رنگ های خمی در مقابل شستشو و نور و عوامل دیگر از ثبات بسیار خوبی برخوردارند، این رنگ ها دو دسته اند :
الف ) دسته ایندویگوئیدها
ب ) دسته مشتق شده از آنتراکینون
این گروه از رنگ­ها در آب قابل حل نیستند و برای استفاده باید حالتی درآیند که بتوان آن را به صورت مایع مورد استفاده قرار داد. این کار توسط یک فرایند شیمیایی که به نام احیای شیمیایی موسوم است انجام می­ شود. دسته ایندویگوئیدها از گروه اولین رنگ های مصنوعی خمی هستند که در سال ۱۸۷۹ میلادی توسط بایر شیمیدان آلمانی کشف شدند، این گروه از رنگ ها به دلیل آن که در تهیه مشتقات بی رنگشان احتیاج کمتری به مواد قلیایی دارند برای رنگرزی الیاف پشم بسیار مناسب هستند. دسته دوم از رنگ هایی هستند که در سال ۱۹۰۱ میلادی توسط بوهن آلمانی ساخته شدند، این رنگ ها در مقایسه با دسته اول دارای ثبات بهتری در برابر نور و شستشومی باشند. برای حل کردن و تشکیل مشتق بی­رنگ این رنگ­ها به مقدار زیادی مواد قلیایی و حرارت احتیاج هست به همین دلیل رنگ­های این طبقه برای رنگرزی پشم مناسب نیستند بلکه فقط از آن ها برای رنگرزی الیاف پنبه ای استفاده می­ شود. رنگرزی رنگ های خمی برای پشم، باید با حرارتی پایین تر از ۵۵ درجه سانتیگراد انجام شود، اگر حرارت بالاتر از این درجه باشد به دلیل قلیایی بودن حمام رنگ، پشم مورد استفاده پوسیده خواهد شد. همچنان که اشاره شد برای حل کردن رنگ­های خمی لزوما روش قلیایی را انتخاب می­ کنند، اما در کاربرد میزان مواد قلیایی باید جانب احتیاط رعایت شود، سود سوزآوری که برای این منظور به کار می­رود باید درحداقل ممکن باشد تا به الیاف پشم آسیبی نزند. استفاده از سریشم به مقدار ۲/۰ تا ۵/۰ گرم در هر لیتر از پوسیدگی الیاف پشم جلوگیری می­ کند”یزدانشناس و همکاران، ۱۳۸۱، ص۱۷۳”.
۲-۴-۵-۴ رنگ های مستقیم
این نوع رنگ­ها برای رنگرزی الیاف سلولزی به کار می روند و به دلیل عدم ثبات کافی در برابر نور و شستشو برای الیاف پشم مناسب نیستند، ولی گاهی برخی از افراد این رنگ­ها را به دلیل ارزانی قیمت و سادگی روش رنگرزی در برخی نقاط به کار می­برند. روش رنگرزی آن­ها به این ترتیب است که ابتدا رنگ را در آب حل کرده و آن را در پاتیل می­ریزند و پس از گرم کردن آب ( به صورت ولرم )، الیاف پشم را به پاتیل اضافه می­ کنند و به مدت یک ساعت یا کمتر پاتیل را به جوش آورده و برای اینکه ثبات رنگ تقویت شود، کمی نمک به آن می­افزایند و به مدت ۳۰ دقیقه دیگر آن را می­جوشانند، سپس الیاف را کاملا شسته و آبگیری کرده و خشک می­ کنند”میرجلیلی، ۱۳۸۷، ص ۱۷۹”
۲-۴-۵-۵ رنگ­های راکتیو
پارچه هایی که با رنگ های راکتیو رنگ می شوند ثبات بسیار زیادی در مقابل شستشو از خود نشان می دهند. زیرا این رنگ ها به داخل لیف نفوذ می­ کنند و فعل و انغعالات شیمیایی خاصله، منجر به ایجاد پیوند کووالانت میان رنگ و الیاف می­گردند که این خود مانع جدایی رنگ و لیف می­ شود. معمولا برای سرعت بخشیدن به فعل و انفعالات شیمیایی از مقادیر زیادی نمک استفاده می­ شود”یزدانشناس و همکاران، ۱۳۸۱، ص۱۷۴”.
برای حل این رنگ­های راکتیو، بهتر است ابتدا با کمی آب سرد آن­ها را خمیر کرد و سپس با آب ۳۰ تا ۵۰ درجه سانتیگراد رقیق ­نمود، نکته قابل توجه اینکه برای حل کردن رنگ راکتیو نباید آن را جوشاند و همچنین نبایستی در محلول قلیایی ریخته شود”دانشگر،۱۳۷۶، ص۲۶۳”.
۲-۴-۵-۵-۱ ثبات رنگ­های راکتیو بر روی پشم
پس از اینکه پشم به حمام رنگ راکتیو وارد می­ شود ، مقدار زیادی از رنگ جذب لیف می­گردد، ولی تمام رنگی که جذب الیاف پشم می­ شود با آن ترکیب نمی­گردد، رنگ راکتیو نوع گرم و یا ترکیب آن هنگام رنگرزی به آهستگی جذب الیاف می­شوند، در انتهای عملیات رنگرزی مقداری رنگ به صورت هیدرولیز شده و مقداری از رنگ که با پشم ترکیب نشده در پاتیل باقی می­ماند. اگر جوشاندن حمام را ادامه دهند، مقداری از باقی مانده رنگ جذب خواهد شد.
۲-۴-۵-۵-۲ یکنواختی رنگ های راکتیو بر روی پشم
وقتی که این رنگ­ها را تنها با یک اسید ضعیف و یا نمک اسیدی بر روی پشم به کار می­برند، مخصوصا در رنگ­های کمرنگ باعث یکنواختی رنگ به دست آمده می­شوند، بنابراین باید از مواد یکنواخت کننده آنیونیک استفاده شود. برای حصول نتیجه بهتر، درجه حرارت و PH حمام باید کنترل شود، در مورد رنگ های کمرنگ PH حمام باید ۷ و رنگ های متوسط و تیره بین ۵/۵ تا ۶ مناسب می­باشد. مواد رنگی بعد از پشم مهمترین عامل قالی­بافی است، کیفیت نهایی رنگ قالی تا حد زیادی بستگی به کیفیت پشم آن دارد. دمای رنگ هم از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. فرق فاحشی میان رنگرزی در تابستان و زمستان وجود دارد اگر فصل تابستان باشد هوا گرم و داغ و آفتاب سوزان درخشش رنگ کم می­ شود، به همین دلیل برخی رنگرزان، پشم رنگی خود را در هوای آزاد خشک نمی­ کنند زیرا پشمی که در آفتاب خشک شود با سرعت زیاد خشک می­ شود و احتمال رنگ باختگی بیشتری پیدا می­ کند.
۲-۴-۶ دندانه
Mordant از Morder به معنای محکم گرفتن، اقتباس شده است. دندانه ها، نمک های فلزی هستند که دارای تمایل متقابلی برای الیاف و رنگ ها می­باشند که ثبات رنگ ها را بهبود می­بخشند. دندانه در اصطلاح به معنی اضافه کردن موادی برای تثبیت و رنگ پذیری الیاف است. این مواد از نظر شیمیایی باید قابلیت حل شدن به ماده رنگی را داشته باشند، طرز عمل این املاح به این صورت است که با به وجود آوردن خلل یا خراش در روی سطح الیاف باعث نفوذ بیشتر رنگ به داخل الیاف می­شوند. رنگ­های طبیعی به دو گونه بر الیاف بدون دندانه عمل می­ کنند، برخی جذب لیف نمی­شوند برخی نیز به صورت سطحی جذب می­شوند که در مقابل نور و یا شستشو از بین می­روند و ثباتی ندارند به همین سبب استفاده از دندانه در رنگرزی با رنگ های طبیعی کاملاً الزامی است.
دندادنه ها بر دو نوع هستند:
۱ – دندانه های نباتی
۲ – دندانه های معدنی که از املاح فلزات تشکیل شده ­اند” منتظر وهمکاران۱۳۸۸، ص۸۲-۹۰”.
۲-۴-۶-۱ دندانه های نباتی
قسمت ­های مختلف برخی از گیاهان دارای خاصیت تثبیت­کنندگی است اما نمی­ شود به جای دندانه از آن ها استفاده کرد. این گیاهان اغلب دارای تانن هستند و تانن ها فام رنگ را تغییر می­دهند، مثلا از ترکیب پوست انار که خودش اسید گالوتانیک است با زاج آهن گالوتانیک آهنبه وجود می ­آید که قدما برای ساخت مرکب مشکی استفاده و اصطلاحا آن را مرکب مازوئی نیز گویند”تحقیق میدانی، جوکار، ۱۳۹۳”. دربعضی از کتب دارویی این ماده به صورت های اسید تانیک، اسید گالوتانیک گالوتانن و به غلط اسید دی گالیک ذکر شده است، تانن در پوست و میوه تعداد زیادی از گیاهان مخصوصا پوست درختان بلوط ، انار، گردو و سماق وجود دارد و بر سه نوع است.
الف: تانن هایی که املاح فریک را به رنگ آبی سیاه در می­آورند مانند تانن­های پوست بلوط، سماق و پوست درختان غان.
ب: تانن­هایی که املاح فریک را به رنگ سبز در می­آورند مانند انواع ترشک.
ج: تانن­هایی که املاح فریک را به رنگ خاکستری مایل به سبز در می­آورند مانند تانن موجود در گزنه.
این تانن­ها به دو صورت وجود دارند در درجه اول به حالت طبیعی در گیاه موجود است و در درجه دوم تانن پاتولوژیک یا معمولی که در بافت گیاهی یافت می­ شود و بر اثر نیش حشره ایجاد می­گردد که به آن مازو می­گویند این ماده بر اثر نیش حشره ای به نام پمفیگس اتریکلایس[۲۶] بر درخت جفت و بلوط به دست می ­آید که ۴۰ درصد جوهر مازو دارد. در کردستان مازوهای دیگری از برگ درخت بلوط می­گیرند که ۵۰ تا ۷۰ درصد جوهر مازو دارد برگ خشک مازو را با آسیاب دستی و سنگ نرم خوب می­سایند و آن را چند ساعت در دیگ بزرگ مسی می­جوشانند و سپس آن را صاف می­ کنند، مازو دارای خواص ویژه­ای است زیرا با مواد قلیایی ترکیب می­ شود و در برابر هوا رنگ قهوه­ای به خود می­گیرد و دارای طعم قابضی است که عکس العمل اسیدی ضعیفی دارد و با انواع املاح به رنگ­های مختلف تولید رسوب می­ کند. این گیاهان جزء دندانه های رنگ­دار هستند و بیشتر برای تیره کردن فام رنگ ها به کار می­روند به خصوص مازو که برای تهیه رنگ­های تیره کاربرد دارد”صوراسرافیل،۱۳۸۷، ص ۷۸-۸۵”.
۲-۴-۶-۲ دندانه های معدنی
این مواد اغلب املاح فلزات قابل ترکیب با آب هستند که برخی از آنان خود دارای رنگ می­باشند مانند املاح مس، کروم، کبالت و برخی بدون رنگ هستند از جمله املاح آلومینیم، قلع، روی و نیکل. این املاح که ظرفیت فلزی آنان زیاد است در حمام رنگرزی ترکیبی شیمیایی یا لاک مانند بین رنگ و لیف تشکیل می­ دهند و باعث می­شوند که رنگ کاملا در داخل لیف نفوذ کند. مهمترین ماده­ای که در ایران برای دندانه مورد استفاده قرار می­گیرد انواع زاج­ها هستند و زاج سفید یکی از معمولی­ترین آن­هاست، این ماده که سولفات مضاعف پتاسیم و آلومینیم است به شکل معمولی بلورهای شفاف با طعمی قابض است و اگر در معرض هوا قرار بگیرد قشری زرد و نرم آن را می­پوشاند، در آب قابل حل است ولی در الکل حل نمی­ شود، معادن آن در ایران فراوان است. زاج سفید بر چهار نوع است زاج قلمی، زاج نازک، زاج گرد و زاج مایع. در روزگار کهن رنگرزان زاج سفید را با ادرار گاو مخلوط می­کردند پس از آن زاج آلومینیم خالص متبلور می­گردید این شیوه در اواسط سده پانزدهم میلادی به اروپا هم رسید. استفاده بیش از اندازه از آن باعث درهم رفتگی و چسبندگی پشم می­ شود، آب های سنگین مانند آب اصفهان باعث رسوب آن می­ شود و قدرت دندانه را کاهش می­دهد و به عدم یکنواختی پشم ها که بعدا رنگرزی می­ شود منجر خواهد شد. از دیگر دندانه هایی که در رنگرزی به کار می رود زاج سیاه است چون این دندانه باعث تیره شدن رنگ ها می­ شود، در مواردی که فام دلخواه تیره باشد مورد استفاده قرار می­گیرد مقدار مصرف آن باید کم و مدت توقف در حمام نیز باید کوتاه باشد. دندانه سولفات آهن با قرمز دانه از قهوه ای کدر تا بنفش بسیار تیره مایل به سیاه را به وجود می­آورد که البته مقاومت زیادی در مقابل شستشو و نور ندارد و برای ایجاد محیط pH مناسب برای این دندانه می­توان از اسید اگزالیک استفاده کرد. “منتظر وهمکاران۱۳۸۸، ص۸۲،۸۷”
۲-۴-۷ آب در رنگرزی
به علت اهمیت فوق العاده نقش آب در عمل رنگرزی شناختی اصولی از این ماده ضروری است چرا که این ماده می ­تواند با مواد ناخالص خود تاثیراتی بسیار مخربی در تولید رنگ نهایی وارد کند لذا قبل از استفاده از آب در دسترس، باید آن را خوب شناخت، آب استفاده شده در رنگرزی باید حتما بی رنگ و زلال باشد و به هیچ وجهی مواد شناور در آن وجود نداشته باشد چرا که این مواد بر الیاف اثر می­گذارد و باعث خرابی و رنگ ناپذیری آن می­گردد . بعضی آب های موجود به علت داشتن املاح از جمله منگنز و آهن باعث رسوباتی می­گردد که نهایتا به یکنواختی رنگ الیاف لطمه می­زند. املاح فلزی موجود در آب ها و همچنین یون های آن ها در عمل سفیدگری و رنگرزی باعث تجزیه محلول های حمام می­ شود و فرایند رنگرزی یا سفیدگری را مختل می­سازد . بنابراین آب مورد استفاده باید به اصطلاح « آب نرم » باشد تا از ایجاد رسوبات مزاحم در موقع جوشیدن آن و یا استفاده از صابون و مواد قلیایی جلوگیری به عمل آید. اگر آب محتوی مواد قلیایی مانند کربنات را بجوشانیم ، در اثر فعل و انفعال شیمیایی کربنات های حلال آن به بی کربنات های غیر حلال تبدیل می­گردد و ذرات موجود در آب رو به افزونی می­رود . همچنین بر اثر فعل و انفعال شیمیایی بین نمک های کلسیم و سود در عمل جوش رسوب حاصل می ­آید که آن هم سبب ایجاد ذرات معلق در آب رنگرزی می­ شود.
۲-۴-۷-۱ اهمیت pH آب
باید توجه داشت که معیار pH برای محلول های دقیق آبی طراحی گردیده است. محلول های دارای pH کمتر از ۷ را اسیدی و محلول های دارای pH بیش از ۷ را قلیایی می نامند. تعادل pH در واقع همان تعادل اسیدی- بازی است. برای اندازه گیری pH روش های مختلفی موجود است، که یک راه استفاده از محلول ها یا کاغذهای معرف است. این محلول ها یا کاغذها (معرف های کاغذی) بسته به غلظت یون هیدروژن به رنگی در می آیند که از مقایس آن رنگ با جداول مربوطه می توان pH را تعیین نمود. معرف های کاغذی (کاغذ تورنسل) به صورت نوار کاغذی باریکی به فروش می­رسد که با فرو بردن این کاغذ در آب، در صورت قلیایی بودن آب (pH بیش تر از ۷ ) به رنگ آبی در آمده و در صورت اسیدی بودن آن (pH کمتر از ۷ ) به رنگ قرمز در می­آید. کاغذ تورنسل در محیط خنثی نیز به رنگ بنفش ظاهر می­ شود. دقیق ترین روش اندازه گیری pH استفاده از دستگاه های pH متر دیجیتال است.
۲-۴-۷-۲ سختی آب ppm[27]
سختی آب به مجموعه املاح کلسیم و منیزیم موجود در آب بر حسب میلی گرم در لیتر کربنات کلسیم اطلاق می شود. طبقه بندی آب ها از نظر سختی شامل؛ آب های سبک (۶۰-۰ میلی گرم در لیتر)، آب های با سختی متوسط (۱۲۰-۶۰ میلی گرم در لیتر)، آب های سخت (۱۸۰-۱۲۰ میلی گرم در لیتر) و آب های خیلی سخت ( بیشتر از ۱۸۰ میلی گرم در لیتر) می­باشد. درجه سختی آب کیفیتی است که میزان سختی آب را مشخص می­سازد. درجه سختی آب به طور کلی بر حسب میلی گرم کربنات کلسیم در هر لیتر آب بیان می­ شود. یعنی ۱ درجه سختی آب برابر ۱ میلی گرم کربنات کلسیم است. اما در کشورهای مختلف، مقدار یک درجه سختی آب با هم تفاوت دارد. برای نمونه؛ یک درجه سختی آب در فرانسه، برابر ۱۰ میلی گرم کربنات کلسیم در هر لیتر آب، در انگلستان، برابر ۱۴٫۳ میلی گرم کربنات کلسیم در هر لیتر آب، در آلمان برابر ۱۰ میلی گرم کربنات کلسیم در هر لیتر آب، در آمریکا، برابر ۱۷٫۲ میلی گرم کربنات کلسیم در هر لیتر (یا یک گرم کربنات کلسیم در یک گالن، ۳٫۷۸۵ لیتر) آب در نظر گرفته می شود[۲۸].”حیاتی، ۱۳۸۴، ص ۱۴”.
۲-۵ مرمت
در علم حفاظت از آثار، علی رغم نوپا بودنش می­توان پیشرفت و دست آوردهای زیادی را مشاهده کرد که به وجود آمدن آن­ها بدون داشتن رابطه­ تنگاتنگ و بهره گیری از سایر علوم پایه و فناوری روز امکان ندارد. امروزه این علم، به زیر شاخه های مختلفی تقسیم شده است که در این میان بنابر قوانین و منشور های بین المللی حفاظت پیشگیرانه و نگهداری از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است. در بسیاری از موارد ( موزه ها، سایت های باستان شناسی و مخازن ) به کار بستن ترفندها و تدابیر حفاظت پیشگیرانه بسیار گره گشا و نجات بخش می­باشد و در مواردی حتی بی توجهی در این زمینه می ­تواند صدمات جبران ناپذیری برای اثر به دنبال داشته باشد. از طرفی بحث حفاظت پیشگیرانه یکی از محورهای اصلی، شناسایی، ارزیابی و پایش تاثیر عوامل مختلف آسیب رسانی است که می­توانند بر شیء و ارزش های موجود در آن تاثیرات منفی بگذارند. سنجش و پایش این روند تاثیر گذار و تاثیر پذیر، نیازمند به کار بستن شیوه های مدرن و ابزار و تجهیزات مناسب است. به منظور عملیاتی کردن برنامه های سنجش و پایش در علم مرمت، از ادوات و تجهیزات مختلف از قبیل رطوبت سنج و دماسنج و … سود می جویند.
۲-۵-۱ مرمت قالی چیست؟
مرمت قالی کوششی به منظور بازگرداندن شی به حالت اولیه و اصلی آن است. مرمت، لزوما رفوگری نیست ولی عملیاتی که به نوعی در تکمیل و یا رفع نواقص قالی انجام می­ شود زیر پوشش رفوگری قرار می­گیرد . رفوگری کاری است که معمولا نیازمند تجربه و مهارت خاصی است و افرادی که اقدام به این کار می­ کنند باید دارای سابقه طولانی در بافت، رنگرزی، شناخت رنگ و مواد اولیه فرش داشته باشند. برای مرمت یک قالی « آن هم به بهترین حالت ممکن، لازم است از الیافی استفاده کنیم که از نظر رنگ و جنس، مشابه الیاف و رنگ های قالی مد نظر باشد و بازسازی قسمت های آسیب دیده قالی به طور دقیق مشابه خود قالی و سایر قسمت های آن انجام شود. اگر چه این کار کمی پیچیده به نظر می ­آید اما بعضی از این قالی ها در واقع ارزش این همه تلاش و زحمت را دارد، ولی اکثر وقت­ها، کار مرمت در حد متوسط انجام می­ شود و کلیه جزییات و ظرایف در بازسازی به دست نمی­آید. یک رویکرد دیگر درباره مرمت قالی این است که از قالی مدنظر، برای بازسازی از نظر نوع ، ماهیت و سن وسال، قطعه برداری شود. این کار برای مرمت قالی های بزرگ و ارزشمند قدیمی است که به عنوان نمونه برای فرش اردبیل انجام می­ شود. در واقع دو نمونه از این فرش های ایرانی که متعلق به عهد صفوی هستند باقی مانده است. فرش اردبیلی که در موزه­ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می­ شود با توجه به آسیب هایی که به آن رسیده بود، در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی مورد عملیات سنگین مرمت قرار گرفته و قسمت های از بین رفته آن از نمونه مشابه آن ( خواهر ) که امروزه در موزه لوس­آنجلس نگهداری می­ شود به فرش اصلی در موزه ویکتوریا آلبرت لندن پیوند خورده است.”hali magazine,no 800,1995,p105″. نکته قابل توجه در عملیات مرمت این است که روش مرمت درست و دقیق، به مراتب پرهزینه تر از تعمیرو محافظت است”اف استون، ۱۳۸۹،ص۷”.
مرمت رفع عیب است و عیب عبارتست از هرگونه ناهماهنگی یا نارسایی در بافت یا نقایصی در رنگ، طرح و اندازه­ اجزاء تشکیل دهنده در متن و حاشیه­ قالی و یا انواع آسیب دیدگی هایی که در هر قسمت از فرش (پارگی پود، چله، پشم) از پشت یا روی پرزها، گره ها که به نوعی روئت عمومی آن را برهم بزند عیب نامیده می­ شود. مرمت هنر صنعت قالی بافی ایران از هنرهای اصیل و ارزشمند این مرز و بوم بشمار می­رود. تلاش، اصالت، توانایی قالی بافان و عوامل و عناصر فراوانی در بالا بردن ارزش قالی تاثیر دارد که در این میان استفاده و نگهداری قالی به میزان ارزش تهیه و تولید آن، از اعتبار بالایی برخوردار است. مرمت یکی از حرفه های های مهم فرش می­باشد. مرمت با تولید فرش ارتباط مستقیم دارد معمولا فرش­ها به دلایل مختلفی تخریب می­شوند، مقدار و میزان مرمت فرش با تعمیر قسمت های تخریب شده­ی فرش به راحتی قابل تشخیص نیست” افروغ، به کارگیری میز کار مرمت فرش جهت کاهش آسیب های عضلانی بدن، ۸۸ ، ماهنامه خبری آموزشی سازمان صنایع دستی ایران / چگونه یک فرش را مرمت کنیم “. حفاظت و مرمت آثار در تمامی آفریده های هنری لازم و ضروری است که در اینجا در هنر فرش شرح داده می شود.
۲-۵-۲ مرمت – مرمت علمی – مرمت سنتی
مطلب دیگری که در اینجا لازم است به آن بپردازیم تعریف مرمت فرش و انواع آن است. در قرن بیستم با افزایش کاوشهای باستان شناسی و اهمیت به میراث فرهنگی گذشتگان، علم مرمت پیشرفت قابل توجهی کرد و در اکثر کشورهای پیشرفته دارای جایگاه دانشگاهی شد. نظریات و شیوه هایی که در زمینه مرمت مورد قبول استادان این فن بود باگذشت زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شد این امر تاثیر مستقیمی بر روش­های کار و تکنیک های مرمتی داشت. این نظریات و شیوه ها به صورت کلی در مورد مرمت انواع اشیاء قدیمی و تاریخی از جمله فرش قابل تعمیم است. برخی اعتقاد داشتند که مرمت اشیاء قدیمی باید بگونه ای انجام پذیرد که نتوان محل تعمیر و حتی اضافه شدن بخشی را تشخیص داد، این نوع مرمت مهارت بالایی می طلبد و با بهره گرفتن از ابزار خاص، مانند مصالح قدیمی و روش های کهنه سازی مواد به این کار می­پرداختند. برخی بر این باور بودند که مرمت باید به گونه ای انجام شود که بین قسمت های اصلی و اضافه شده کاملا تمایز وجود داشته باشد، تا مشاهده کننده تفاوت کار اصلی و مرمتی را به راحتی متوجه شود و همچنین وفاداری به اصل بیشتر باشد. امروزه جدیدترین نظریه ای که در موزه ها و مراکز مهم مرمتی مورد توجه است این است که مرمت­گر حق اضافه کردن چیزی را به اصل را ندارد و تنها باید در جهت حفظ و نگهداری قسمتهای باقیمانده اثر تلاش کند و تدابیری را برای جلوگیری از پیشرفت آسیب بیندیشد. حال می خواهد این شیء یک کوزه سفالی باشد، یا یک بنای خشتی و یا یک فرش قدیمی .[۲۹] موارد طرح شده در نمونه هایی از فرش، بسته به این که در چه دوره ای مورد مرمت قرار گرفته، قابل بررسی است.
در مورد مرمت با رنگ های متمایز و تشخیص محل مرمت نمونه هایی نیز مطابق آخرین نظریه، در موزه فرش ایران و مجموعه­ی فرش دوران اسلامی موزه ملی ایران، وجود دارد. اما هنر رفوگری در جامعه­ ما، ریشه در فرهنگ و سنت های ما دارد و تعریف جداگانه ای را می­طلبد که گاه با تعاریف علمی و آکادمیک مرمت در تعارض است. رنگ، اغلب شامل توصیف فنی در قالی مشرق زمین است. اما متاسفانه این توصیف های رنگی، دقیق و یکدست نیستند. معرفی رنگ قهوه­ای چندان واضح و روشن نیست، وقتی که چشم انسان قادر است حدود ۲۰۰۰رنگ را تشخیص بدهد. شناخت رنگ و مقایسه قالی های مشرق زمینی، کار را برای مطالعه آنها راحت­تر می­ کند. اما در زمینه تعمیر قالی، توصیف رنگ در مقایسه با هماهنگی صحیح رنگ نخ جدید به کار رفته در تعمیر با نخ های اولیه و اصلی قالی، از اهمیت کمتری برخوردار است”اف استون،۱۳۸۹،ص ۲۵”.
۲-۵-۳ تاریخچه مرمت
پیشینه و تاریخ هنر فرش دستباف و زیراندازهای پشمین همواره یکی از مسایل بحث برانگیز بین کارشناسان امور بوده و تاکنون تاریخ روشن و مشخص برای ابداع و سیر تکاملی این هنر ترسیم نگردیده است. آنچه برای ما از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است این نکته است که قالی، البته منهای زمان معاصر که علاوه بر کاربردهای آن جنبه تزیینی و تشریفاتی پیدا کرده است، جزء ملزومات زندگی مناطق تولید کننده بوده و این نیاز باعث رشد و شکوفایی هنر قالی گشته است. این نیاز با ذوق ظریف و لطیف هنرمند قالی­باف همراه گشته و تبدیل به شاهکارهایی شد که در همه جای جهان تحسین هنر دوستان و هنرشناسان را برانگیخت. کاربردی بودن قالی و طبیعت آسیب پذیر مواد تشکیل دهنده آن ( پشم ، پنبه ، ابریشم ، کنف و … ) فراوان ترین آسیب را متوجه این بافته ها کرده است. به طوری که از این بافته ها مواردی از گذشتگان به دست ما نرسیده است، مگر در شرایط خاص و معدود. آسیب هایی که به این زیراندازها وارد گردیده از قبیل سوختگی، پارگی ، پوسیدگی، رنگ پریدگی و … به طور حتم برای صاحبانشان نیز مطلوب نبوده و قطعا در صدد رفع عیب و جلوگیری از متلاشی شدن آن بوده اند. زیرا قالی در هیچ زمانی بی ارزش و بی مقدار شمرده نشده و جزء گرانبهاترین هدایایی بوده که پادشاهان کشورهای مختلف برای یکدیگر ارسال می کردند[۳۰] “بیهقی ،۱۳۷۶،ص۴۵۰ و۴۵۱ “.
با توجه به اهمیت و جایگاه زیراندازهای دست بافت، برخی از کارشناسان بر این باورند که تاریخ بافت قالی کاملا با تاریخچه عملیات مرمت قالی گره خورده است و جزء جدایی ناپذیر روند تکامل آن بشمار می­آید. شاهد مدعی می ­تواند قالی­های دارای مرمت های قدرتمند باشد که امروزه آذین بخش بسیاری از موزه های مهم دنیاست. البته این موارد، قالی­هایی خاص هستند که تا به امروز باقی مانده اند و بیشتر قالی­های نفیس و مورد استفاده اشراف و دربار بوده اند و شاید انجام عملیات مرمت بر روی آنها به خاطر ارزش آنها بوده و این کار عمومیت نداشته است ولی وجود همین قالی­ها دلیل این است که هنر مرمت در آن زمان نیز موجود و مورد توجه و استفاده بوده است. علاوه بر نقوش ابزار بافندگی بر روی سنگ گورهای کشف شده در مناطق مختلف ایران ( مانند ساروق ) که نمایانگر شغل متوفی است نقش ابزار دیگری نیز که مربوط به مرمت قالی است، به چشم می­خورد. البته نتیجه گیری در این موارد بسیار مشکل است و بحث و دقت نظر بالایی را می­طلبد، زیرا ابزار مرمت مانند ابزار قالی­بافی همواره در حال تغییر و تحول بوده و صنعتگران و قالی­بافان در راه تسهیل کار خود و در جهت هر چه بهتر انجام شدن این کار همواره در حال ابداع و تکمیل این ابزارها بوده اند. این تکامل در حدی بوده که امروزه شاید از شکل ظاهری ابزار نتوان کاربرد و مصرف آنرا حدس زد”ژوله،۱۳۸۱،ص۱۴۷-۱۵۶”.
مرمت عملیاتی است که سه هدف را در بر می­گیرد:
۱- کمک به عملیات تکمیلی فرش دستباف.
۲- جلوگیری از آسیب های احتمالی فرش دستباف.
۳- برطرف کردن آسیب دیدگی در فرش دستباف.
از نکات مهمی که می­توان به آن توجه داشت جایگاه شغل مرمتگر در جامعه است. با توجه به قدمت چندین هزار ساله حرفه مرمت، این شغل آنچنان مورد توجه نبوده است و در هیچ یک از کتب تاریخی، نامی از این حرفه برده نشده که بسیار تعجب برانگیز است. این حرفه همزمان با قالی­بافی که یکی از هنرهای مورد تحسین و توجه بوده، رشد کرده، اما در هیچ کجا نامی از آن برده نشده است. مرمتگر هنرمند گمنامی است که در کارگاه کوچک خود همواره در پی حفظ میراث کهن و ارزشمند است و از افتخارات خویش می­داند که هیچ ردپایی از خود بجای نگذارد. دلیل این امر را می­توان در چند موضوع جستجو کرد. اول اینکه معیوب بودن یک دستبافته امری است که همیشه مذموم تلقی می­گردد. در مورد دستبافته هایی مانند قالی که بهای گزافی برای آن می­پردازیم این موضوع برای ما اهمیت دو چندانی پیدا می­ کند. هیچ کس تمایل به خرید قالی معیوب ندارد. از طرفی به دلیل ذرات قالی ( دست بافت بودن آن )، به وجود آمدن این عیوب اجتناب ناپذیر است. رشد اطلاعات و فناوری در جامعه بشری موجب شده که رشته مرمت نیز از این امر بی بهره نماند و پیشرفت های قابل ملاحظه ای در این رشته پدید آمده است . یکی دیگر از علل پیشرفت این رشته به خصوص در کشورهایی که دارای صنعت فرش بافی قوی هستند ، وجود بازار کار مناسب و گسترده برای این رشته است. به عقیده­ی بسیاری از کارشناسان، افزایش حجم تولید و صادرات فرش دستباف و استقبال از این کالا در کشور های اروپایی و امریکایی، نقش به سزایی در افزایش کیفیت عملیات مرمتی و به دنبال آن روش های جدید در انجام مرمت داشته است، به گونه ای که بنابر ارزیابی بیشتر صاحب نظران و دست اندرکاران در ۲۰ تا ۳۰ سال اخیر رشد و جهش محسوس و قابل ملاحظه ای در این رشته پدید آمده است . ایران به عنوان مهد قالی­بافی نقش بسزایی در این پیشرفت داشته و دارد و این را مرهون اساتیدی است که با نبوغ خود به ابداع روش های جدید و ساخت ابزارهای کارآمد اقدام کردند و همچنین با پرورش شاگردان مستعد ، بر پویایی این راه همت گمارده اند” اربابی ،۱۳۸۶، ص ۶ و ۷ ” .
۲-۵-۴ انواع آسیب دیدگی در فرش دستباف به سه دسته تقسیم می­ شود

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.

آسیب دیدگی کم

آسیب دیدگی کم ( رفوی درجه سه – رفوی آسان ) شامل ترمیم دررفتگی شیرازه – ترمیم پارگی ( از بین رفتن ریشه ها ) – رفع لکه های سطحی. این نوع آسیب دیدگی لزوما به متن و نقشه قالی ربطی نداشته و گاهی اوقات از ریشه های آماده برای ترمیم قالی استفاده می شود. در موردی که ریشه ها به طور تک تک و یا در فواصل مختلف از بین رفته باشد، می­توان با وارد کردن نخ های مشابه چله در گلیم و در لبه قالی چله ها را کامل کرد. برای ترمیم شیرازه نیز بهتر است کنار فرش کاملا خالی شده و سپس با نخ همرنگ و با همان ضخامت شیرازه ها کامل شود. در مورد رفع لکه های کوچک سطحی، مقدار کمی پرداخت ( قیچی )، چنانچه تفاوت زیادی در ارتفاع پرزها ایجاد نکند، می ­تواند موثر باشد. برای از بین بردن لکه ها استفاده از مواد رنگبر چون باعث کم رنگ شدن تمام رنگ زیر لکه می شود توصیه نمی گردد.
۲- آسیب دیدگی متوسط
آسیب دیدگی متوسط ( رفوی درجه دو – رفوی متوسط ) – ساییدگی ها – پارگی های کوچک – بیدزدگی. در این آسیب دیدگی معمولا چله فرش سالم مانده و قابل استفاده است.
۳- آسیب دیدگی زیاد
آسیب دیدگی زیاد ( درجه یک – رفوی سخت و کامل ) شامل موارد زیر و مشابه آنها :
الف. سوختگی قسمتی از فرش
ب. پاره شدن و پوسیدگی در اثر حمل فرش و یا وار د آمدن وسایل نوک تیز و ضربات سنگین و یا رطوبت زیاد . در این نوع آسیب دیدگی معمولا گره ها همراه با چله از بین رفته و نیاز به ترمیم اساسی دارد.
۲-۵-۵ عوامل آسیب رسان بر فرش
در یک تقسیم بندی کلی می توان عوامل اصلی آسیب رسان به قالی دستباف را به دو گروه جدا تقسیم نمود:
۱– عوامل آسیب رسان زنده :

انسان

انواع قارچها و کپک ها و سایر موجودات زنده ذره بینی

انواع حشرات