایین تنه بود، با شدت ۸۰ درصد ۱RM، به مدت ۱۲ هفته، هفته­ای سه جلسه و هر جلسه ۳۰ دقیقه انجام شد. نمونه خونی قبل و بعد از تمرین در حالت ناشتا گرفته شد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد پس از ۱۲ هفته تمرین مقاومتی منتخب، سطح هورمون­های تستوسترون، GH و IGF-1 بطور معناداری افزایش یافت [۶۵].

تحقیقات اولیه صورت گرفته نشان داده است که کودکان خلاق در خانواده هایی پرورش یافته اند که فقدان سلطه گری و خطاپذیری جزو مشخصه های آن بوده است . واتسون (۱۹۶۰) گتزلز و جکسون (۱۹۶۲) شیفر ( ۱۹۷۰) در مطالعات خود دریافتند که رفتار والدین با کودکان خلاق آزادمنشانه تر و مسامحه کارانه تر بوده ، خواندن را زود آموخته ، قوه تخیل داشته و سرگرمیهای خلاقانه ( شعر ونقاشی )داشته اند مادران دانش آموزان باهوش دغدغه دائمی و وسواس گونه ای در مورد موفقیت تحصیلی ، رعایت آداب و نظم فرزندان خود داشته اند در حالیکه مادران کودکان خلاق در این خصوص حساسیت کمی داشته و بیشتر بر مفهوم ارزشها و استقبال از مشکلات زندگی تاکید می کنند. همچنین مادران افراد خلاق خیلی کمتر از مادران دیگر از مخاطرات واهمه داشته و از پول ، مسائل و مشکلات اقتصادی سخن می گویند( میناکاری ، ۱۳۶۸، ص ۷۸). کروپلی ( ۱۹۶۷) داستان دختری خلاق بنام کاترین و پسری غیر خلاق بنام تام را چنین تشریح می کند: درمورد کاترین والدین آزادی عمل کافی و امکان مخالفت با نظر والدین را به کودک داده و حمایت محدودی بعمل می آورند اما در مورد تام والدین اجازه اتخاذ کوچکترین تصمیم را نمی دهند و پیوسته راهنمای عمل فرزندشان هستند و برای موفقیت او همه چیز را مهیا می سازند اما نتیجه به موفقیت منجر نمی شود. تحقیقات لیندبلد^[۲۱۶] ( ۱۹۷۶) نشان داده است که رشد قوه خلاقیت کودکان تا حدود زیادی به نحوه تعامل والدین در این خصوص دارد(کفایت ، ۱۳۶۷ ، ص ۸۲).

لازم به یادآوری است که بدانیم به موازات تغییر در خیلی ازمسائل، الگوهای تربیتی و ارتباطی والدین و فرزندان در آینده بسیاردگرگون خواهد شد. همانطوریکه امروز خیلی متفاوت تر از گذشته است . کودکان فردا احتمالا در جامعه ای بزرگ می شوند که به مراتب کمتر از دهه ۱۹۶۰ و حتی جامعه فعلی ما “کودک محور” خواهد بود مثلا سالخوردگی جمعیت جهان باعث تغییر جهت توجه به آن نسل و کم توجهی به کودکان و نوجوانان شده است . در دوران موج دوم ( انقلاب صنعتی^[۲۱۷]) پدران و مادران ، اغلب آرزوها و رویاهای خود را در وجود فرزندان خویش متجلی می دیدند و کودکان گل سرسبد خانواده و غرق در ناز و نعمت بودند زیرا والدین انتظار داشتند وضع فرزندانشان از نظر اجتماعی - اقتصادی بهتر از خود آنان بشود . از آنجا که والدین انتظار داشتند موقعیت فرزندانشان در جامعه ارتقاء پیدا کند بیشتر تشویق می شدند تا تمام تلاش خود را صرف پرورش آنها کنند. امروزه بسیاری از پدران و مادران طبقه متوسط نظیر فرزندان خود با این واقعیت تلخ مواجه شده اند که در جهان پیچیده امروز فرزندان آنها به جای آنکه از نردبان موقعیت اجتماعی – اقتصادی بالا بروند دائما دارند پائین می روند و در نتیجه این امید والدین که از طریق پیشرفت فرزندان ، آرزوهایشان برآورده شود بکلی از بین رفته است(البته در جامعه ما هنوز سرمایه گذاری و هزینه کردن والدین و تلاش آنان برای رشد و موفقیت فرزندان خیلی بالاست و این واقعیت ظاهرا خوش آیند یکی از نگرانیهای تربیتی وآسیب های جدی انگیزشی و کارآمدی نسل آینده باید تلقی گردد)در عین حال مسئولیت های بیشتری از سنین پائین متوجه خود کودکان خواهد بود همین موضوع نیاز به تلاش و خوداتکائی آنان را ایجاب خواهد کرد( تافلر، ۱۹۸۰، ص ۵۳۰- ۵۲۹). بنابراین از نقش خانواده کاسته شده ، مسئولیت و نقش پرورش استعدادها و خلاقیت کودکان تا حد زیادی به خود آنان ، دولتها و سازمانهای آموزشی واگذار خواهد شد.
سلطه جویی والدین مانع بروز خلاقیت فرزندان
والدین سلطه جو وظیفه خود می دانند که رفتار خارجی کودکانشان را تحت کنترل درآورند . آنها نسبت به فرزندان خود احساس مسئولیت گرده و این احساس مسئولیت اکثرا به احساس قدرت مطلق منتهی می شود . این گونه والدین در نقش قاضی ظاهر می شوند و مدام از قید ” تو باید ” استفاده می کنند و…یکی از تکنیکهای اصلی والدین قضاوت گر اقتدارطلب ، آن است که دیگران را با احساس گناه^[۲۱۸] کنترل نمایند. اگر کودک آنچه را که مطابق خواسته آنها است انجام ندهد ، والدین سعی می کنند در او احساس گناه ایجاد کنند ” چرا نمی خواهی مثل یک پسر بزرگ رفتار کنی ؟ ” یا از روش دگررهبری^[۲۱۹] استفاده می کنند ” وقتی تو اینگونه رفتار می کنی دیگران در باره تو چه فکر می کنند ؟” و یا از شگرد محبت استفاده می نمایند ” با این رفتاری که تو داری نمی توانیم تو را دوست داشته باشیم ” همچنین از مفهوم انتظارات استفاده می کنند ” تو باید مثل پدرت قوی باشی” والدین با بکار بستن همه این روشها از کودکانشان می خواهند طوری رفتار کنند که هم از نظر اجتماعی مقبولیت داشته و هم برای سلامت فکری و جسمانی آنها حداکثر فایده را داشته باشد. ولی چون مطمئن نیستند که چگونه به چنین رفتاری نایل آیند ، نمی توانند این نکته را تشخیص دهند که آنچه به عنوان احترام و اطاعت از فرزندانشان می خواهند ، آموزش انضباط نیست بلکه اغلب نتیجه احساس ناایمنی خودشان است . اینگونه والدین متوجه نیستند خصوصیتی که توسط کودکان در حد طبیعی و منطقی ابراز می شود ، برای رشد عاطفی ، عقلانی و همچنین بروز قوای خلاقانه آنها، واقعا ضرورت دارد . اگر کودکی احساس امنیت ، شایستگی و با ارزش بودن داشته باشد احتمال اینکه انضباط وی مشکل خاصی ایجاد کند گاهش پیدا کرده و با مقداری طرف توجه قرار دادن احساسات و مقبولیت کودکان باعث ارضاء آنها از این نیاز می شود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که انضباط احساس مرکزی^[۲۲۰] خویشتن سازانه ، شق صحیح کنترل کنش مرکزی^[۲۲۱] است . در چنین حالتی است که برای کودک به جای اطاعت کورکورانه از دیگران ، خودکنترلی^[۲۲۲]، هدف قرار می گیرد… پدر و مادری که می توانند احساسات و نگرشهای فکری کودکان را تحمل نمایند ، خواهند توانست مشکلات ناشی از انضباط را نیز با مهارت برطرف نمایند . اگر محیط عاطفی خانواده همواره گرم و پذیرا باشد ، حتی اگر شدت عمل هم رواج داشته و در مورد رفتار کودک محدودیت های بجائی وجود داشته باشد ، بازهم کودک احساس امنیت کرده و استعدادهایش شکوفا خواهد شد.
پدر یا مادر خویشتن ساز^[۲۲۳] برخلاف والدین سلطه جو ، رشدگرا^[۲۲۴] یا طرفدار رشد می باشند . آنها زندگی را صحنه ای می دانند که در آن فرد می تواند خود را بسازد . آنها به جای آنکه ” بایدگرا^[۲۲۵] ” باشند” هست گرا^[۲۲۶] ” هستند سعی دارند کودکان خود را چنانچه هستند بپذیرند و آنها را دررشد و بهبود کمک کنند. هدف اصلی آنها این است که بدون تحمیل عقیده ، خویشتن سازی را در کودک پرورش دهند تا آنها به سوی فعالیتهای سازنده و خلاقانه رهنمون شوند و خود راهشان را آزادانه انتخاب نمایند . این دسته از والدین زندگی را به صورت دنیای کودکی یا دنیای بزرگسالی ندیده ، بلکه آن را به صورت دنیای یک انسان نگاه می کنند که در آن هر یک از افراد حق دارند خواسته های خودشان را برآورده سازند … طبیعی است در خیلی از موارد کودکان و نوجوانان نیز امیال سلطه جویانه داشته باشند. نتیجه اجتناب ناپذیر این وضع ،کشمکش و جدال پایان ناپذیر بین والدین و فرزندان است که طرفین هر یک می خواهند برنده بازی شوند…بنابراین اگر مناسبات والدین و فرزندان ( بویژه نوجوانان ) بر پایه اصول انسانی و جهت گیری رشدگرایانه باشد نوجوانان خویشتن سازی خواهیم داشت که واجد سه ویژگی مهم انسانهای خودشکوفا به شرح زیر خواهند بود .

1. 1. خلاقیت : نوجوان خویشتن ساز یک انسان طغیان گرخلاق است . وی جرات آن را دارد که به صورت سالم طغیان نماید . طغیان وی با سمبل های خارجی نظیر موی بلند ، شلوار تنگ ، پوتین و امثال آن نیست بلکه با منظور ، جهت دار و معنی دار در رفتار فردیش همراه می باشد . بنابراین به جای آن که ویرانگر یا منفی باشد ، آفریننده و خلاق است .

1. 1. حساسیت درارتباط شخصی : وی نه فقط از احساسات گروه همسالان خودآگاه است ، بلکه با والدین و سایر بزرگسالان نیز همدلی دارد . لباس پوشیدنش مناسبت او را در درک موقعیت ها نشان می دهد .

۳- آگاهی : وی می خواهد تا حد امکان از امروز لذت ببرد ، خوش باشد و تجربه بیندوزد ، ولی در عین حال لازم می بیند در دنیای بزرگسالان وارد شود . هدف برای او مهم است . در اینجا و حال زندگی می کند . او همچون ناخدائی است که نه فقط از قایقرانی لذت می برد ، بلکه قدرت امواج ، وزش باد و وسعت دریا هم او را به نشاط می آورد. نوجوان هم مانند همه ما سلطه جویی است که سعی دارد به مرحله خویشتن سازی برسد . بزرگترین وظیفه والدین این است که خودشان را از سر راه او کنار کشیده و به او آزادی عمل بدهند تا شکوفا شود( شوستروم ، ۱۹۶۷، ص ۹۷ تا ص ۱۲۰).
تنوع فرهنگی در رابطه با فرزند پروری
به رغم اتفاق نظر زیاد در مورد مزایای فرزند پروری مقتدرانه ، گروه های قومی اغلب عقاید وشیوه های فرزند پروری خاص خودشان را دارند . برخی از آنها توقعات متفاوتی دارند که وقتی ارزشهای فرهنگی و شرایط زندگی خانوادگی آنها را در نظر می گیریم ، سازگارانه هستند. برای مثال ، بزرگسالان چینی ، شیوه های تربیت خود را بسیار پرتوقع توصیف می کنند . انها از نظر آموزش و برنامه های اوقات فرزندانشان ، رهنمود بیشتری می دهند - این تاکید ، بیانگر عقاید کنفوسیوسی به اهمیت انضباط قاطع ، احترام به بزرگترها و آموزش رفتار جامعه پسند است( برنت و همکاران ۱۹۹۳، چائو ،۱۹۹۴ ، هانت سینگر ، خوزه ، و لارسون ، ۱۹۹۸) . در خانواده های آمریکای لاتینی و جزایر آسیایی اقیانوس آرام ، کنترل شدید والدین ( مخصوصا توسط پدر) با محبت شدید مادر همراه می شود . اعتقاد بر این است که این ترکیب ، فرمانبرداری و تعهد خانوادگی قوی در کودکان ایجاد می کند ( هاریسون و همکاران ، ۱۹۹۴).
گرچه بین آمریکاییهای آفریقایی تبار ، تنوع زیادی وجود دارد ، مادران سیاه پوست ( به ویژه آنهایی که جوانتر ، کمتر تحصیل کرده و مجرد هستند) ، اغلب به شیوه بزرگسال محوری متکی هستند به طوری که انتظار دارند فرزندانشان بی چون و چرا اطاعت کنند ( کلی ، پاور و ویمباش ، ۱۹۹۲) . والدین سیاه پوست برای ایجاد اعتماد به نفس ، خویشتنداری و هوشیار بودن ، نسبت به شرایط زندگی مخاطره آمیز ، از شیوه فرزند پروری بسیار قاطع استفاده می کنند ( برودی و فلور ، ۱۹۹۸). هماهنگ با این دیدگاه ، در چندین تحقیق معلوم شد که انضباط بدنی در اوایل کودکی ، پرخاشگری در سالهای دبستانی را فقط در کودکان آمریکایی قفقازی تبار و نه کودکان آمریکایی آفریقایی تبار ، پیش بینی کرد (دی تر- دکارد و دوج ، ۱۹۹۷، دی تر – دکارت و همکاران ، ۱۹۹۶) . این بدان معنی نیست که کتک زدن روش موثری است ، بلکه حاکی از آن است که تفاوتهای قومی در نحوه ای که کودکان رفتار والدین خود را در نظر می گیرند می تواند پیامدهای آن را تغییر دهد . (سید محمدی ، ۱۳۸۵، ۳۸۴).
تحقیقات انجام شده^[۲۲۷] در ارتباط با موضوع پژوهش
لازم است که پژوهشگر قبل از جمع آوری اطلاعات و داده های پژوهش ، پیشینه پژوهش خود را به صورت مفصل مطالعه و تهیه کرده ، سعی نماید که از تجارب پژوهشگران قبلی به نفع اجراء هرچه بهتر تحقیق خود ، سود جوید( عباس زاده ، ۱۳۸۰، ص ۱۳۳ ). همانطوریکه قبلا ذکر شد خلاقیت و تفکر خلاق در عرصه زندگی اجتماعی انسان و تعیین سرنوشت جوامع بویژه از نظر دسترسی به توسعه و رفاه بس مهم و ارزشمند است چرا که فرض براین است که بیش از هرچیز پیشرفت جوامع و سعادت انسان با این عنصر فکری مرتبط است . بنا براین جنبه های مختلف خلاقیت (از جمله خلاقیت فردی و سازمانی و…) و نتایج آن در طول تاریخ و در تمامی جوامع بویژه کشورهای توسعه یافته مورد تحقیق و توجه بوده و براین اساس پروژه های فراوان تحقیقاتی ، کتب ، مجلات ، و سایت ها ی اینترنتی در مورد موضوع وجود دارد .
بدون استثناء تمامی نظامهای آموزشی پویا ، مراکزعلمی – پژوهشی مشهور، بنگاههای بزرگ اقتصادی - تولیدی موفق ، حتی سازمانهای اداری موفق دنیا و… جهت حفظ موجودیت خود و همراهی با قافله پیشرفت وهمچنین دستیابی به سازگاری موثر، نه تنها به این امر مهم توجه دارند بلکه با تشکیل واحدهای حمایتی هزینه های سنگینی خرج و با انجام تحقیقات علمی از هرگونه فکر و عمل خلاقانه پشتیبانی می نمایند . بنابرآنچه ذکر شد خوشبختانه با بررسی کتب ، لیست پایان نامه ها ، مقلات علمی ، سایت های رایانه ای و… مشخص می شود موضوع خلاقیت از پیشینه وسابقه علمی غنی برخوردار است که ذیلا عناوین تعدادی از منابع موجوداعلام می گرد.
تحقیقات داخلی^[۲۲۸]

• • 1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی رابطه خلاقیت و حساسیت هیجانی دانش آموزان دختر و پسر پایه اول و دوم مقطع دبیرستان مدارس پرورش استعدادهای درخشان شهر بیرجند ” در سال ۱۳۸۵ توسط احدی ، مظاهری و فخری انجام و نتایج حاکی است در افراد خلاق تر ، حساسیت هیجانی بیشتر است . از نظر ویژگیها نیز دختران با خلاقیت بیشتر ، سلطه جو و پسران با خلاقیت کمتر ببیشتر به ماجراجوئی گرایش دارند .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” مقایسه موانع شخصی خلاقیت بین دبیران تربیت بدنی مرد و زن شهرستان نیشابور” توسط گودرزی و صادقی در سال ۱۳۸۵ صورت گرفته و این نتیجه حاصل شده که به موازات افزایش سن و تجربه ، تفاوت معنی داری در بین دبیران مرد وزن از نظر خطرپذیری ، اعتمادبه نفس ، موفقیت کاری و استفاده از امورذهنی در حل مشکلات وجود دارد .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان : بررسی توصیفی تاثیر آموزش بارش مغزی بر خلاقیت ” در سال ۱۳۸۳ توسط حسن زاده در ارومیه صورت گرفته و به این نتیجه رسیده است که آموزش و کاربرد تکنیک بارش مغزی در مدارس ، روش مناسبی در جهت پرورش قوه خلاقیت دانش آموزان بوده و به آسانی قابل اجراست .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی رابطه خلاقیت معلم با خلاقیت دانش آموزان پایه چهارم و پنجم در منطقه ۱۱ تهران ” در سال ۱۳۸۱ توسط سعیدی صورت گرفته و به این نتیجه رسیده است که دانش آموزان دارای معلمان خلاق ، دارای میانگین نمرات بالاتری در آزمونهای سنجش خلاقیت نسبت به دانش آموزان دارای معمان غیر خلاق بوده اند لکن تفاوتهائی در اجزاء تشکیل دهنده خلاقیت ( بسط ، انعطاف ، سیالی و ابتکار) در بین دانش آموزان کلاس چهارم و پنجم مشاهده شد که احتمالا ناشی تفاوت در آموزش و تاکید بیش از حد معلمان به حفظ عین مطالب در کلاس پنجم که امتحانات نهایی داشته و طرح سوالات در دست خود معلمان نیست بوده است . در کلاس چهارم امکان آزادی عمل معلمان و فرصت بروز خلاقیت دانش آموزان بیشتر است .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی رابطه جو مدرسه با میزان خلاقیت دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهر تهران ” در سال ۱۳۸۱ توسط فراغت انجام گرفته و نتایج حاکی است بین جو مساعد مدرسه و رشد خلاقیت دانش آموزان ارتباط مستقیم ومعنی داری ( ۵۶ % رشد خلاقیت دانش آموزان متاثر از جو سازمانی مدارس بوده است ) وجود دارد . همچنین دانش آموزان دارای والدین تحصیل کرده با روابط عاطفی مناسب، خلاقیت بیشتری از خود نشان می دهند .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی رابطه خلاقیت با ویژگیهای شخصیتی و عملکرد تحصیلی در دانشجویان معلم مرد مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان اهواز” به این نتیجه رسیده که برخی ویژگیهای شخصیتی مثل استواری هیجانی ، احساساتی بودن ، ریسک پذیری و جسور بودن بیش از سایر ویژگیها با ابعاد چهارگانه خلاقیت و نمره کل خلاقیت رابطه معنی داری دارد . همچنین متغییر استواری هیجانی و احساساتی بودن ، بهترین متغییر پیش بینی کننده خلاقیت می تواند باشد . این نتایج ، در تائید یافته های تورنس بوده است .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی تاثیر آموزش راهبردی فراشناختی بر پرورش خلاقیت دانش آموزان دختر سال سوم دبیرستانهای تهران ” در سال ۱۳۸۰ توسط عبدوس صورت گرفته و نتیجه نشان داده است آموزش فراشناختی و خلاقیت رابطه مثبت و معنی دار داشته وآموزش راهبردی فراشناختی بر پرورش و تقویت خلاقیت دانش آموزان تاثیر مثبت دارد .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی ارتباط شیوه ها و نگرشهای فرزند پروری با خلاقیت و ارتباط آن با هوش ، پیشرفت تحصیلی و رفتارهای پیشرفتگرای دانش آموزان سال اول دبیرستانهای اهواز ” در سال ۱۳۷۳ توسط کفایت صورت گرفته و به این نتیجه رسیده است که میان شیوه های مختلف فرزند پروری و خلاقیت همبستگی معنی دار و منفی وجود دارد. در عین حال ارتباط هوش و پیشرفت تحصیلی با خلاقیت بیشتر است.

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی سبک رهبری معلمان مدارس متوسطه و تعیین عوامل موثر در آن ” در سال ۱۳۷۳ در استان گیلان توسط همتی نژاد صورت گرفته و به این نتیجه رسیده که موفقیت مدیران تابع شرائط اقضایی بوده و سبک مدیریتی مردان موثرتر از زنان است .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” رابطه خلاقیت مدیران وتوانائی آنها در حل برخی مشکلات دبیرستانهای دخترانه شهر تهران از دیدگاه دبیران ” در سال ۱۳۸۱ توسط خدایاری صورت گرفته و به این نتیجه رسیده که هرچه خلاقیت مدیران بیشتر باشد توانائی آنها در حل مشکلات نیز بیشتر خواهد بود.

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” طراحی و تبیین مدل سه بعدی رهبری ، خلاقیت و اثربخشی مدیران در گروه های آموزشی تهران ” در سال ۱۳۸۱ توسط عامری صورت گرفته و به این نتیجه رسیده که رابطه معناداری بین خلاقیت مدیران و سبک مدیریت آنها وجود دارد .

     

    1. 1. تحقیقی تحت عنوان ” بررسی رابطه بین ذهنیت فلسفی و میزان خلاقیت مدیران مدارس اصفهان ” در سال ۱۳۸۳ توسط سیف هاشمی صورت گرفته و به این نتیجه رسیده که بین ذهنیت فلسفی مدیران و خلاقیت مدیران همچنین بین انعطاف پذیری و خلاقیت مدیران رابطه معناداری وجود دارد .

     

     

۱۳) تحقیقی تحت عنوان ” بررسی تطبیقی موانع شخصی خلاقیت از دیدگاه دبیران مرد و زن ناحیه ۲ ارومیه ” توسط همتی در سال ۱۳۸۷ صورت گرفته و این نتیجه حاصل شده که بین نگرش دبیران زن و مرد ، اعتماد به نفس ، خطر پذیری ، تجزیه وتحلیل نظام یافته و موفقیت کاری تفاوت معنی داری وجود دارد.
به منظور جلوگیری از اطاله مطلب به همین مقدار بسنده نموده واطلاعات بیشتردرمورد سایر تحقیقات را در بخش منابع ذکر خواهیم کرد .
تحقیقات خارجی^[۲۲۹]
توجه به موضوع خلاقیت تا اواسط قرن ۲۰ چندان مورد توجه دانشمندان و دولتها نبود و همه چیز در این عرصه بطور عادی پیش می رفت تا اینکه در اواخر دهه۱۹۵۰ پدیده اختراع نسل فضا پیما و ماهواره ها که از آن به عنوان “شوک اسپوتنیک “^[۲۳۰] یاد می شود موجب حرکت جدی و فراگیر در مراکز علمی – تحقیقاتی امریکا و اروپا شد که از آن به جنبشی برای جبران عقب ماندگی یاد می گردد ( اولین فضا پیما بنام اسپوتنیک ^۱ را روسها در سال ۱۹۵۷ به فضا فرستادند و در سال ۱۹۶۱ نیز یوری گاگارین بعنوان اولین انسان به فضا رفت). یعنی می توان گفت از حدود ۶۰ سال پیش به این طرف ، در جهان جریان توجه به استعدادهای ویژه و خلاقیت تبدیل به یک جنبش اجتماعی – فرهنگی شده است . ویژگی مهم این جنبش برجسته شدن اهمیت تجربه ، نوآوریهای تکنولوژیک و ساخت ابزارهای علمی بود . پژوهش مربوط به خلاقیت از آن زمان تاکنون بویژه در کشورهای اروپائی ، امریکا ، ژاپن و… به طور خستگی ناپذیری ادامه یافته و روز به روز بر وسعت و غنای موضوعات مورد مطالعه افزوده می شود . کشورهای غربی عمدتا از اواخر قرن ۲۰ ، متوجه خلاء مهمی در نظام آوزشی که ناشی از کم توجهی به خلاقیت بود شده و بهمین خاطر در فوریه ۱۹۸۸ ، کمیته مشاوره ای ملی درآموزش و پرورش خلاقیت و فرهنگ^[۲۳۱] (NACCCE ) را بطور رسمی بنا نهادند . هدف اصلی کمیته این بود که موانع و محدودیت هائی را که در رشد و شکوفائی خلاقیت در آموزش و پرورش دیده می شود شناسائی ، تشخیص و راه حل مناسب را جهت اصلاح به دولت پیشنهاد کنند. لازم به توضیح است کمیته مذکور صرفا کلیاتی در تائید و تمجید موضوع نبود. بلکه شامل جزئیات از جمله تعاریف ، برنامه ها ، مصادیق ، نحوه ارزیابی و..است ( حسن زاده ، ۱۳۸۳، ص ۱۴ ). سابقه مطالعه علمی ، شناسائی و پرورش استعدادهای کودکان بویژه خلاقیت در شوروی سابق از حدود ۶۰ سال پیش شروع شده و برخی از کشورهای منطقه نیز اخیرا این نهضت را شروع کرده اند مثلا امارات متحده عربی از ۹ سال قبل در این راه قدم برداشته است . متاسفانه در کشورمان هنوز این حرکت شکل و جریان مناسب خود را نیافته است تنها از ۲ سال پیش ، یک موسسه استعداد یابی غیر دولتی بنام ” مطالعات خلاقیت کودک و نوجوان ” پا به عرصه گذاشته است که با اجرای ۱۷ آزمون مختلف از کودکان علاقمند ۳ تا ۱۷ ساله ، نسبت به شناسائی و معرفی استعدادهای ویژه کودکان اقدام می نمایند. در بحث مطالعات خارجی مربوط به خلاقیت گیلفورد ، تورنس و تایلور ازشاخص ترین چهره ها به شمار می روند ( سایت فکر نو ، ص ۲). ذیلا به برخی از تحقیقات انجام شده و نتایج حاصله به اختصار اشاره می گی شود.

• • هال و اسمیت^[۲۳۲] ( ۲۰۰۱) طی یک مطالعه تحقیقی تحت عنوان ” بررسی وضعیت تحصیلی و عزت نفس دانش آموزان ۱۳ تا ۱۷ ساله دبیرستانهای دولتی ” در شهر سیدنی استرالیا مشاهده نمودند عزت نفس بالا موجب افزایش یادگیری و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان شده در عین حال این نتیجه ارتباط معنی داری با خلاقیت آنان دارد . همچنین دانش آموزان دارای عزت نفس بالا مشارکت بیشتری در فعالیتهای اجتماعی خارج از مدرسه داشته و حس و ظیفه شناسی و همکاریشان زیادتر بوده است . البته ارتباط عزت نفس و خلاقیت پسران ، قوی تر از دختران بوده است.

• • آدامز و هنری^[۲۳۳] ( ۱۹۹۸) طی تحقیقی با عنوان ” بررسی تاثیر عزت نفس بر روی خلاقیت دانش دانشجویان رشته علوم اجتماعی دانشگاه پنسیلوانیا ” دریافتند عزت نفس با میزان خلاقیت دانشجویان ارتباط مستقیم و معنی داری داشته لکن شدت ارتباط در بین دانش آموزان پسر بیشتر است .

• • گتزلز و و جکسون^[۲۳۴] (۱۹۶۲) طی مطالعات معروف خود که ماهیتا شبیه تحقیق حاضر است اهداف زیر را دنبال و نسبت به بررسی موضوع اقدام کرده اند ۱- مقایسه دو گروه از دانش آموزان که دارای میران هوش متفاوت در عین حال عالی بوده اند بطوریکه گروه اول دارای هوش زیاد ولی الزاما خلاقیت برجسته ای نداشته اند. گروه دوم دارای خلاقیت قابل توجه بوده اما هوششان از گروه اول کمتر بوده است.۲- بررسی ماهیت رفتار دو گروه در مدرسه و نظر معلمان در باره آنها و معنایی که آنان برای تجربه آموزس خود قائل هستند. ۳- بررسی مفهوم ارزشهایی که بدان معتقدند ، سنخ حرفه ای که آرزومند پرداختن به آن هستند ، اینکه موفقیت در زندگی را در چه می دانند ، سنخ تفنن تخیلشان چیست ؟ ۴- سرانجام محیط خانوادگیشان چگونه است ، والدین دانش آموزان چه نظری در باره شان دارند و چگونه آنها را تربیت می کنند ؟ در این تحققیق ۲۹۲ پسر و ۲۴۱ دختر در سنین مختلف تحصیلی انتخاب و حدود ۴۰ پرسشنامه در موردشان انجام شد نتایج نشان دادند که اولا ارزیابی معلمان از دانش‌اموزان باهوش بهتر از ارزیابی دانش آموزان خلاق است ثانیا سازگاری و همانندسازی با معلم در گروه دوم بییشتر است و…(میناکاری ، ۱۳۶۸، ص ۷۲و ص ۷۳).

• • تورنس^[۲۳۵] (‌۱۹۷۴) طی یک مطالعه تحقیقی تحت عنوان ” تشخیص نقش جنسیت در تفکر خلاق ” نشان داده است که هیچ تفاوت معنی داری بین خلاقیت و جنسیت وجود ندارد.

• • مک کینون^[۲۳۶] ( ۱۹۹۱) طی یک مطالعه تحقیقی در مورد ” بررسی تاثیرعقاید و فشار دیگران بر خلاقیت فرد “به این نتیجه رسید که افراد خلاق خودانگیخته بوده و اصولا تحت تاثیر دیگران نیستند در عین حال آنان از نظر اجتماعی مسئولیت پذیر بوده و همنوائی با دیگران دارند.

• راسکین^[۲۳۷] ( ۱۹۹۵) طی تحقیقی در مورد “ویژگیهای شخصیتی مدیران خلاق “به این نتیجه دست یافت که مدیران خلاق بیشتر مستقل عمل می کنند یعنی درعملکرد و قضاوت کمترتحت تاثیر دیگران هستند در عین حال خصوصیاتی چون ابراز وجود ، ‌سلطه جوئی و علاقه به کسب قدرت فردی دارند .