3-2- بازار
فعالین اقتصادی بر حسب کارکردشان به دو گروه خریداران و فروشندگان تقسیم می­شوند. خریداران شامل مصرف­ کنندگان( وقتی کالاها و خدمات مصرفی را خریداری می­نمایند) و بنگاه­ها( وقتی نهاده­های تولید خود را خریداری می­ کنند) می­باشد. فروشندگان شامل بنگاه­ها( وقتی محصولات تولیدی خود را می­فروشند)، نیروی کار (وقتی مهارت و وقت خود را در قبال دستمزد به بنگاه­ها می­فروشد) و مالکان منابع اقتصادی ( وقتی زمین را اجاره می­ دهند یا مواد معدنی می­فروشند) می­باشد. وقتی گروهی از خریداران و فروشندگان جهت خرید و فروش کالاها یا خدمات نسبتا همگنی با یکدیگر ارتباط بر قرار می­ کنند به این مجموعه بازار می­گویند. بر اساس ادبیات اقتصاد صنعتی عناصر بازار شامل سه گروه ساختار، رفتار و عملکرد می­ شود(خداد کاشی، 1391: 71).
3-2-1- ساختار
ساختار بازار، معرف خصوصيات سازماني بازار است که یکی از عناصر بحث برانگیز در اقتصاد صنعتی، همین بحث ساختار بازار می­باشد. ساختار بازار در واقع آن دسته از خصوصيات سازماني بازار است كه با شناسايي آنها، مي­توان ماهيت قيمت­گذاري و رقابت در بازار را مشخص نمود(خداداد کاشی، 1389: 23). در تعریف ساختار یک مجموعه نحوه قرار گرفتن اجزای آن مجموعه در کنار هم مطرح است. ساختار بازار نیز طرز قرار گرفتن اجزای تشکیل دهنده بازار( خریداران و فروشندگان) در کنار یکدیگر تعریف می­ شود. به بیان بهتر ساختار بازار با بررسی روابط میان این اجزا تعیین می­ شود که این روابط عبارتند از:
- روابط میان بنگاه­های فعال در بازار با یکدیگر.
- روابط میان خریداران محصول در بازار با یکدیگر.
- روابط میان بنگاه­ها با خریداران محصول در بازار.
-روابط میان بنگاه­های فعال در بازار با بنگاه­های داوطلب ورود به بازار(صدرایی،1390: 25).
بین(1956) ویژگی­های سازمانی فوق الذکر را عوامل موثر در تعیین نوع و شدت رقابت در بازار میداند. وی به منظور بررسی دقیق و کمی نمودن ساختار بازار چهار پیشنهاد ارائه داد:

• • تعداد بنگاه­های حاضر در بازار و اندازه نسبی آنها:

تعداد و اندازه بنگاه­ها در بازار که از ویژگی­های ساختاری بازار هستند، در حقیقت تعیین­کننده میزان تمرکز صنعتی در بازار می باشند(تعداد واندازه نسبی). با افزایش تعداد بنگاه­ها در یک بازار انتظار می­رود تمرکز صنعتی کاهش یابد زیرا بازار بین بنگاه­های بیشتری توزیع می­ شود. تمرکز یکی از شاخص­ هایی است که برای کمی نمودن بازار مورد استفاده قرار می­گیرد

• • میزان تفاوت محصول:

بنگاه­ها جهت افزایش سهم خود در بازار تلاش می­ کنند محصول خود را از سایر بنگاه­ها متمایز کنند. این تمایز می ­تواند با ارتقای کیفیت یا خدمات پس از فروش یا تبلیغات حاصل شود. شاخص شدت تبلیغات می ­تواند این ویژگی ساختاری را کمی کند.

• • شرایط ورود به بازار(میزان رقابت پذیری):

این ویژگی ساختاری نشان­دهنده میزان دشواری ورود به بازار و یا هزینه­ های مربوط به خروج از بازار برای بنگاه­های داوطلب ورود به بازار می باشد. معمولا این بنگاه­ها برای ورود به بازار با موانع متعددی رو به رو هستند که این موانع می ­تواند از سوی بنگاه­های حاضردر بازار یا موانع مربوط به فرایند تولید، قوانین ومقررات دولتی، میزان حمایت­های تعرفه­ای و غیر­تعرفه­ای دولت از بنگاه­های داخلی و نیز شکل تابع هزینه متوسط تولید باشد.

• • رشد وکشش تقاضا:

تقاضا یکی از ابعاد بازار می باشد که رشد آن تاثیر معکوس بر میزان تمرکز صنعتی دارد و با فرض ثابت بودن سایر عوامل می ­تواند دو اثر داشته باشد :

1. 1. باعث کاهش تمرکز صنعتی گردد .

1. 1. بر انگیزه بنگاه­ها جهت ورود به بازار اثرگذار است.

کشش قیمتی نیز عامل مهمی در تعیین قدرت بازاری بنگاه­های حاضر است. اگر بنگاه­های حاضر در بازار برای محصولات خود تقاضای کم­کشش داشته باشند، ورود برای بنگاه­های جدید دشوار می شود زیرا امکان ضعیفی برای رقابت با بنگاه­های موجود دارند.
3-2-2- رفتار
این عنصر بازار نشان­دهنده نوع رفتاری است که بنگاه­ها برای دستیابی به اهدافشان اتخاذ می­ کنند و در واقع الگويي است كه بنگاه­ها جهت تطبيق خود با شرايط بازار به كار مي­گيرند. هر گونه تصميم­گيري يا سياستي كه بنگاه براي ادامه فعاليت خود در بازار به كار ميگيرد در محدوده رفتار قرار مي­گيرد. از متغيرهاي رفتار مي­توان به مواردي چون: سياست­هاي قيمتی^[45]، طرح محصول، تحقيق و توسعه^[46]، تباني ^[47]، ادغام ^[48]، تبليغات اشاره نمود.( شهنازی و ذبیحی­دان،1392: 158) انواع رفتارها دسته­بندی­های گوناگون دارد، بر اساس یک دسته­بندی بنگاه­ها در تعامل با یکدیگر رفتاری مبتنی بر همکاری(در ساختارهای انحصار چند جانبه) یا رقابت(در ساختارهای رقابت کامل و رقابت انحصاری) دارند.
3-2-3- عملکرد
این جزء از بازار عبارت است از نتایج فعالیت­هایی که بنگاه­ها برای دستیابی به اهداف خود اتخاذ کرده ­اند. این نتیجه با معیارهای گوناگونی قابل اندازه ­گیری است(مثل کارایی، سودآوری، رشد، نوآوری و تغیرات تکنولوژی تولید و یا تغییرات در نرخ بیکاری در صنعت). مطالعات و اختلاف نظرها در مورد نحوه ارتباط میان عناصر بازار از دیرباز وجود داشته است؛ که اقتصاددانان مکتب ساختارگرایی^[49] از پیشگامان این حوزه از پژوهش­ها بودند. میسن^[50](1939)، اولین فردی بود که به بررسی ارتباط میان عناصر بازار در قالب یک مدل توصیفی پرداخت. او از میان عناصر بازار بر اهمیت ساختار بازار تاکید کرد. بین(1959) با معرفی مفهوم موانع ورود وتاثیر آن بر رفتار و عملکرد اقتصادی بر پایه مدل نئوکلاسیک بنگاه، بر اهمیت ساختار بازار صحه گذاشت. ساختارگرایان اعتقاد دارند که جهت علیت از ساختار به رفتار و سپس عملکرد است. در حقیقت رفتار بنگاه­ها و تصمیم آن­ها مبتنی بر همکاری و ائتلاف یا رقابت با یکدیگر، متاثر از ساختار بازار است. ساختار و نحوه رفتار بنگاه­ها در بازار عملکرد بازاری بنگاه­ها و در نهایت عملکرد کل بازار و صنعت را شکل می­دهد.(کاشی،1392: 5) توجه به عناصر ساختاری و رفتاری نوع بازار مشخص می­ شود. رویکرد ساختار- رفتار- عملکرد^[51] یکی از رویکردهای مطرح در اقتصاد صنعتی و مبتنی بر یافته­های جو بین است. بر اساس این رویکرد عملکرد بازار کاملا تحت تاثیر رفتار بنگاه­ها و رفتار بنگاه­ها نیز متاثر از ساختار بازار شکل می­گیرد. ساختار بازار نیز عمدتا متاثر از اندازه نسبی و مطلق بنگاه­ها و نیز شرایط حاکم بر بازار جهت ورود و خروج آسان و کم هزینه بنگاه­ها و کشش تقاضای بازار می­باشد.
تمام بازارها به لحاظ ساختاری بین دو حالت حدی رقابت کامل و انحصار قرار می­گیرند. وضعیت ساختاری هر صنعت با بررسی تعداد بنگاه­های فعال و نحوه توزیع سهم بازار میان آن­ها و نیز ارتفاع موانع ورود به بازار برای داوطلبین معین می­ شود. بر اساس ساختار بازار می­توان عملکرد آن را پیش ­بینی کرد(صدرایی،1390: 46 ).
این رویکرد از سوی بسیاری از اقتصاددانان مورد نقد قرار گرفته است. گروهی از منتقدین، معتقدند که ارتباط و جهت علیت عناصر بازار به این سادگی نمی ­باشد و پیچیدگی­های بسیاری دارد. برخی با بیان نظریه بازارهای رقابت­پذیر این رویکرد را به چالش کشیدند. مکاتب شیکاگو و اتریش نیز با معرفی اصولی به نقد از این رویکرد پرداختند. بیان و تشریح این نقدها مورد بحث این تحقیق، نیست اما مطلب قابل بیان این است که علی­رغم نقدهایی که از این رویکرد وجود دارد وجود عناصر بازار، ارتباط و اثرگذاری آنها بر یکدیگر غیر قابل انکار است. در بحث ما ساختار بازار از اهمیت ویژه­ای برخودار است به همین علت به بیان رویکرد ساختار-رفتار- عملکرد و معرفی عوامل اثرگذار بر ساختار بازار پرداختیم. ارتباط میان عناصر بازار بر اساس این رویکرد را برای درک بهتر به صورت زیر نشان می­دهیم: