بنابراین شرط فعل منحصراً شرط انجام یا خودداری از انجام فعل به وسیله یکی از طرفین عقد نیست، بلکه ممکن است موضوع شرط مزبور بر عهده شخص یا اشخاص ثالث قرار داده شود. بنابراین ضرورتی نداردکه انجام دادن کار مورد شرط به عهده یکی از دو طرف باشد، چنانکه در ماده ۲۳۴ آمده است، امکان دارد ((اقدام یا عدم اقدام به فعلی … بر شخص خارجی شرط شود)). مانند اینکه قیم کودکی مال غیر منقول او را بهطور فضولی بفروشد، و برای مطمئن ساختن خریدار، تحصیل اجازه صغیر را پس از بلوغ بهعهده بگیرد. (کاتوزیان، ۱۳۷۱ :ص۳۱۵)،(شهیدی، ۱۳۸۷: ص۶۵). طرفی که شرط به سود و خواسته او ضمن عقد درج می شود ((مشروط له))، طرف مقابل او ((مشروط علیه)) و مورد شرط ((‌مشروط به)) خوانده می شود.

برای فعل مورد شرط تقسیمهای گوناگون می توان بهعمل آورد.
از جهت ماهیت فعل مورد شرط به مثبت و منفی یعنی انجام و خودداری از انجام عمل، تقسیم میشود. فعل مثبت مانند احداث یک باب خانه که به صورت شرط ضمنی عقد بر عهده یکی از طرفین معامله قرارداده می شود و فعل منفی مثل خودداری از بالا بردن ساختمان، بیش از ده متر یا خودداری از فروش کالا به اشخاصی که میخواهند آن را صادر کنند.
از جهت ظرف تحقق فعل مورد شرط به فعل مادی و فعل اعتباری یا حقوقی تقسیم میشود. کاری که موضوع شرط قرار میگیرد، ممکن است مادی باشد: فعل مادی مانند درختکاری، مانند ساختن عمارت، مواظبت از کودکان و فعل حقوقی مثل اجاره دادن یک باب خانه که مورد شرط ضمن عقد قرار میگیرد. همچنین فعل مورد شرط می تواند مخلوطی از فعل مادی و حقوقی باشد،‌ مثل فروریختن قطعه زمینی با شرط احداث ساختمان در آن و سپس اجاره دادن آن به سود خریدار. (شهیدی، ۱۳۸۷ : ص۶۶-۶۵)
از جهت وضعیت ماهوی فعل مورد شرط را به فعل منجز و معلق میتوان تقسیم کرد. شرط فعل منجز مانند اینکه شرط شود مشروط علیه مزرعه مشروط له را آبیاری کند و شرط فعل مثل اینکه شرط شود، اگر مشروط له در آن مزرعه گندم بکارد، مشروط علیه آبیاری آن را انجام دهد.. شرط فعل در فقه نیز به عنوان یکی از شروط مندرج در عقد معرفی شده و برای آن شرایط متعددی ذکر شده است.(نجفی، ۱۴۱۲ه ق: ص۳۶۸).

شرط نتیجه

ماده ۲۳۴ ق.م. شرط نتیجه را چنین تعریف کرده است: ((شرط نتیجه آن است که تحقق امری در خارج شرط شود…)) در صورتیکه نتیجه یکی از اعمال حقوقی ضمن عقد شرط گردد و مقصود این باشد که موضوع شرط با وقوع عقد خود به خود انجام شود، شرط را نتیجه گویند. برای مثال، اگر ضمن عقد نکاح وکالت زن در طلاق شرط شود در اثر ایجاب و قبول، عقد نکاح و وکالت با هم واقع خواهد شد.
پس، بین شرط فعل و نتیجه دو تفاوت مهم وجود دارد:
الف: شرط نتیجه ناظر به امور اعتباری است که در اثر توافق دو اراده قابلیت وقوع را دارد، وقایع خارجی را که نیازمند به فعل مادی است نمیتوان شرط نتیجه قرار داد. در اینگونه امور نیز شرط نتیجه هنگامی تصور میشود که مقصود انجام دادن عمل حقوقی باشد نه خودداری از آن. در حالیکه موضوع شرط فعل ممکن است عمل مادی یا حقوقی باشد، در هر حال نیز میتوان موضوع شرط را خودداری از انجام دادن کار قرار داد.
ب: در موردی که موضوع شرط فعل انجام عمل حقوقی است، متعهد باید آن عمل را جداگانه انجام دهد و تا زمانی که این تعهد را اجراء نکرده است، نتیجه عمل حقوقی برای مشروط له بهدست نمیآید. در حالیکه، تحقق شرط نتیجه به هیچ اقدام دیگری نیازمند نیست و با وقوع عقد اصلی حاصل میشود.(کاتوزیان، ۱۳۷۱: ص۳۱۶)
شرط نتیجه در فقه، تحت عنوان شرط متعلق به غایت فعل یعنی هدف فعل، مطرح شده و مورد بحث قرار گرفته است (شیخ انصاری، ۱۴۱۰ ه ق: ص۲۳). در قانون مدنی ایران به موارد متعددی از شرط نتیجه، عقد یا ایقاع می توان برخوردکه مواد ۷۷۷ و ۶۷۹ و ۴۴۸ ق.م. از آن جمله است. درمورد شرط نتیجه ایقاع، ماده ۴۴۸ ق.م. مقرر میدارد: ((سقوط تمام یا بعضی از خیارات را می توان ضمن عقد شرط نمود))، که در این ماده سقوط خیار از نتایج ایقاع اسقاط خیار است.
ماده ۶۷۹ق.م. مقرر میدارد: ((موکل می تواند هر وقت بخواهد وکیل را عزل کند، مگر این که وکالت وکیل و یا عدم عزل در ضمن عقد لازمی شرط شده باشد)). در این ماده وکالت وکیل به صورت نتیجه در عقد شرط شده است.

شرایط صحت شرط مندرج ضمن عقد

برای اینکه شرط ضمن عقد صحیح باشد باید شرایطی وجود داشته باشد. نبودن برخی از این شرایط، صرفاً سبب بطلان شرط میشود بدون اینکه عقد مشروط را باطل کند و تحقق نیافتن برخی دیگر از این شرایط، بطلان عقد مشروط و شرط را به همراه خواهد داشت. با توجه به مطالب بیان شده شرایط صحت شرط را باید به دو گروه تقسیم کرد:
الف: شرایطی که فقدان آن منحصراً شرط را باطل میکند.
ب: شرایطی که عدم تحقق آن، عقد و در نتیجه شرط ضمن آن را نیز باطل میکند. (شهیدی، ۱۳۸۷: ص۸۷)

شروط باطل

استقلال عقد نسبت به شرط و وابستگی شر ط به عقد،‌ در انشاء، نمایانگر این است که اصولاً فساد شرط به عقد سرایت نمیکند و شرط فاسد عقد را فاسد نمیکند. این وضعیت مطابق قاعده و اصل است، زیرا تحقق و ادامه اعتبار عقد وابسته به شرط نیست تا بطلان شرط موجب بطلان عقد شود.
ماده ۲۳۲ ق.م. مقرر می دارد: ((شروط مفصله ذیل باطل است ولی مفسد عقد نیست:
۱- شرطی که انجام آن غیر مقدور باشد. ۲- شرطی که در آن نفع و فایده نباشد. ۳- شرطی که نامشروع باشد)).

شرط غیر مقدور

مطابق ماده ۲۳۲ قانون مدنی، شرطی که اجرای آن نامقدور باشد باطل است. ولی، معلوم نیست که قدرت در انجام باید بهطور مطلق در نظر گرفته شود یا در هر عقد خاص توانایی متعهد ملاک درستی و بطلان آن قرار گیرد؟ برای حل این مشکل باید متوجه بود که هرچند شرط همیشه تعهد تبعی است، این تابعیت ماهیت اصلی آن را از بین نمی برد، برای اینکه بهدرستی واقع شود باید شرایط عمومی تعهدات را دارا باشد. پس، در اینجا نیز راه حل مسأله برحسب موضوع شرط تفاوت میکند:
۱- در صورتیکه موضوع شرط انتقال مال معین باشد، توانایی انجام دادن آن در شخص متعهد معتبر است. پس، اگر کسی انتقال ملک دیگری را ضمن معامله ای بهعهده بگیرد، شرط نافذ نیست و هرگاه مالک آن را نپذیرد باطل خواهد بود.
۲- در مواردی که اجرای شرط فقط به وسیله طرف عقد امکان دارد، یعنی شخصیت و مهارت او در وفای به عهد مؤثر است، ‌باید قدرت او ملاک درستی شرط باشد. زیرا، فرض این است که اجرای شرط به وسیله دیگران موضوع توافق دو طرف نبوده است.
۳- اگر موضوع شرط انجام دادن کار معین باشد و مقصود نیز اجرای آن به وسیله شخص متعهد نباشد، شرط وقتی باطل است که نه تنها ملتزم، هیچکس دیگر هم نتواند آن را انجام دهد: مانند اینکه مورد شرط رسانیدن کالایی به آمریکا ظرف مدت یک ساعت باشد. ولی، هرگاه دیگران بتوانند موضوع شرط را انجام دهند، مشروط علیه نمیتواند به بهانه ناتوانی ادعای بطلان آن را بکند(مستفاد از بخش اخیر ماده ۲۳۴ و ماده ۲۳۸ ق.م.) (کاتوزیان، ۱۳۷۱: ص۳۰۲).
لذا نخستین شرط صحت شرط، مقدور بودن انجام آن برای مشروط علیه است، خواه مباشرتاً مقدور باشد یا به وسیله شخص و یا اشخاص دیگر مثل اینکه در ضمن عقد بیع یک کارخانه بر بایع شرط شود که او لوازم فرسوده ماشین آلات کارخانه را تعویض کند که این شرط صحیح است حتی اگر فروشنده خود توان انجام این کار را نداشته باشد، زیرا مشروط علیه میتواند با استخدام شخصی که توانایی این عمل را دارد، مورد شرط را به انجام برساند. بنابراین شرط غیر مقدور در صورتی باطل است که انجام آن خارج از توانایی مشروط علیه باشد، خواه بهطور مستقیم یا به وسیله شخص دیگر. باید دانست که شرط مقدور بودن انجام شرط، مربوط به شرط فعل است نه شرط صفت یا نتیجه. زیرا انجام فعل یا ترک فعل است که میتواند در حد توانایی شخص فاعل یا خارج از توانایی او باشد اما صفت شیئی یا نتیجه عمل حقوقی، فعل مشخص نیست تا بتوان آن را نسبت به شخص مقدور یا نامقدور دانست. (شهیدی، ۱۳۸۷: ص۹۸) برخی از فقهاء شرط مقدور بودن شرط را به صفت نیز مرتبط دانسته و عدم قدرت عاقد در تسلیم عین موصوف به صفت مورد شرط را از مصادیق شرط غیر مقدور معرفی کردهاند. عبارت ایشان در این موضوع چنین است: ((… احدها ان یکون داخلا تحت قدره المکلف فیخرج ما لا یقدر العاقد علی تسلیمه الی صاحبه سواء کان صفته لایقدر العاقد علی تسلیم العین موصوفا بها مثل صیروره الزرع سنبلا …)).(شیخ انصاری، ۱۴۱۰ ه ق: ص۳۷۴)

شرط بی فایده

شرطی که فایده نداشته باشد باطل است. ماده ۲۳۲ ق.م. در این خصوص مقرر میدارد: ((….. ۲- شرطی که در آن نفع و فایده نباشد …)). شرط بیفایده مانند اینکه فروشنده بر خریدار خانهای که هیچ آگاهی از نقشهکشی ساختمان ندارد، شرط کند که شخصاً نقشه ساختمانی را برای قطعه زمین فروشنده ترسیم کند. معلوم است که ترسیم نقشه ساختمان به وسیله شخصی که اطلاع از امور نقشه کشی و ساختمانی ندارد، بیفایده است و عرفاً ارزش ندارد. چنین شرطی باطل است اما عقد مشروط را باطل نمی کند زیرا عقد وابسته به شرط مزبور نیست بلکه شرط وابسته به عقد است، بنابراین دلیلی بر بطلان عقد مشروط به شرط باطل از جهت حقوقی وجود ندارد.
منشأ بطلان شرط بیفایده این است که چنین شرطی در نزد عقلا امری لغو و بیهوده است و امر بیهوده نمیتواند مورد تعهد و التزام قانونی قرار گرفته و در روابط اجتماعی، اشخاص، نسبت به آن مدیون یا طلبکار شناخته شوند. بنابراین ضابطه فایده داشتن شرط قابل تأیید بودن آن نزد عقلا و اکثریت جامعه است، منفعتی عقلایی محسوب میشود که در عین حال که نیازی از نیازهای جسمی یا روحی انسان را برطرف میکند، همراه با زیان نباشد یا در صورت همراه بودن با زیان، منفعت آن بیشتر از زیان آن باشد (‌شهیدی، ۱۳۹۰: ص۲۸۶). بنابراین شرطی که هیچ نیازی را برآورده نکند یا در صورت رفع نیاز زیان آن بیش از منفعت یا مساوی با منفعت آن باشد، شرط بیفایده محسوب میشود. همچنان که شرط موهوم یا کاذب را که نزد عقلا دارای منفعت شناخته نمیشود، باید شرط بیفایده دانست.

شرط نامشروع

شرطی را نامشروع گویند که با قوانین امری یا نظم عمومی و اخلاق حسنه منافی باشد. مقصود ماده ۲۳۲ تنها حمایت از قانون در برابر قراردادهای خصوصی نیست، قانونگذار، با بهکار بردن اصطلاح (نامشروع) خواسته است اخلاقی بودن شروط را نیز تأمین کند.
پس، اینگونه شروط (نامشروع) را به دو دسته میتوان تقسیم کرد:
۱- شرط خلاف قانون: شرط خلاف قانون در صورتی باطل است که امری بودن آن مسلم باشد. بنابراین، اگر طرفین محل سکونت زن یا تسلیم مبیع را به تراضی تغییر دهند، اجرای شرط با هیچ مانعی روبرو نخواهد شد (مواد ۳۷۵ و ۱۱۱۴ ق.م.) زیرا، در مورد قوانین تکمیلی و تفسیری، مقصود قانونگذار تعبیر اراده اشخاص و کامل ساختن قراردادهای ناقص است و شرط کردن برخلاف آنها زیانی به این هدف نمیرساند.
۲- شرط خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه: قاعدهای مربوط به نظم عمومی است که در شمار اصولی قرار گیرد که دولت در انجام وظایف خود باید از آن پیروی کند، خواه این نظم مربوط به سیاست و اقتصاد یا امور اداری یا خانواده باشد.
غالب قواعد مربوط به نظم عمومی ناشی از قوانین امری است، ولی گاه اتفاق میافتد که قراردادی با هیچ یک از مواد قانون منافات ندارد و با وجود این، بهدلیل مخالفت با اخلاق حسنه و جریحهدار کردن احساسات مردم، با نظم عمومی برخورد پیدا میکند: برای مثال، تعهدی که برای راضی ساختن زنی به ایجاد رابطه نامشروع میشود، در هیچ مادهای منع نشده است، در حالیکه بیگمان با نظم عمومی مخالف است. (کاتوزیان، ۱۳۷۱: ص۳۰۴) بنابراین باید گفت منظور از مشروع بودن شرط، ممنوع نبودن آن به حکم قانون است نه اعلام مجاز بودن آن در قانون. همچنین منظور از شرط نامشروع این نیست که ارتکاب آن جرم نباشد، بلکه منظور هر عمل بدون مجوز قانونی است که در برابر روح مقررات عملی ناپسند باشد. مانند آنکه در عقد بیع شرط شود که خریدار از انجام تعهدی که در برابر شخص ثالث دارد، خودداری کند. یا عملی را که خلاف اخلاق حسنه یا نظم عمومی است، انجام دهد. بنابراین هر شرطی که با قانون مغایر باشد، نامشروع بوده و باطل است (الممنوع شرعاً کالممنوع عقلا) و در حال حاضر، قانون و شرع هر دو مفهوم واحدی دارند اما چنانکه گفته شد، به لحاظ استقلال عقد نسبت به شرط، اصولاً فساد شرط نسبت به عقد سرایت نمیکند، ‌به این جهت شرط نامشروع فاسد است اما عقد را فاسد نمیسازد.
نکته مهمّی که یادآوری آن ضرورت دارد این است که نامشروع بودن جهت شرط برای بطلان آن کافی است، زیرا نه تنها این امر از اطلاق ماده ۲۳۳ بهخوبی بر میآید، منطقی هم نیست که قانون، مشروعیت جهت را در قراردادهای اصلی منع کند و در عقود تبعی مباح شمارد. اما دکتر شهیدی بر خلاف نظر دکتر کاتوزیان معتقد است شرط نامشروع را نباید با شرطی که جهت آن نامشروع است اشتباه گرفت، شرط نامشروع شرطی است خلاف قانون و به این علت باطل است اما شرط با جهت نامشروع خود باطل نیست بلکه جهت و انگیزه انجام آن نامشروع است و دلیلی که ارائه میکنند این است که شرایط صحت عقد را نمیتوان با شرط صحت شرط یکی دانست. در نتیجه هرگاه شرط نامشروع باشد و این جهت هنگام عقد تصریح گردد، شرط صحیح است زیرا دلیلی بر تسری حکم بطلان معاملهای که جهت نامشروع در آن تصریح شده نسبت بهجهت نامشروع شرط وجود ندارد.( شهیدی،۱۳۸۷:ص۱۰۲)

شروط باطل و مبطل عقد

مطابق ماده ۲۳۳ ق.م.: ((شروط مفصله ذیل موجب بطلان عقد است:
۱- شرط خلاف مقتضای عقد. ۲- شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود.))
با اندکی تأمل در مفاد و مفهوم ماده صدر الاشاره باید دانست که قانون مدنی در مقام محصور کردن این گونه شروط نبوده است. زیرا، هر جا که وضع خاص شرط به ارکان اساسی عقد خلل برساند، آن را باطل میکند. برای نمونه، در موردی که جهت معامله بهصورت شرط در آن قید شود، بدیهی است که نامشروع بودن چنین شرطی عقد را نیز فاسد میکند. شروط مذکور در ماده فوق شروطی استثنایی و اثر آن نسبت به عقد، مخالف با قاعده است، زیرا شرط، ماهیت اعتباری مستقل ندارد و وجود آن متکی به وجود عقد است، بنابراین علی الاصول، بطلان شرط در عقد مؤثر نیست، اما هرگاه شرط با ماهیت عقد یا یکی از ارکان آن تعارض داشته باشد و آن را از بین ببرد، عقد را باطل میسازد و این همان شروطی است که ماده ۲۳۳ ق.م. از آن با عنوان شروط باطل و مبطل عقد نام برده است. پس، ‌ضابطه شناسایی شروط مبطل عقد، چگونگی موقعیت و اثری است که شرط در ارکان عقد اصلی دارد (کاتوزیان، ۱۳۷۱: ص۳۰۸)،(شهیدی، ۱۳۸۷: ص۱۱۲).

شرط خلاف مقتضای عقد

مقتضا بهمعنی اثر است و مقتضی یعنی مؤثر. مقتضا و آثار عقد را میتوان به دو دسته ((مقتضای ذات عقد)) و ((مقتضای اطلاق)) تقسیم کرد، قانون مدنی شرط خلاف مقتضای عقد را سبب بطلان عقد معرفی کرده بدون اینکه تفکیکی بین این دو مقتضا بهعمل آورده باشد، ‌اما از حکم این ماده نسبت به بطلان عقد در صورت درج شرط خلاف مقتضای عقد میتوان فهمید که منظور قانونگذار شرط خلاف مقتضای ذات عقد است نه شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد. (شهیدی، ۱۳۸۷: ص۱۱۲)
هر عقد خصوصیت و آثاری دارد که آن را از سایر عقود ممتاز میکند. ولی، این ویژگیها و آثار از لحاظ اهمیّت بستگی به ذات عقد، یکسان نیست. پارهای از آنها چنان با ماهیت عقد آمیخته است که بدون آنها عقد جوهر و طبیعت حقوقی خود را از دست میدهد و در نظر عرف و قانون یا هیچ اثر ندارد یا عمل حقوقی دیگری با احکام و آثار خاص میشود. برعکس، برخی دیگر تنها به منظور تکمیل شرایط عقد و پیروی از اراده مشترک دو طرف است: یعنی، اگر عقد بدون قید و شرط واقع شود، آنها را اقتضاء دارد، ولی هیچ مانعی هم ندارد که بر خلاف آن تراضی شود. خصوصیتهای دسته نخست را ((مقتضاء ذات عقد)) و دسته اخیر را ((مقتضاء اطلاق عقد)) مینامند. مقصود ماده ۲۳۳ بیان حکم شرطی است که با مقتضاء ذات عقد منافات دارد. برای مثال،‌ عقد بیع، عقدی لازم است، خریدار را مالک مبیع و فروشنده را مالک ثمن میکند، طرفین را ضامن درک موضوع تعهد خود میسازد، ثمن در عقد بیع حال است،‌ مبیع باید به هزینه فروشنده در محل عقد به خریدار تسلیم شود و مانند اینها. (کاتوزیان، ۱۳۷۱: ص۳۰۸)
تشخیص مقتضای ذات عقد گاه دشوار است. بخش مهمی از دشواری ها مربوط به تمیز قوانین امری و تکمیلی در قراردادها است. باید دید قاعده ای را که شرط خلاف آن شده است، قانون جزو ماهیت و اساس عقد میداند یا تراضی برخلاف آن را جایز میشمرد. بههمین جهت باید قبول کرد که شرط خلاف مقتضای عقد یکی از اقسام شرط نامشروع است که به پایه و اساس عقد خلل می رساند. با وجود این، در تعریف مقتضای ذات عقد، باید به خواست مشترک و مفاد انشاء دو طرف تکیه کرد و گفت: ((موضوع اصلی است که عقد به خاطر آن واقع می شود و به خواست طرفین یا احکام مترتب بر آن، جزء یا لازمه ماهیت عقد است برای مثال موضوع اصلی عقد بیع، تملیک عین به عوض معلوم است، در معاوضه، مبادله دو مال، در اجاره، تملیک منافع در برابر اجاره معین است، در ضمان و حواله، انتقال دین و طلب و در نکاح ایجاد پیوند همسری است. بنابراین باید گفت انتقال مالکیت مبیع عین معین، مقتضای ذات عقد بیع است که بدون آن نمیتوان ماهیت معامله را محق دانست، ‌درج این شرط که مالکیت مبیع به خریدار انتقال پیدا نکند، چنین معنی میدهد که ذات عقد بیع محق نشود، به این جهت شرط مزبور نه تنها خود باطل است بلکه اساساً سبب بطلان عقد خواهد بود، زیرا اداره طرفین هرگز نمیتواند آثار ذات عقد را از آن سلب و عقد را بدون آن اثر انشا کند.(شهیدی، ۱۳۸۷: ص۱۱۳).

شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود.

منظور از شرط مجهول، شرطی است که مورد آن مجهول باشد. گفته شد که شرط مجهول نه باطل است و نه سبب بطلان معامله و از صحت و اعتبار حقوقی برخوردار است. اما هرگاه مجهول بودن شرط بهگونهای باشد که به مورد عقد سرایت کرده و آن را مجهول کند، وضعیت عقد دگرگون شده و چنین شرط مجهولی،‌ عقد را باطل میکند. مانند آنکه ضمن فروش یک قطعه زمین ده هزار متری، بهنفع فروشنده شرط شود که پس از تفکیک زمین به ده قطعه، یکی از قطعات زمین مزبور به انتخاب فروشنده به ملکیت او در آید. در اینصورت مورد شرط، اختیار بایع در استثنای یک قواره زمین از مبیع می باشد که در حقیقت این امر سبب میگردد مقدار واقعی مورد معامله که بهعنوان مبیع در ملکیت خریدار قرار میگیرد، مجهول بماند. در نظر قانونگذار ما، چون استفاده از شرط از مورد اصلی معامله جدا شده و بهصورت تعهد تبعی دیگری در آمده است، بطلان آن به صحت تعهدهای اصلی زیان نمیرساند و فقط وقتی باید عقد را باطل دانست که شرط مربوط و وابسته به یکی از دو عوض باشد، در نتیجه، مجهول بودن آن مورد اصلی معامله را نیز مبهم سازد مانند شرط صفت مورد معامله و موعد تسلیم آن.
یادآوری این نکته نیز لازم است که شرط مجهول، هر چند که مربوط به موضوع اصلی باشد، فقط عقدی را باطل میکند که معلوم بودن مورد از شرایط صحت آن است. ولی، در عقودی که برمبنای مسامحه و تغابن استوار شده است، اینگونه شروط خللی به درستی عقد نمیرساند برای مثال، در بیمه عمر یا صلحی که برای پایان دادن به دعاوی فرضی انجام میشود، شرطی که سبب مبهم شدن موضوع عقد شود آن را باطل نمیکند، مگر اینکه به سبب این جهل اجرای تعهدهای دو طرف ممکن نباشد. همچنین،‌ در عقد ضمان، شرطی که باعث جهل ضامن به مقدار و اوصاف دین گردد، قرارداد اصلی را باطل نمیکند.در تألیفات فقهی، شرط مجهول به خودی خود مبطل عقد نیست بلکه شرط مجهولی که جهالت به آن موجب غرر میگردد باطل است و عقد را نیز باطل میکند. عقیده فقهاء بر این است که بطلان عقد ناشی از فاسد بودن شرط نیست، بلکه به سبب سرایت مجهول بودن شرط به مورد معامله و در نتیجه غرری و فاسد شدن عقد است. (شهیدی، ۱۳۸۷: ص۱۲۰-۱۲۲)، (کاتوزیان، ۱۳۷۱: ص۳۱۲) .

موافقتنامهی داوری

 

مفهوم

بهموجب بند ((ج)) از ماده ۱ قانون داوری تجاری بین المللی مصوب ۲۶/۰۶/۱۳۷۶ موافقتنامهی داوری، توافقی است بین طرفین که بهموجب آن تمام یا بعضی از اختلافاتی که در مورد یک یا چند رابطه حقوقی معین اعم از قراردادی یا غیر قراردادی به وجود آمده یا ممکن است پیش آید، به داوری ارجاع میشود. موافقتنامهی داوری ممکن است بهصورت شرط داوری در قرارداد و یا به صورت قرارداد جداگانه باشد. در تعریف فوق تصریح به کتبی بودن قرارداد داوری نشده، لیکن از مفهوم پسوند ((نامه)) به کلمه ((موافقت)) در زبان فارسی بر میآید موافقتنامه باید کتبی باشد. نامه کتابت و فرمان را گویند و به معنی کتاب هم آمده است. مثل شاهنامه، سفرنامه. بنابراین به دلالت تضمن کتبی بودن موافقتنامه استنتاج میگردد. (خلف تبریزی، ۱۳۸۰: ص۵۷۵).
اصطلاح ((موافقتنامهی)) داوری این معنا را میرساند که توافق همواره باید بهصورت مکتوب باشد. این اصطلاح در ماده ۷ ق.د.ت.ب بهکار رفته که در عین حال مقرر داشته است ((موافقتنامهی داوری ممکن است توسط یکی از طرفین طی مبادلهی درخواست یا دفاعیه ادعا شود و طرف دیگر عملاً آن را قبول نماید)). همچنین موافقتنامه منبع و سند تأسیس داوری و دادرسی است، که میتواند به صورت شرط در قرارداد و یا به صورت قرارداد داوری مستقل از قرارداد رابطه حقوقی طرفین باشد. بهموجب موافقتنامه طرفین موافقت می نمایند که اختلافات موجود را از طریق داوری حل و فصل نمایند. مثل اختلافات موجود میان دولتین جمهوری اسلامی ایران و ایالت متحده آمریکا که بهموجب بیانیه های الجزایر ارجاع آن به داوری طی اسناد متعدد موافقت گردید.
با توجه به توضیحات داده شده در خصوص تعریف مورد تأیید قانونگذار میتوان گفت موافقتنامهی داوری عقدی است که به موجب آن طرفین توافق مینمایند که دعوای موجود خود را، خواه در دادگاه طرح شده یا نشده باشد و یا منازعه و اختلاف احتمالی خود را که در آینده ممکن است حادث شود، برای رسیدگی و صدور رأی، به داوری یک یا چند نفر ارجاع نمایند.

انواع موافقت نامهی داوری

۲-۹-۱ پیشینه تحقیقات داخلی
با توجه به مطالعات انجام شده در داخل کشور در مورد ابعاد مختلف برند می­توان خلاصه برخی از این تحقیقات را به شرح ذیل ارائه نمود:
- دهدشتی شاهرخ و همکاران (۱۳۹۱) پژوهشی تحت عنوان تأثیر ارزش ویژۀ برند از دیدگاه مصرف کننده بر رضایت و وفاداری به برند در صنعت هتل داری )مورد مطالعه: شرکت سرمایه ­گذاری هتل­های پارس( انجام داده­اند که نتایج آن به شرح زیر است:
برندینگ یکی از عوامل تعیین کنندۀ ارزش ویژۀ برند در صنعت هتلداری جهانی است. هدف از این مقاله بررسی تأثیر رضایت مصرف کننده بر رابطۀ بین ارزش ویژۀ برند از دیدگاه مصرف کننده و وفاداری به برند است. متغیرهای مستقل مدل مفهومی این پژوهش شامل: کیفیت فیزیکی، رفتار کارکنان، تناسب با خودپندارۀ ایده­آل، هویت برند، تناسب با سبک زندگی، آگاهی از برند؛ متغیر میانجی رضایت مصرف کننده و متغیر وابسته وفاداری به برند است. در این مقاله محققان با افزودن متغیر آگاهی از برند به مدل نام، اکینسی و وایت (۲۰۱۱) مدل جدیدی را توسعه داده­اند. این تحقیق از نوع پیمایشی است و از روش نمونه گیری چند مرحله­ ای استفاده شده است. حجم نمونه مورد بررسی ۵۸۳ نفر از مهمانان هتلهای پارس کرمان و تبریز است. برای تحلیل داده ­ها و آزمون فرضیه ­های تحقیق از تحلیل عاملی تأییدی برای تأیید مدل و از معادلات ساختاری (تحلیل همزمان رگرسیون چندگانه) برای پاسخ به فرضیات استفاده شده است، که اساس کار در این روش­ها بر مبنای ماتریس واریانس، کوواریانس مشاهده شده و پیش فرضی از جامعه است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که متغیرهای کیفیت فیزیکی، رفتار کارکنان، تناسب با خودپندارۀ ایده­آل، هویت برند، تناسب با سبک زندگی و آگاهی از برند بر رضایت مصرف کننده تأثیر مستقیم و معناداری دارد؛ و همچنین تأثیر رضایت مصرف کننده بر وفاداری به برند مستقیم و معنادار است. و متغیرهای کیفیت فیزیکی، رفتار کارکنان، تناسب با خودپندارۀ ایده­ال، هویت برند، تناسب با سبک زندگی، آگاهی از برند از طریق رضایت مصرف کننده بر وفاداری به برند تأثیر غیرمستقیم و معناداری دارند.

- نوع پسند اصیل و همکاران (۱۳۹۱) پژوهشی تحت عنوان بررسی عوامل مؤثر برارزش ویژه برند در کسب و کار شرکت های بیمه انجام داده اند نتایج آن به شرح زیر می باشد:
کسب و کارها با دارایی برند توانمند می شوند. امروزه برند برای سازمان و محصولات آن ارزش می آفریند. از این رو مدیریت برند از جمله فعالیت های استراتژیک در سازمان به شمار می رود. اما ارزیابی راهکارهای اجراشده در مقوله مدیریت برند و محاسبه بازگشت سرمایه گذاری در این حوزه بسیار حائز اهمیت می باشد. ارزش ویژه نام ونشان تجاری در حقیقت ارزش افزوده ای است که یک خدمت به واسطه آن نام ونشان تجاری ایجاد می کند. در این مطالعه با تأکید برارزش ویژه برند از دید مشتریان برمبنای مدل آکر (۱۹۹۱)، ابعاد مؤثر بر ارزش ویژه برند شامل وفاداری برند ،کیفیت ادراک شده، آگاهی برند وتداعی برند در شرکت های بیمه شهر رشت بررسی گردیدند. جهت آزمون فرضیات از شاخصهای آماری نظیر فراوانی، درصد فراوانی، جدول فراوانی و آزمون های آماری شامل آزمونt آزمون آنالیز واریانس، آزمون فریدمن و آزمون کای اسکوئر استفاده شد. نتایج، حاکی از آن است که وفاداری به برند،کیفیت ادراک شده، تداعی برند و آگاهی از برند با ارزش ویژه برند شرکت های بیمه ای دارای ارتباط آماری معنی داری می باشند.
- حقیقی کفاش (۱۳۹۱) پژوهشی تحت عنوان عوامل مؤثر بر ارزش ویژه نام و نشان تجاری از منظر مشتریان انجام داده است که نتایج آن به شرح زیر می باشد:
ارزش ویژه برند هر ساله توسط مؤسسات معتبر جهانی در مورد برندهای مختلف بین المللی اندازه ­گیری می­ شود؛ زیرا در نهایت موفقیت و ماندگاری سازمان­ها در گرو مشتریان آنان است. به همین دلیل ارزش ویژه برند از ارزش دارایی­ های فیزیکی به مراتب بیشتر بوده که این امر نشان­دهنده اهمیت آن است. در این پژوهش با در نظر گرفتن مدل آکر که معروف­ترین مدل پذیرفته شده در زمینه ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری است و انجام تعدیلاتی در آن به شناسایی عوامل مؤثر برارزش ویژه برند ازمنظر مشتری، شامل قیمت، تبلیغات و ترفیع پرداخته­ایم که از طریق ارزش­گذاری بر ابعاد ارزش ویژه برند (شامل تداعی از برند، آگاهی از برند، وفاداری به برند وکیفیت درک شده) بر ارزش ویژه برند تأثیرگذار است. نتایج این پژوهش نشان داد که تبلیغات، ترفیع و قیمت بر روی آگاهی از برند، تداعی از برند و کیفیت درک شده از ارزش ویژه برند تأثیر داشته و این سه عامل نیز به همراه عامل وفاداری به برند بر ارزش ویژه برند تأثیر می­ گذارد.
- پرهیزگار و ابراهیمی عابد (۱۳۹۱) در پژوهش خود تحت عنوان بررسی تأثیر ابعاد ارزش ویژه برند در مدل آکر بر ارزش ویژه برند از دید مصرف کننده، مطالعه موردی برند سامسونگ به نتایج ذیل دست یافته اند:
برند از زمره با ارزش ترین دارایی های یک بنگاه محسوب می شود؛ توجه به مفاهیمی چون برند، مدیریت آن و ارزش ویژه نام تجاری سبب دستیابی به جایگاهی مناسب در ذهن مشتریان می گردد. این مطالعه بر آن است با تأکید بر مدل آکر(۱۹۹۱) و با رویکرد مبتنی بر مصرف کننده، به بررسی پیمایشی به منظور دستیابی به ارتباط ابعاد ارزش ویژه برند در مدل آکر (کیفیت درک شده، وفاداری برند، آگاهی برند، تداعی برند) با ارزش ویژه برند از دید مصرف کننده بپردازد. این تحقیق با درنظر گرفتن ۴۱۳ نفر از مصرف کنندگان برند انتخابی سامسونگ در شهر تهران به عنوان نمونه آماری و استفاده از نرم افزار لیزرل و روش مدل یابی معادلات ساختاری به تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده می پردازد. نتایج حاکی از آن است که وفاداری به برند و تداعی برند تأثیر مستقیم بر ارزش ویژه نام ونشان دارند. همچنین رابطه مستقیم بین کیفیت درک شده از برند و آگاهی از برند با ارزش ویژه نام و نشان یافت نشد. از میان عواملی که دارای اثر مستقیم بر ارزش ویژه نام و نشان می باشند، وفاداری به برند دارای بیشترین اثر و تداعی برند در مراتب بعدی قرارمی گیرد.
- سرلک، عبدالرضا (۱۳۹۱) در پژوهش خود با عنوان ارزیابی عوامل تعیین کننده ارزش ویژه نام و نشان تجاری موسسات مالی (مطالعه موردی: موسسه مالی و اعتباری میزان) به نتایج ذیل دست یافته است:
یک برند قوی می ­تواند ارزش ویژه برند بیشتری داشته باشد. یک برند قوی با ارزش ویژه مثبت، مزایای متعددی مانند حاشیه‌های سود بالاتر، فرصتهای تعمیم برند، اثربخشی ارتباطات قویتر، ترجیح و قصدهای خرید بالاتر مصرف کننده دارد. در واقع امروزه ایجاد برند و مهمتر از آن حفظ و ارتقاء ارزش برند، یکی از روش های قدرتمند تمایز برای سازمانها و بنگاه‌های مختلف اقتصادی محسوب می گردد. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی تحلیلی می باشد. جامعه آماری شامل مشتریان موسسه مالی و اعتباری میزان در سطح شهر تهران که میزان اثرگذاری ارزش ویژه نام و نشان تجاری بر روی آنها از طریق نمونه‌گیری تصادفی مورد بررسی قرار گرفت. تحلیل یافته‌های پژوهش از طریق نرم‌افزار spss نسخه ۱۱ نشان می‌دهد که چهار مؤلفه اصلی (آگاهی از برند، معنای برند، طرز تفکر و ارزیابی کلی، کیفیت ادراک شده برند و وفاداری به برند)، بر ارزش ویژه نام ونشان تجاری موسسه مالی و اعتباری میزان مؤثرند. مدیران می توانند از نتایج یافته‌های این تحقیق برای ایجاد شناخت ابعاد مختلف ارزش ویژه برند در مشتریان بالفعل خود به طور اخص و در مشتریان بالقوه خود به طور اعم استفاده نمایند.
- طباطبایی نسب، سید محمد و همکاران (۱۳۹۱) در پژوهششان تحت عنوان بررسی عوامل مؤثر بر ارزش ویژه برند (مورد مطالعه: فروشگاه های زنجیره ای رفاه شهرستان یزد) به نتایج ذیل دست یافته اند:
پژوهش فوق از نظر هدف از نوع تحقیقات کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی- پیمایشی می باشد و از پرسشنامه به منظور جمع آوری داده های مورد نیاز استفاده شده است. جامعه آماری این تحقیق را مشتریان فروشگاه های زنجیره ای رفاه شهرستان یزد تشکیل داده است. در این مقاله به منظور تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیات از نرم افزارهای SPSS و اکسل و آزمون همبستگی استفاده شده است. با توجه به نتایج تحقیق عوامل کیفیت درک شده، آگاهی از برند، وفاداری به برند و اثر کشور مبدأرابطه مثبت و معناداری با ارزش ویژه برند دارند.
- دهدشتی شاهرخ و همکاران(۱۳۹۰) پژوهشی تحت عنوان عوامل تأثیرگذار بر ارزش ویژه برند شرکت های بیمه از نگاه مشتریان انجام داده اند یافته های تحقیق فوق به شرح زیر می باشد:
موفقیت یک سازمان تنها در مجموعه اهداف روشنی تعیین می گردد که سازمان برای خودش قرار می­دهد. برای بسیاری از سازمان­های خدماتی، سود یک هدف مهم است و می ­تواند ترکیبی از نتایج مالی کوتاه­مدت (افزایش منابع یا جریان نقدی) وافزایش ارزش ویژه برند باشد. عواملی چون کیفیت ادراک شده، وفاداری به برند، آگاهی برند و تداعی برند، ابعاد تشکیل دهنده ارزش ویژه برند هستند. در این پژوهش از مدل آکر استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد کیفیت ادراک شده، وفاداری به برند و تداعی­گرها بر ارزش ویژه برند شرکت­های بیمه­ای به طور مستقیم تأثیر گذارند و آگاهی از برند بر ارزش ویژه برند به طور مستقیم مؤثر نیست.
- عباسی و همکاران (۱۳۹۰) تحقیقی تحت عنوان ارزیابی عوامل مؤثر بر ارزش ویژه نام و نشان تجاری بانک ملت انجام داده اند که نتایج آن به شرح ذیل می باشد:
ارزش ویژه نام و نشان تجاری شایع ترین عبارتی است که برای بیان عملکرد نام و نشان تجاری به کار برده می­ شود و همچنین در ارزش مالی ترازنامه شرکت ها مورد سنجش قرار می­گیرد. هدف این تحقیق بررسی تأثیر عناصر منتخب آمیزه بازاریابی خدمات بر روی ارزش ویژه نام و نشان تجاری است. عناصر منتخب آمیزه بازاریابی خدمات در این تحقیق کارکنان، شواهد فیزیکی، تبلیغات تجاری، خدمات بانکی، دسترسی به شعبه و فرایند می­باشند که از طریق تأثیر بر ابعاد ارزش ویژه نام و نشان تجاری شامل وفاداری و تداعی و آگاهی از نام و نشان تجاری بر ارزش ویژه تأثیر می­گذارند. این تحقیق از نوع کاربردی و از لحاظ روش، توصیفی است. جامعه آماری، مشتریان بانک ملت در سطح شهر تهران میباشند. تعداد ۴۰۰ نمونه به صورت نمونه گیری تصادفی خوشه­ای استخراج گردید و سپس توسط روش آماری مدل یابی معادلات ساختاری مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از تحقیق نشان می­دهد که خدمات بانکی، تبلیغات تجاری و رفتار کارکنان تأثیر مثبت و معنادار بر ارزش ویژه نام و نشان تجاری دارند و همچنین تبلیغات تجاری به عنوان تأثیرگذارترین عامل که موجب افزایش ارزش ویژه نام و نشان تجاری می­ شود، شناسایی گردید.
- فقیهی پور و همکاران (۱۳۸۹) پژوهشی تحت عنوان بررسی رابطه بین ارزش ویژه برند فروشگاه اتکا و رضایت مشتریان آن انجام داده اند نتایج آن به شرح ذیل می باشد:
در پژوهش حاضر، رابطه بین ارزش ویژه برند فروشگاه اتکا و رضایت مشتریان آن مورد مداقه قرار گرفت. در این پژوهش سوال اصلی، بدین گونه بیان می گردد که چه رابطه ای بین ارزش ویژه برند فروشگاه اتکا و رضایت مشتریان آن وجود دارد؟ لذا در این خصوص، تعداد ۳۸۵ پرسشنامه به روش نمونه‌گیری تصادفی بین شاغلین و خانواده‌های آنان در یکی از یگان‌های شهر تهران توزیع گردید. که در نهایت تعداد ۳۵۸ پرسشنامه، توسط SPSS آنالیز گردید. نتایج نشان داد که میزان همبستگی بین این دو متغیر اصلی پژوهش، در سطح معناداری ۰۱/۰ ، برابر با ۶۴۶/۰ می‌باشد. با توجه به مثبت بودن آن، لذا فرضیه اصلی پژوهش مورد تأیید قرار گرفته شد. لذا می‌توان نتیجه گرفت که بین دو متغیر اصلی پژوهش، رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. به عبارتی در صورت افزایش ارزش ویژه برند فروشگاه اتکا، میزان رضایت مشتریان آن نیز افزایش خواهد یافت. آماره‌های توصیفی پژوهش، بیانگر آن است که اولویت­ بندی ابعاد رضایت مشتری،به ترتیب شامل، معیار‌های حمایت از مشتری، اخلاق و روابط، کیفیت واقعی محصول، محیط و هزینه می‌باشد. همچنین اولویت بندی ابعاد ارزش ویژه برند نیز، به ترتیب شامل، معیار‌های آگاهی از برند، کیفیت ادراک شده، وفاداری به برند و تداعی برند می‌باشد. ضمناً تمامی فرضیه‌های فرعی پژوهش، با اتکا به نتایج حاصله، مورد تأیید قرار گرفتند. یافته‌های حاصل از ویژگی‌های جمعیت شناختی پژوهش با ابعاد رضایت مشتری و ارزش ویژه برند نیز قابل تامل و ملاحظه می‌باشد. نتایج حاصل از جداول رگرسیون، مقدار R² را برابر ۳۸۰/۰ گزارش می‌نمایند، این بدان معنی است که رگرسیون خطی تداعی برند، وفاداری به برند، آگاهی از برند و کیفیت ادراک شده، به تنهایی حدود ۳۸% از کل تغییرات رضایت مشتری را توجیه می‌کنند و مابقی، سهم سایر متغیر‌هاست.
- گنجی نیا، و کاظمی راد، در پژوهشی تحت عنوان تأثیر وفاداری به برند بر ارزش ویژه برند بانک از دیدگاه مشتریان کارت الکترونیکی به نتایج ذیل دست یافته اند:
با بیان این‌که ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری، یک ساختار چندبعدی است که شامل جنبه‌های نگرشی (تداعی برند، آگاهی از برند و کیفیت ادراک شده) و جنبه رفتاری (وفاداری به برند) می باشد. در چارچوب مفهومی این پژوهش، با در نظرگرفتن مدل آکر، ابتدا به بررسی تأثیر وفاداری به برند برارزش ویژه پرداخته و از آن جایی که وفاداری به برند می تواند تحت تأثیر سه بعد دیگر مدل (کیفیت، آگاهی و تداعی) ایجاد شود، در مرحله بعدی سه عامل مذکور، به عنوان عوامل مؤثر بروفاداری مورد مطالعه قرار گرفتند. و سپس تأثیر مستقیم آن ها بر ارزش ویژه برند آزمودند. با طراحی پرسش‌نامه‌ای با ۳۸ سوال جامعه آماری تحقیق شامل مشتریانی است که در نیمه دوم سال ۱۳۸۷ اقدام به خرید کارت الکترونیکی از بانکهای خصوصی استان گیلان نموده‌اند. نتایج حاصل از آزمون و مدل معادلات ساختاری نشان می دهد که وفاداری به برند، آگاهی از برند و کیفیت ادراک شده برارزش ویژه برند تأثیر دارند و آگاهی از برند نیز از عوامل مؤثر بر وفاداری مشتریان به برند می باشد و پیشنهاد نمودند که بانکها با بهره گرفتن از نرم افزارهای مدرن و برقراری ارتباط مناسب با مشتریان، کیفیت ادراک شده مشتریان از بانک را افزایش دهند و همچنین مدیران بازاریابی بانک ها باید با انجام تبلیغات بیشتر و اطلاع رسانی مناسب تر، در جهت افزایش سطح آگاهی افراد از برند، بانک تلاش نمایند تا از این طریق ارزش ویژه برند بانک را ارتقا بخشند. همچنین تحقیقات دیگر در قالب جدول ذیل قابل ارائه است:
جدول ۲-۴ : خلاصه برخی از تحقیقات انجام یافته داخلی در حوزه برند

 

ردیف	محقق و سال تحقیق	متغیرهای تأثیرگذار در حوزه برند	نتایج تحقیق
۱	حسینی و احمدی نژاد۱۳۸۷	رضایت، اعتماد، ارزش ویژه برند در بانک	تأثیر مثبت رضایت و وفاداری و اعتماد و وفاداری و ارزش ویژه برند با رضایت و وفاداری در صنعت بانکداری
۲	سید جوادین و همکاران ۱۳۸۹	اعتماد، کیفیت خدمات، انواع ارزش، رضایتمندی، هزینه تغییر برند در گردشگری	تائید رابطه تعدیل گرایانه هزینه تغییر برند با وفاداری به برند و رضایت مشتری - تائید رابطه مثبت ارزش، اعتماد و کیفیت خدمات با رضایت
۳	نزاکتی و همکاران ۱۳۹۰	کیفیت، نگرش، تصویر برند، اعتماد، رضایت، قیمت در رستوران

مساحت (درصد)

مساحت (هکتار)

کلاس هدایت هیدرولیکی (متر بر روز)

 

۱۱/۵

۰۴/۹۶۵

۴ (۴۴/۱ > K > 48/0)

 

۳۷/۶۹

۴۹/۱۳۰۹۵

۵ (۳ > K > 44/1)

 

۳۵/۲۵

۱۷/۴۷۸۵

۶ (۶ > K > 3)

 

۱۷/۰

۹۱/۳۱

۷ (K > 6)

 

۰۰/۱۰۰

۶۱/۱۸۸۷۷

جمع

 

 

با مراجعه به شکل ۴-۲ مشخص می شود که در پراکنش گروه ­های مختلف هدایت هیدرولیکی، فراوانی کلاس ۴ (۴۴/۱ > K > 48/0) بیش­تر در نواحی ساحلی بوده و با فاصله گرفتن از ساحل کلاس­های ۵ (۳ > K > 44/1) و ۶ (۶ > K > 3) بیش­ترین فراوانی را به خود اختصاص داده­اند. پراکندگی کلاس ۵ تقریباً در کل محدوده مشاهده می­ شود و پراکندگی کلاس ۶ بیشتر در نواحی مرکزی محدوده است. کلاس ۷ (K > 6) که کم­ترین سهم را به خود اختصاص داده است تنها در ناحیه مرکزی در مجاورت رودخانه سیاهرود مشاهده شده است. در مجموع از شکل موصوف این نتیجه حاصل می­ شود که در نواحی ساحلی برای اجرای سیستم­های زهکشی زیرزمینی با توجه به کم­تر بودن هدایت هیدرولیکی باید تمهیدات بیشتری را در نظر گرفت.

۴-۲- هدایت الکتریکی
پس از انجام مراحل مختلف میان­یابی که در فصل ۳ به آن پرداخته شد، خطوط هم هدایت الکتریکی (همEC) برای مقادیر مختلف هدایت الکتریکی، روی محدوده آبگیر اراضی در پروژه البرز ترسیم شد (شکل ۴-۳). با بهره گرفتن از این شکل و تبدیل خطوط به سطوح در محیط نرم­افزار ArcGIS نقشه مربوط به محدوده­های (سطح­های) با EC یکسان در محدوده آبگیر اراضی در پروژه البرز استخراج شد (شکل ۴-۴). گزارش مربوط به مقدار سطح­های مربوط به کلاس­های مختلف در جدول ۴-۲ ارائه شده است. با توجه به جدول، مشخص است که کلاس ۲ (۷۵۰ > EC > 250) با مساحتی در حدود ۱۲۳۴۲ هکتار (معادل با ۶۵ درصد) از کل مساحت اراضی، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بعد از کلاس ۲، به ترتیب کلاس­های ۳ (۲۰۰۰ > EC > 750)، ۴ (۳۰۰۰ > EC > 2000) و ۱ (۲۵۰ > EC) بیش­ترین مساحت­ها را در اختیار دارند.
با بررسی پراکندگی هدایت الکتریکی در محدوده آبگیر اراضی در پروژه البرز مشخص شد که روند افزایشی در این مشخصه از شرق در مجاورت رودخانه سیاهرود به سمت غرب در کنار رودخانه تالار وجود دارد. کمترین هدایت الکتریکی در مجاورت رودخانه سیاهرود در ناحیه مرکزی محدوده و بیشترین هدایت الکتریکی در ناحیه غربی محدوده وجود داشته است (شکل ۴-۴). با توجه به این مطلب که یکی از اهداف اصلی زهکشی رفع مشکل شوری می­باشد، اجرای سیستم­های زهکشی زیرزمینی در نواحی غربی محدوده آبگیر اراضی که در بالا به آن اشاره شد، اولویت بیشتری خواهد داشت.
جدول ۴-۲- مساحت مربوط به محدوده­های با هدایت الکتریکی یکسان

 

مساحت (درصد)

مساحت (هکتار)

کلاس EC

هدایت الکتریکی (میکروموس بر سانتی­متر)

 

۵۸/۲

۹۴/۴۸۶

در این بخش توضیح مختصری درباره تئوری تنظیم سطح و نحوه حل معادله همیلتون-ژاکوبی به کمک روش تفاضل محدود داده شد. در ادامه توضیح خواهیم داد که چگونه می­توانیم از این روش جهت حل مساله پراکندگی معکوس استفاده کنیم. تنها درجه آزادی در معادله-همیلتون ژاکوبی که با گذشت زمان باعث تغییر شکل حدس اولیه (شرایط اولیه) می­ شود،  یا همان سرعت تغییر شکل جسم است. بنابراین  را باید به گونه ­ای تعیین کنیم که به مرور و با حل مکرر معادله همیلتون-ژاکوبی و استخراج سطح صفر تابع تنظیم سطح به جواب مورد نظر که تعیین شکل و موقعیت جسم است برسیم. به عبارت دیگر پراکندگی معکوس به روش تنظیم سطح از دسته حالات کیفی (تعیین شکل و موقعیت جسم) است. هرچند که اخیراً از این تئوری در راستای استخراج مشخصات فیزیکی و جنس اجسام دوبعدی استفاده شده است. بکارگیری روش تنظیم سطح در این راستا باتوجه به ویژگی­های خاصی که این روش دارد می ­تواند در مسیر شناسایی جنس مختلف چند جسم داخل یک محیط محاسباتی بسیار سودمند باشد.

پیاده سازی روش تنظیم سطح در شناسایی موقعیت و شکل اجسام فلزی دوبعدی
تئوری تنظیم سطح که تشریح شد، درحقیقت برای نشان دادن موقعیت اجسام به کمک روابط ریاضی است. با اعمال اندکی تغییر و کمک گرفتن از اطلاعات میدان ناشی از محیط محاسباتی می­توان از این روش کمک گرفته و موقعیت و شکل اجسام را استخراج کرد. شاخه­ای از روش­های پراکندگی معکوس از تابعی به عنوان تابع هزینه استفاده می­ کنند. تابع هزینه عبارت است از مجموع مربعات اختلاف میدان­های ناشی از جسم پراکنده کننده و میدان­های ناشی از جسمی که در داخل قلمرو محاسباتی مدنظر حدس زده­ایم. باید تلاش شود این تابع با اعمال هدفمند تغییرات برروی جسم اولیه به تدریج مقدار نزولی داشته باشد تا در نهایت به مقدار به اندازه کافی کوچک برسد. در جایی که مقدار تابع هزینه صفر شد مشخص می­ شود که جسم حدس زده شده معادل همان جسم اصلی و مجهول مساله است. این میدان­های تحت بررسی می ­تواند الکتریکی یا مغناطیسی باشد. روابطی که در ادامه توصیف شده است برمبنای میدان الکتریکی است. به عبارت دیگر مد مورد بررسی، مد TM است. در این مد میدان الکتریکی در راستای انتشار موج وجود ندارد. شکل ‏۳–۴ را درنظر بگیرید. با توجه به شکل تابع هزینه به صورت زیر است:
(۳-۳۰)
در رابطه (۳-۳۰)  تابع هزینه،  کانتور^[۴۷] جسم تغییر شکل دهنده در لحظه t،  نمایشگر تعداد نقاط تابش موج از فرستنده به سمت جسم،  بیانگر تعداد نقاط جمع­آوری اطلاعات ناشی از موج پراکنده شده از جسم پراکنده کننده،  زاویه تابش موج از فرستنده  ام،  زاویه محاسبه میدان در موقعیت  ناشی از تابش فرستنده  ام،  میدان پراکنده شده محاسبه شده ناشی از جسم تغییر شکل دهنده^[۴۸] در موقعیت  ام ناشی از فرستنده  ام و  میدان پراکنده شده از جسم واقعی در همان موقعیت هستند.
اکنون سوالی که مطرح است این است که آیا می­ شود از طریق تئوری تنظیم سطح فرایندی ایجاد کرد که این تابع هزینه به مرور و با گذشت زمان به سمت صفر میل کند؟ جواب مثبت است. در ادامه به چگونگی این ارتباط اشاره خواهد شد.

شکل ‏۳–۴: موقعیت آنتن ­های فرستنده و گیرنده اطراف جسم فلزی مجهول[۱۵]
تعیین مقادیر مناسب سرعت تغییر شکل یا همان ضریب معادله همیلتون-ژاکوبی
برای این­که تابع هزینه با گذشت زمان به سمت صفر میل کند باید نسبت به زمان یک تابع نزولی باشد. به عبارت دیگر باید مشتق آن نسبت به زمان به ازای هر ورودی مقداری منفی داشته باشد. با توجه به اینکه در رابطه(۳-۳۰) میدان پراکندگی ناشی از جسم تغییر شکل دهنده تابعی از منحنی بیرونی آن است و این منحنی برحسب زمان تغییر شکل می­دهد، چنان­که در فصل دوم توضیح داده شد، بنابراین مشتق تابع هزینه برحسب زمان مقداری غیر صفر دارد. دقت شود که رابطه مربوط به میدان در حوزه فرکانس است و مشتق­گیری برحسب زمان فقط نسبت به تغییرات شکل جسم است که با گذشت زمان تغییر می­ کند. این رابطه به قرار زیر است:[۱۵]
(۳-۳۱)
که در این رابطه، الگوی تشعشعی میدان الکتریکی پراکنده شده ناحیه دور برای مد TM طبق معادله زیر بدست می ­آید.[۱۵]
(۳-۳۲)
در رابطه (۳-۳۲)،  مختصات هر نقطه از جسم فلزی،  عدد موج،  چگالی جریان ناشی از فرستنده موقعیت  در مختصات  جسم فلزی، و  است. انتگرالگیری در کانتور جسم یا همان  انجام می­گیرد. در نظر داشته باشیم که موارد و روابط توصیف شده در بالا برای جسم فلزی استوانه­ای با سطح مقطع دلخواه و ارتفاع بینهایت در جهت  است. به کمک اصل هم­پاسخی رابطه زیر را می­توان بدست آورد.[۱۶]
(۳-۳۳)
در رابطه بالا،  سرعت جابجایی نقطه  در لایه بیرونی فلز و  جریان در مختصات  لایه بیرونی به­ازای تابش از موقعیت  است که به آن جریان الحاقی^[۴۹] می­گویند. انتگرال­گیری برروی سطح فلز (  ) انجام می­ شود.[۱۵] طبق روابط بالا و با اندکی محاسبات و ساده­سازی به رابطه زیر در محاسبه مشتق تابع هزینه نسبت به زمان می­رسیم.[۱۲] از اینجا به بعد برای جلوگیری از اختلاط مطالب، سرعت تغییر شکل جسم را به جای  با  نشان خواهیم داد.

(۳-۳۴)
با دقت در معادله (۳-۳۴) رابطه بین تابع هزینه و یکی از فاکتورهای معادله همیلتون-ژاکوبی که ضریب سرعت است به وضوح نمایان می­ شود. با تعریف مناسب سرعت براساس همین رابطه و تعیین مناسب آن به طوری که مقدار مشتق تابع هزینه منفی باشد، می­توان امیدوار بود که با حل معادله همیلتون-ژاکوبی به شکل و موقعیت جسم یا اجسام فلزی دست بیابیم. ساده­ترین مقداری که می­توان برای سرعت درنظر گرفت مقدار زیر است که به روشنی معادله (۳-۳۴) را منفی می­ کند.[۱۵]

(۳-۳۵)
که  ضریب نرمالیزاسیون مثبت است.
درنتیجه با محاسبه سرعت طبق رابطه (۳-۳۵) که ارتباط به میدان جسم اصلی و میدان جسم تغییر شکل دهنده دارد، و قرار دادن آن در رابطه معادله همیلتون-ژاکوبی و حل این معادله، می­توان به موقعیت و شکل کلی جسم دست یافت.
حالا می­توانیم باتوجه به توضیحاتی که داده شد، الگوریتم بازیابی شکل و موقعیت جسم به کمک روش تنظیم سطح را به صورت زیر بیان کنیم.
الگوریتم شناسایی موقعیت و شکل جسم فلزی با کمک گرفتن از روش تنظیم سطح

 

1. 1. حدس اولیه تابع تنظیم سطح به شکل تابع علامت فاصله^[۵۰]و استخراج سطح صفر آن

 

برای مثال اگر بخواهیم سطح مقطع حدس اولیه خود را دایره­ای به شعاع  و مرکز  در نظر بگیریم با معادله زیر به عنوان شرایط اولیه معادله همیلتون-ژاکوبی آغاز می­کنیم.
(۳-۳۶)
مقدار  به­ازای هر سلول  برروی سطح گسسته­ شده محیط محاسباتی از رابطه (۳-۳۶) بدست خواهد آمد. به وضوح از این معادله بر می ­آید که اگر نقطه­ای درون دایره به شعاع  و مرکز  انتخاب شود و در معادله قرار گیرد مقدار آن را منفی و اگر در خارج آن انتخاب شود مقدار  را مثبت می­ کند. درصورتی­که این نقطه روی دایره باشد مقدار معادله صفر می­ شود.

 

2. 2. پیدا کردن میدان دور ناشی از این حدس اولیه و مقایسه با میدان ناشی از جسم واقعی(محاسبه تابع هزینه). در محاسبه میدان دور می­توان از روش ممان استفاده کرد. محاسبه مدTM میدان دور به کمک روش ممان و نتایج شبیه­سازی در پیوست توصیف شده است. در صورتی که مقدار تابع هزینه به اندازه کافی کوچک باشد(کمتر از یک­میلیونیم مقدار قابل قبولی است) شناسایی انجام شده است، در غیر این صورت چرخه زیر تکرار می­ شود:

 

الف. محاسبه سرعت به­وسیله رابطه (۳-۳۵) و قرار دادن آن در معادله همیلتون-ژاکوبی و حل آن از طریق روش تفاضل محدود که در اوایل فصل توضیح داده شد.
با دقت در رابطه (۳-۳۵) پی می­بریم که محاسبه سرعت فقط در  هایی که المان­های کانتور جسم فلزی هستند انجام می­ شود. ولی رابطه مربوط به حل معادله­ همیلتون-ژاکوبی که در رابطه (۳-۱۳) بیان شده است به مولفه سرعت در کلیه سلول­های محیط محاسباتی نیاز دارد. درصورتی­که به همه سلول­ها مقداری به عنوان سرعت اختصاص دهیم گسترش سرعت^[۵۱] انجام داده­ایم[۱۳]. ساده­ترین روش گسترش سرعت، اختصاص دادن سرعت نزدیکترین المان سطح جسم فلزی به سلول­هاست. به عبارت ساده­تر، سرعت در هر سلول برابر سرعت تعریف شده در المانی از فلز است که کمترین فاصله را با آن سلول دارد.[۱۳]
به این ترتیب و پس از تعیین سرعت برای تک­تک سلول­ها و داشتن شرایط اولیه، معادله همیلتون- ژاکوبی را با ثابت زمانی که از طریق اعمال شرط پایداری بدست آورده­ایم با روش تفاضل محدود حل می­کنیم.
ب. تعیین سطح صفر  بدست آمده در گام قبلی و پیدا کردن میدان دور ناشی از این سطح فلزی و مقایسه با میدان ناشی از جسم واقعی(محاسبه تابع هزینه)، در صورتی که مقدار تابع هزینه به اندازه کافی کوچک باشد شناسایی انجام شده است. در غیر این صورت به قسمت الف رفته و این روند را تا رسیدن به نتیجه مطلوب تکرار می­کنیم.
طبق رابطه (۳-۳۵) برای تعیین سرعت در المان­های سطح بیرونی جسم فلزی جریانی با عنوان جریان الحاقی نیاز است. همانطور که اشاره شد جریان الحاقی چگالی جریانی است که از منابع فرضی حاصل می­ شود که با اختلاف  رادیان تقدم نسبت به موقعیت نقاط مشاهده قرار می­گیرد. به عبارت دیگر به­ازای هر تکرار روند محاسبه، به دوبار محاسبه میدان دور از طریق روش ممان نیاز است. برای جلوگیری از این قضیه، اولاً نقاط ارسال موج را با فاصله مساوی و به طور یکنواخت دورتادور محیط محاسباتی قرار می­دهیم. ثانیاً نقاط مشاهده را زیرمجموعه­ای از نقاط ارسال موج درنظر می­گیریم. در این حالت با یک­بار محاسبه روش ممان و انتخاب مقادیر مناسب چگالی جریان به­دست آمده به مقادیر جریان الحاقی می­رسیم.
روش مربعات پیش رونده
در محاسبه میدان دور به روش ممان مطلبی که جلب نظر می­ کند شناسایی کانتور است. در روش تنظیم سطح اساس کار تغییر شکل جسم فلزی و مقایسه میدان آن در هر مرحله با میدان واقعی است. به عبارت دیگر پس از هر مرحله حل معادله همیلتون-ژاکوبی و استخراج سطح صفر آن، برای محاسبه میدان شکل بدست آمده نیاز به کانتور آن جسم داریم. یک روش بدست آوردن کانتور، استفاده از روش مربعات پیش­رونده است. در این روش به­ازای هر سلول، سه سلول اطراف آن را نیز که باهم تشکیل یک مربع می­ دهند، مورد بررسی قرار می­دهیم. به این صورت که مقادیر  سلول­ها را دوبه­دو در هم ضرب می­کنیم. درصورتی که حاصل ضرب مقداری مثبت شد نتیجه می­گیریم که هردو سلول در داخل یا خارج سطح صفر  هستند و حالت خاصی پیش نیامده است. ولی اگر حاصل ضرب مقداری منفی شد درنتیجه یکی از سلول­ها در داخل و دیگری در خارج سطح صفر  قرار گرفته­اند. با این توضیحات، با یکی از حالات شکل ‏۳–۵ مواجه خواهیم شد.

شکل ‏۳–۵: حالات مختلف گوشه­ های چهار سلول کنار هم در داخل یا خارج منحنی
در این حالت در صورتی که حاصل­ضرب مقادیر در سلول­ها مقداری منفی باشد حد وسط بین آن دو سلول را مشخص می­کنیم. در این صورت در هر مربع به یکی از حالات شکل ‏۳–۶ می­رسیم. در این حالت طول هر ضلع را که دو سر آن، نقاط وسط اضلاع مطلوب است، به عنوان المان و حد وسط آن را مختصات کانتور شکل درنظر می­گیریم. سپس به سلول بعدی و درواقع مربع بعدی می­رویم (مربعات پیش­رونده^[۵۲]) و پس از پایان یک سطر سراغ سطر بعدی رفته و این پیشروی را تا پایان یافتن سطح محاسباتی ادامه می­دهیم. حالات مختلف زیر(شکل ‏۳–۶) در هر مربع ایجاد می­ شود. با قرار دادن این مربعات کنار یکدیگر به کانتور جسم و به عبارت دیگر مجموعه ­ای از نقاط و طول آنها که لازمه به­دست آوردن میدان با روش ممان است می­رسیم.[۱۷]

شکل ‏۳–۶: : در هر مربع، طول پیکان به­ عنوان المان و نقطه میانی آن به عنوان مختصات المان درنظر گرفته می ­شود
روش تنظیم سطح همان­طور که بیان شد دو ویژگی اساسی دارد. اول این که به هیچ اطلاعات اولیه­ای برخلاف بسیاری از روش­های پراکندگی معکوس نیاز ندارد و تنها ورودی مسئله همان مقادیر میدان دور اطراف محیط محاسباتی است. ثانیاً قابلیت شناسایی چند جسم جدا از هم در نقاط دلخواه را دارا می­باشد، ولی در عوض روشی بسیار زمان­بر است. به­ طوری که برای شناسایی یک جسم ممکن است به بیش از ۱۰ ساعت زمان پردازش بسته به کیفیت سیستمی که تحلیل را انجام می­دهد نیاز داشته باشد. در فصل بعدی چند نمونه شبیه­سازی با این روش ارائه خواهد شد.
نتایج شبیه سازی
در این فصل تعدادی از نتایج ارائه شده است. سعی شده است که حالت­ها طوری انتخاب شود تا کلیه حالت­های ممکن پراکندگی اجسام فلزی در داخل محیط درنظر گرفته شود. در همه شبیه­سازی­های انجام شده موارد زیر یکسان است.

 

1. محیط محاسباتی صفحه­ای مربع شکل به طول ۸۰ سانتی­متر است که هر طول آن ۲۰۰ قسمت شده است و فاصله هر دو سلول مجاور ۴میلی­متر است. شبیه­سازی­ها در حالت دوبعدی است و فرض شده که اشکال مختلف، استوانه­های فلزی با سطح مقطع دلخواه و ارتفاع بی­نهایت در راستای z هستند.

۲-۲-۲- سرمایه انسانی
سرمایه های مولدی که در وجود انسان ها جمع شده ، شامل مهارت ها و توانایی ها اندیشه ها ، سلامتی و غیره است که ناشی از سرمایه گذاری در آموزش و برنامه های کارآموزی و مراقبت های پزشکی است و به عنوان سرمایه تلقی می شود. در این تعریف نیز برخی از سرمایه های انسانی که به طور مستقیم بر تولید اثر نخواهد گذاشت تصریح نشده است ، بنابراین در سرمایه گذاری های انسانی نباید صرفاً افزایش تولیدی را مد نظر قرار داد که قادر به محاسبه و اندازه گیری آن هستیم ، بلکه جنبه های دیگری را نیز بایددنبال کرد.

تعریف سرمایه گذاری انسانی : ارتقاء و بهبود ظرفیت مولد افراد که ناشی از بهبود کیفیت نیروی کار می باشد. ظرفیت افراد عبارت است از : استعدادها و توانائی های بالفعل آماده افراد جامعه می باشد.
ظرفیت مولد افراد: آن بخش از ظرفیت افراد است که بر افزایش تولید جامعه اثر می گذارد که این اثر گذاری یا به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم ( اثرات خارجی ) می باشد. به تعبیر دیگر ، عاملی است که آن بخش از ظرفیت افراد را که در اثر عوامل مختلف مستهلک می شود ، جبران می نماید. ارتقاء ظرفیت ، ظرفیت بالقوه را بالفعل می نماید.
۲-۲-۳-سرمایه طبیعی ( NC ) و ابعاد آن
سرمایه طبیعی به منابع طبیعی گفته می شود که می توانند به عنوان مواد خام در یک فرایند استفاده شوند. سرمایه طبیعی هم فراهم کننده منابع تجدید شدنی و هم تجدید نشدنی طبیعی است. ( فلورا ۲۰۰۰ )
ابعاد سرمایه طبیعی ( هوا ، آب ، خاک ، گیاهان حیوانات ، چشم انداز )
۲-۲-۴- سرمایه های مالی (FC) و ابعاد آن
سرمایه مالی عبارت است از « شکل هایی از پول برای افزایش ظرفیت واحدهایی که به آن دسترسی دارند و مزیت سرمایه مالی در این است که به آسانی قابل اندازه گیری است و تمایل برای دادن دیگر سرمایه ها در داخل واژه سرمایه وجود دارد ( فلورا ۲۰۰۰ )
ابعاد : بدهی سرمایه ، ارزش سرمایه ، درآمد مالیاتی ، پس انداز ، تخفیف ، اهدا
–سرمایه سیاسی (PC) و ابعاد آن
از نپر فلور سرمایه سیاسی عبارت است از « توانایی گروه جهت نفوذ و اثر گذاری در توزیع منابع برای واحدهای اجتماعی ، شامل کمک کردن و برنامه کاری جهت اینکه چه منابعی در اختیار هستند.
ابعاد : سازمان ارتباط ها ، صدا ، قدرت ( فلورا ۲۰۰۰ )
۲-۲-۵- سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی (CC)
پانتام : سرمایه اجتماعی و فرهنگی را به لحاظ دارا بودن و تعلق ، در مقابل هم می بینند و معتقد است سرمایه فرهنگی متعلق به فرد و سرمایه اجتماعی ترد اعضای یک گروه است . ابعاد سرمایه فرهنگی ، نمادها ، روش داشتن ، روش عمل کردن ، تعریف آنچه مسئله دار است .
سرمایه انسانی و ابعاد آن (HC) Humanal Capital
سرمایه انسانی به ابعادی چون نظیر تحصیلات ، معلومات ، آموزه ها و مهارتهای کار اطلاق می شود که اگر چه سرمایه متعارف ( یا فیزیکی )نیستند اما قابلیت تبدیل به آن را دارند.
اهمیت این سرمایه به حدی است که آنرا مکمل در سرمایه فیزیکی می دانند و از سرمایه انسانی بعنوان ابزاری برای رسیدن به « سرمایه اجتماعی » یاد می کنند این سرمایه گذاری در دانش و مهارتهای تکنیکی یا بازده مورد انتظار تاکید دارد و بر ویژگی های کیفی انسان اعم آموزش ، تخصص ، مهارت و … نو آوری اطلاق می شود.
ابعاد سرمایه انسانی: آموزش، مهارتها ، … ارزش ها ، رهبری ( فرزانه چاوش باشی ص ۲۰۱ )
۲-۳- مقایسه سرمایه اجتماعی با سرمایه فیزیکی و انسانی
سرمایه اجتماعی نیز به نوبه خود ، هنگامی به وجود می آید که روابط میان افراد به شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل کند. سرمایه فیزیکی کاملاً ملموس است. سرمایه انسانی کمتر ملموس است و در مهارتها و دانشی که فرد کسب کرده تجسم می یابد؛ سرمایه اجتماعی حتی کمتر از این محسوس است ؛ زیرا در روابط میان افراد تجسم می یابد ، سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی فعالیت تولیدی را تسهیل می کنند و سرمایه اجتماعی نیز همانند آنها عمل می کند . مثلاً گروهی که اعضایش زیاد به یکدیگر اعتماد می کنند خواهند توانست کارهای بیشتری از گروهی که فاقد اعتماد هستند انجام دهند ( الوانی ، نیروانی ۱۳۸۴).
- سرمایه اجتماعی
در سال های اخیر اهمیت سرمایه ی اجتماعی به مثابه یک دارایی نامشهود سازمانی ، مورد توجه علاقه مندان مباحث سازمان و مدیریت بوده است . سرمایه اجتماعی منابعی است که در شبکه های کسب و کار یا درون شبکه های فردی به وجود می آید . این منابع شامل اطلاعات، اندیشه ها ، راهنمایی ها ، فرصت های کسب و کار ، سرمایه های مالی ، قدرت و نفوذ، پشتیبانی احساسی ، خیر خواهی، اعتماد و همکاری هستند. کلمه ی « اجتماعی » در عنوان سرمایه ی اجتماعی ، دلالت بر این دارد که این منابع ، خود دارایی های شخصی محسوب نشده و هیچ فردی به تنهایی مالک آنها نیست . این منابع در دل شبکه های روابط قرار گرفته اند ( بیکر، ۱۵: ۱۳۸۲). سرمایه اجتماعی عبارتست از توانایی افراد برای کار کردن با یکدیگر به منظور دستیابی به اهداف مشترک در گروه ها و سازمانها . سرمایه اجتماعی را میتوان حاصل پدیده هایی چون اعتماد متقابل ، تعامل اجتماعی متقابل ، گروه های اجتماعی ، احساس هویت جمعی و گروهی ، احساس وجود تصویری مشترک از آینده و کار گروهی در یک سیستم اجتماعی دانست ( فوکویاما، ۷۳ : ۱۹۹۵). اگر بخواهیم سرمایه ی اجتماعی را در ارتباط با سازمان تعریف کنیم ، می توان آن را به منزله ی ساختار شبکه ای بر مبنای رابطه ای غیر رسمی میان اعضای سازمان با توجه به این که میان آن ها اعتماد وجود دارد، تعریف کرد. اعتماد ، انتظارها و تعهدهای دو جانبه ی مکانیزم های غیر رسمی ای را ایجاد می کند که به اعضای سازمان اجازه می دهد تا از آن به منزله ی ابزاری در راستای درک بهتر و آسان تر اهداف شان استفاده کنند
( دانچیو ، ۹۵۴: ۲۰۰۶). امروزه سرمایه اجتماعی نقشی بسیار مهمتر از سرمایه فیزیکی و انسانی در سازمانها و جوامع ایفا می کند و شبکه های روابط اجتماعی و گروهی ، انسجام بخش میان انسانها، سازمانها و انسانها و سازمانها میباشند. رد غیاب سرمایه اجتماعی ، سایر سرمایه ها اثر بخشی خود را از دست میدهند . بدون سرمایه اجتماعی ، پیمودن راه های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ، ناهموار و دشوار میشود.( بیکر ، ۲۰: ۱۳۸۲ ) . استون (stone) سرمایه اجتماعی را به دو بعد ساختاری و کیفیت تقسیم می کند، بعد ساختاری سرمایه اجتماعی بعدی است که در رابطه با ساختارها و فرآیندهای مدیریتی نظیر پاسخگویی مدیران و رهبران بر اساس عملکردشان ، شفافیت در تصمیم گیری ، میزان تصمیم گیری و اقدام بر اساس کار گروهی است و الگوی کلی روابطی را که در سازمان ها یافت می شود در نظر دارد. به این معنا که این بعد، میزان ارتباطی که افراد با یکدیگر در سازمان ها برقرار می کنند را در بر می گیرد . در بعد کیفیتی ، رابطه با پدیده هایی نظیر ارزشها ، نگرشها ، تعهدات، مشارکت و اعتماد موجود در سیستم می باشد و ماهیت روابط در یک سازمان را در بر می گیرد . به عبارت دیگر در حالی که بعد ساختاری بر این امر متمرکز می گردد که آیا کارکنان در یک سازمان با هم در ارتباط هستندیا خیر ، بعد کیفیت بر ماهیت و کیفیت این روابط متمرکز میشود ( بولینو، ۲۰۰۲) . عامل اصلی سرمایه اجتماعی تعهد و اعتماد دو جانبه ، ارزش های مشترک میان افراد ، احساس مالکیت و دادو ستد اجتماعی میان آنان است . اعتماد اجتماعی و شبکه ی اجتماعی ، دو رکن اساسی سرمایه ی اجتماعی است ( فرکین ، ۲۰۰۱ ) ( م دکتر سعودپور کیمیایی - ۱۳۹۱).
تعریف سرمایه اجتماعی
جیمز کلمن : از نظر کلمن ، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنش گر اجازه می دهد تا با بهره گرفتن از آن به منابع خود دست یابد . ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات ، مجاری اطلاع رسانی ، هنجارها و ضمانت اجرایی است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا منع می شوند . از نظر او سرمایه اجتماعی به لحاظ ذاتی قادر به کار است و بر مردم و نهادها امکان عمل می دهد.
پیتر بوردیو: از نظر بردیو ، سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه با دوامی از روابط نهادی شده بین افراد ، و به عبارت ساده تر عضویت در یک گروه است . البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندها می باشد. در واقع ، پیوندهای شبکه ای باید از نوع خاصی باشند ، یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد.
رابرت پوتنام: روابط نهادی شده مبتنی بر اعتماد بدون رعایت تکالیف و حقوق متقابل ممکن نیست پس مفهوم شهروندی که تکالیف و حقوق است ارتباط تنگاتنگی با مفهوم سرمایه اجتماعی دارد. او معتقد است سرمایه در سه شکل اساسی اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی وجود دارد .از نظر پوتنام سرمایه اجتماعی عبارت است از پیوندهای بین افراد ( شبکه های اجتماعی ) و هنجارهای اعتماد و کنش و واکنش متقابل که از این پیوندها ناشی می شوند. او معتقد است که بدون رعایت حقوق شهروندی مشارکت اجتماعی ممکن نیست .
استفن باس : باس معتقد است نظریه سرمایه اجتماعی معطوف به بسط قضایایی در مورد شرایطی است که تحت آن حکومت ها و اجتماعات محلی بتوانند برای نیل به اهداف مشترک تعاون و همکاری داشته باشند. تعیین کننده ترتیبات نهادی افقی است که تأثیر مثبت روی ایجاد شبکه هایی از اعتماد ، اداره بهتر امور و عدالت اجتماعی دارد. عدالت اجتماعی دیکته کننده ی تکالیف و حقوق شهروندی است که خود تحت تأثیر سرمایه اجتماعی و امری لازم است.
ج . اس . بیکر : به نظر بیکر سرمایه اجتماعی به منابع فراوانی است که از طریق شبکه های فردی یا سازمانی قابل دسترسی هستند اشاره دارد. این منابع شامل اطلاعات ، نظریات ، راهنمایی ها ، فرصت های کسب و کار ، سرمایه مالی قدرت ، حمایت اساسی ، خیرخواهی ، اعتماد و همکاری می باشد.
فرانسیس فوکویوما : فرانسیس فوکویوما سرمایه اجتماعی را مجموعه معینی از هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی می داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد.
او معتقد است که سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد رابطه تنگاتنگی دارد و به تبعیت از آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه افزایش خواهد یافت .
آنتونی گیدنز: اعتماد را عامل احساس امنیت وجودی می داند که موجود انسانی منفرد را در نقل و انتقال ها در بحران ها و در حال و هوایی آکنده از خطرهای احتمالی قوت قلب می بخشد.
سرمایه اجتماعی :
تعریف رایج اجتماعی ، در جریان اصلی جامعه شناسی آمریکایی - به ویژه در روایت کارکرد گرایانه آن - عبارت است از: روابط دو جانبه ، تعاملات و شبکه هایی که در میان گروه های انسانی پدیدار می گردد و سطح اعتمادی که در میان گروه ، جهات خاصی ، به عنوان پیامد تعهدات و هنجارهای پیوسته با ساختار اجتماعی یافت می شود. در مقابل جامعه شناسی اروپایی این مفهوم را در بررسی این موضوع به کار میگیرد که چگونه تحرک پیوندهای مربوط به شبکه های اجتماعی ، سلسله مراتب اجتماعی و قدرت تمایز یافته را تقویت می کند. با وجود این ، نکات مشترک این دو دیدگاه در مورد سودمندی سرمایه اجتماعی در افزایش برخی ویژگیها، مانند آموزش ، تحرک اجتماعی ، رشد اقتصادی برتری سیاسی ، و در نهایت توسعه است.(وال ، ۱۹۸۸)
واژه « سرمایه » دلالت می کند که سرمایه اجتماعی همانند سرمایه انسانی یا سرمایه اقتصادی ماهیتی زاینده و مولد دارد، یعنی ما را قادر می سازد ارزش ایجاد کنیم ، کارها را انجام دهیم ، به اهدافمان دست یابیم ، مأموریتهایمان را در زندگی به اتمام برسانیم و به سهم خویش به دنیایی یاری رسانیم که در آن زندگی می کنیم . وقتی می گوییم سرمایه های اجتماعی « زاینده مولد » هستند ، منظور این است که هیچ کس بدون آن موفق نیست و حتی زنده نمی ماند ( کلمن ، ۱۹۹۰ )
باکستون ( ۱۹۹۹ ) سطوح مشابهی از ساختار سرمایه اجتماعی ذاتی هر کدام از آنهاست به نظر او در سطح فردی سرمایه اجتماعی یک کالای شخصی مانند سرمایه انسانی است که می تواند برای منفعت اقتصادی و با دیگر نتایج شخصی مرود استفاده قرار گیرد باکستون از سطح تحلیلی دیگری با عنوان سطح تحلیلی کلام - جامعه شناختی یاد می کند که در آن سرمایه اجتماعی به عنوان ویژگی یک اجتماع گسترده ( جامعه ) مد نظر قرار گرفته است.
( بانتام ) سرمایه اجتماعی را در رابطه نهادهای دموکراتیک و توسعه اقتصادی مورد مطالعه قرار
می دهد و آنرا به صورت اعتماد ، هنجارها و شبکه ها به عنوان تسهیل گستره همکاری برای منفعت متقابل تعریف میکند.
تعاریف دیگری در این ارتباط ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:
- سرمایه اجتماعی روابط بین گروه ها را توضیح می دهد.
- فلورا وجدان جمعی را به عنوان سرمایه اجتماعی می دانند و اعتماد متقابل را به عنوان نرم و وجدان جمعی معرفی می کنند ( فلورا ، ۱۹۹۵ ) .
- سرمایه اجتماعی به مفاهیم ارزشمندی از قبیل شبکه های اجتماعی ، روابط متقابل ، اعتماد عمومی ، تعهد ، اطلاق می شود. سرمایه اجتماعی موقعی انباشت می شود که مردم ارتباط متقابل در درون خانواده ، محل کار ، روابط همسایگی و ارتباطات مردمی در انجمن های محلی و عمومی پیدا می کنند ( باسترار و گرودنا ، ۲۰۰۳ ).
- کاواچی و همکاران شان عقیده دارند سرمایه اجتماعی میزان همگونی توزیع سلامت در نواحی جغرافیایی یک منطقه است( کاوانچی و کندی ، ۱۹۹۷ ). و بحث ویژگی سلامتی سرمایه اجتماعی ریشه های تاریخی نیز دارد. امیل دورکیم در مطالعات خود نشان داده است که هم گرایی جوامع با نرخ خودکشی جوامع رابطه معکوس دارد ( دورکیم ، ۱۹۵۱ ).
« سرمایه اجتماعی ، پتانسیل نهفته در روابط بین و میان افراد یک جامعه است که باعث انجام کارای امور آن جامعه می شود».
۲-۴-. انواع سرمایه اجتماعی
سرمایه به هر نوع دارایی که قابلیت تولید داشته باشد اطلاق می‌گردد. بر اساس رابطه تولید
Y(x)=E f (P, H, K,، رشد و توسعه اقتصادی تابعی از چهار عامل سرمایه مادی (P) و سرمایه انسانی (H) و سرمایه دانش (K) و سرمایه اجتماعی (E) است. در این تابع ضریب E که به عنوان پسماند سرمایه اجتماعی را شامل می‌شود مجموعه‌ای از عوامل موثر بر بهر‌ه‌وری استفاده از سرمایه‌های دیگر را در بردارد.
در ادبیات توسعه اقتصادی، چهار دیدگاه اصلی مربوط به انباشت سرمایه وجود دارد که بر اساس تقدم تاریخی شامل سرمایه مادی، سرمایه انسانی، سرمایه دانش و سرمایه اجتماعی می‌شود.
سرمایه مادی (Physical): زمین، ابزارها، ماشین آلات و سایر تجهیزات فیزیکی که قابلیت تولید دارند.
سرمایه انسانی (Human): شامل مهارت، دانش و آموزش‌هایی که در درون انسان‌ها متبلور شده است.