۱-۳-۱-۱- فروض مختلف در اجتماع سبب ومباشر
حال با در نظر گرفتن مبنای قانونی اجتماع سبب ومباشر در قانون مجازات اسلامی و قانون مدنی به این فروض اشاره خواهد شد.
گفتنی است که ماده ۳۶۳ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰ مقرر می­داشت: «در صورت اجتماع مباشر وسبب در جنایت، مباشر ضامن است مگر اینکه سبب اقوا از مباشر باشد».
همچنین ماده ۳۳۲ قانون مدنی که در واقع ماده ۳۶۳ قانون مجازات اسلامی تکرار این ماده است، مقرر می­دارد: «هرگاه یک نفر سبب تلف مالی را ایجاد کند و دیگری مباشر تلف شدن آن مال شود، مباشر مسئول است نه مسبب، مگر اینکه سبب اقوا باشد به نحوی که عرفاً اتلاف مستند به او باشد » .
با توجه به مواد قانونی که به آن اشاره شد در این بند سه فرض مقصود است :
الف- مباشر و سبب هر دو نقش یکسانی داشته باشند: در چنین حالتی مباشر مسئول است. مانند موردی که وسیله نقلیه­ای در محل غیر مجاز متوقف شده و از نظر زمانی و مکانی در محلی قرار گرفته است که از نظر قابلیت دید در موقعیتی متوسط باشد. هرچند از نظر عده­ای از حقوقدانان در این مورد مسئولیت مساوی است، لیکن با در نظر گرفتن این نکته که مواردی که به آن اشاره شد علی­القاعده مباشر را مسئول می­دانند، استثنائاً تنها در صورتی که سبب قوی تر از مباشر باشد، سبب ضامن است. اگرچه برخی از فقها عظام در صورت یکسان بودن مباشر و سبب و به بیانی دیگر در صورتی که سبب و مباشر از لحاظ قوت و ضعف هر دو در عرض هم باشند، بعید نمی­دانند که هر دو مسئول باشند (موسوی خوئی، ۱۴۲۲: ۳۲۰). صاحب جواهر در حالتی که مباشر و سبب هر دو قصد اتلاف دارند را از مواردی می­شمارد که ممکن است در ضمان مباشر تردید وجود داشته باشد (نجفی، ۱۴۰۴: ۵۵). بعضی دیگر نیز حکم را به داوری عرف واگذار کرده ­اند و بعضی این فرض را محال دانسته ­اند و در اجتماع سبب و مباشر در صورت تساوی آن دو در حادثه، یا قوی­تر بودن مباشر، نام برده را مسئول می­دانند (مصطفوی الخمینی، ۱۴۱۰: ۵۶۹).
ب- نقش مباشر قوی­تر از سبب باشد:
به طور کلی در اجتماع مباشر و سبب در هنگام وقوع جرم، قاعده کلی این است که مسئولیت و ضمان به عهده مباشر است. همان­گونه که ماده ۳۶۳ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰اشعار می­دارد: «در صورت اجتماع مباشر و سبب در جنایت مباشر ضامن است مگر اینکه سبب اقوی از مباشر باشد». .
زمانی که مباشر عالماً و عامداً موجبات وقوع جرم یا خسارت را فراهم کند، از آنجایی که نقش او در وقوع حادثه زیان­بار قوی­تر از سبب است، مباشر را مسئول می­دانیم (افراسیابی، ۱۳۷۷: ۴۸). بنابراین دلیل قوی­تر بودن مباشر در اجتماع او با سبب زمانی برقرار است که مباشر آگاه به عملی باشد که انجام می­دهد و عمداً موجبات وقوع جرم را فراهم کند (خنسیر، ۱۳۷۷: ۱۲۲). مانند موردی که وسیله نقلیه­ای در محل غیر مجاز متوقف شده ولی از نظر زمانی و مکانی در محلی قرار گرفته که دارای دید و قابل رؤیت باشد. لیکن زمانی که کسی چاهی را در محل عبور عابرین حفر کند و سپس روی آن را بپوشاند و دیگری شخصی را بدون اطلاع از وجود چاه دنبال کند و آن شخص به داخل چاه سقوط کند، در این شکل چون مباشر قصد و علم به وجود چاه نداشته است، مسئولیت بر عهده سبب و حافر چاه است نه مباشر آن. اما اگر کسی آتش روشن کند و دیگری عمداً مال شخصی را در آن بیاندازد، در اینجا تنها مباشر مسئول است و روشن­کننده آتش (سبب) ضامن نیست.
لازم به ذکر است که در خصوص ضمان مباشر قوی­تر در اجتماع آن با سبب، ادعای اجماع شده است و آن را از مسلمات شمرده­اند. قانون مدنی نیز این حکم را پذیرفته و در ماده ۳۳۲ آن مقرر شده است: «هرگاه یک نفر سبب تلف مالی را ایجاد کند و دیگری مباشر تلف شدن آن مال شود، مباشر مسئول است نه سبب، مگر اینکه سبب اقوا باشد به نحوی که عرفاً اتلاف مستند به او باشد».
ج- نقش سبب قوی­تر از مباشر باشد:
همانطور که پیش­تر اشاره شد در اجتماع سبب و مباشر قاعده فقهی این است که مباشر مسئول است. لیکن هرگاه نقش سبب قوی­تر از مباشر باشد، در این صورت، سبب مسئول است و این یک استثنا است. این موضوع نکته­ای است که قانونگذار در قانون مجازات اسلامی جدید با تغییر در نگارش ماده ۳۶۳ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰ و جایگزینی ماده ۵۲۶ به جای آن، .به آن توجه کرده است. ماده ۵۲۶ قانون جدید اشعار می­دارد: «هر گاه دو یا چند عامل، برخی به مباشرت و بعضی به تسبیب در وقوع جنایتی،تاثیر داشته باشند، عاملی که جنایت مستند به اوست ضامن است و چنانچه جنایت مستند به تمام عوامل باشد به طور مساوی ضامن می­باشند مگر تاثیر رفتار مرتکبان متفاوت باشد که در این صورت هر یک به میزان تاثیر رفتارشان مسئول هستند …». به بیانی دیگر با احراز لزوم رابطه علیت میان خطای جزائی شخص و صدمه وارده می­توان گفت در صورتی که خطای جزایی شخص در پیدایش صدمه وارده شرط لازم و کافی برای وقوع نتیجه مجرمانه باشد، مسئولیت کیفری با شخص مسبب است نه مباشر. مانند موردی که وسیله نقلیه در محل غیر مجاز و فاقد دید متوقف شده باشد و یا زمانی که کسی در ملک دیگری چاهی بکند و دیگری حیوانی را در آن بیاندازد. عرف می­گوید فلانی حیوان را در چاه انداخته و کشته است. پس افکننده (مباشر) مسئول است. اما اگر در همین مثال حیوان به واسطه باد و باران در چاه بیفتد، نمی ­توان گفت باد و باران مسئول است و عرف چاه را ضامن می­داند. البته پاره­ای از فقها و حقوقدانان تقدم سبب را در اجتماع مباشر و سبب خلاف قاعده نمی­دانند (الحسینی المراغه­ای، ۱۴۱۸: ۴۳۵).

پایان نامه

مقصود از اقوا بودن سبب از مباشر در موارد قانونی که پیش­تر از آن یاد شد، غلبه شدت تأثیر سبب بر مباشر در وقوع جنایت نیست. زیرا با توجه به تعریفی که از سبب و مباشر در قانون به عمل آمده، سبب در هیچ شرایطی نمی ­تواند از جهت تأثیر مادی در وقوع جرم با مباشر برابری کند و تنها شرایط تأثیر فعل مباشر را فراهم می­آورد؛ زیرا مباشرت ایجاد علت تلف است و سبب فی­الجمله در بروز جنایت مؤثر است. از این رو علت در حدوث جنایت نمی ­تواند اخف از تأثیر سبب باشد. ملاک و ضابطه اقوی بودن سبب به وضعیت و شرایطی باز می­گردد که به لحاظ عدوان و تعدی آن را اقوی از مباشر می­سازد و نه از حیث تأثیر مادی آن (صادقی، ۱۳۸۳: ۹۳). حالتی که رابطه میان مباشر و جنایت بسیار قوی­تر و نزدیک­تر از رابطه میان سبب و جنایت است. فرض کنید کسی دیگری را در چاه بیاندازد. عمل چنین فردی با کسی که تنها چاه را حفر کرده، به هیچ وجه تأثیر یکسانی ندارد. روشن است که منطقاً کسی مسئول است که رابطه­اش با جنایت نزدیک­تر باشد. سبب تنها وسیله ای برای مباشر است (زراعت، ۱۳۷۸: ۴۳۷). در اغلب مواردی که سبب و مباشر با هم جمع می­شوند، نه تنها سبب قصد جنایت ندارد، بلکه احتمال وقوع آن را هم نمی­دهد. پس عنصر معنوی جرم (نسبت به اعمال مجازات) و عنصر علیت (نسبت به پرداخت خسارت) به کلی در رابطه با سبب منتفی است. حال آنکه این دو عامل از عوامل بدیهی و اولیه مسئولیت کیفری و مدنی هستند (زراعت، ۱۳۷۸: ۴۳۸).
۱-۳-۱-۲- قلمرو سبب اقوا از مباشر:
به طور کلی می­توان مواردی را که سبب اقوا از مباشر است را در دو مورد خلاصه کرد:
الف) زمانی که مباشر فاقد قوه تشخیص و اراده باشد. مانند زمانی که کودکی دیگری را در چاهی که توسط ثالثی حفر شده بیاندازد و یا مباشر نسبت به عمل غیر مجازی که سبب انجام داده است، جاهل باشد. مانند چاهی که توسط مسبب کنده و پوشانده شده است. در این صورت نیز دافع که همان مباشر است، مسئول نیست (الحلی، ۱۹۸۵: ۳۲۰). از این مثال که اکثر فقها به آن اشاره کرده ­اند، روشن می­گردد در شرایطی که سبب، حادثه را برای مباشر اجتناب­ناپذیر می­ کند، مسئولیت به عهده مسبب است.
ب) زمانی که مباشر از پیش فاقد اراده نبوده بلکه سبب به گونه­ ای عمل نموده باشد که اراده مباشر را جهت اجتناب از حادثه سلب نماید. مانند زمانی که شخصی اتومبیلی را در شب و در محل غیر مجاز و فاقد دید پارک کرده باشد و چراغ­های خطر خود را نیز روشن نکند و هیچ علامت هشدار­دهنده دیگری نیز قرار نداده باشد. در این صورت نامبرده امکان اجتناب از حادثه را از مباشر سلب نموده و به عنوان سبب قوی­تر از مباشر ضامن کلیه خسارات می­باشد. مع­الوصف در موارد زیر سبب از نظر مسئولیت اولی از مباشر می­باشد:
۱- مباشر از مسئولیت متعذر باشد.
۲- سبب از نظر تأثیر شدیدتر و قوی­تر از مباشر باشد.
۳- سبب مباشر را مغرور نموده باشد یا موجب اکراه او شود هرچند تأثیر مباشر در ایجاد حادثه بیشتر بوده باشد.
۴- وقتی مباشر مبتنی بر سبب است. مانند اینکه مردی در راه سوار حیوانی است. دیگری آن حیوان را ضربه می­زند، سپس حیوان به دیگری لگد می­زند و باعث مرگ او می­ شود. در اینجا ضربه زننده به حیوان سبب و کسی که سوار حیوان است، مباشر می­باشد (محمد الهیبی، ۲۰۰۴: ۹۵).
۱-۳-۱-۳-: اجتماع سبب و مباشر به صورت اشتراکی و مستقل
برخی از حقوقدانان در اجتماع سبب و مباشر قائل به تفکیک شده و آن را به دو نوع اشتراکی و مستقل تقسیم کرده اند (عباسلو،۱۳۸۶: ۵۷). به گونه­ ای که در اجتماع سبب و مباشر به صورت مستقل، از اجتماع دو فعل جداگانه هر یک از سبب و مباشر حادثه­ای واقع می­ شود. ولی در اجتماع سبب و مباشر به صورت اشتراکی، هر یک فعل جداگانه­ ای انجام نداده­اند. لیکن یک فعل زیانبار توسط مباشر انجام شده که برای هر دو (سبب و مباشر) مسئولیت ایجاد کرده است که در این صورت این دسته از حقوقدانان مسئولیت مباشر وسبب را تضامنی دانسته ­اند و دلیل ادعای خود را ماده ۶۳۷ قانون مدنی می­دانند. به نظر ایشان قانونگذار مسئولیت تضامنی سبب و مباشر را در این ماده به طور تلویحی پذیرفته است. این ماده مقرر می­ کند: «اگر وکیل که وکالت در توکیل نداشته انجام امری که در آن وکالت دارد را به شخص ثالثی واگذار کند، هر یک از وکیل و شخص ثالث در مقابل موکل نسبت به خساراتی که مسبب محسوب می­ شود، مسئول خواهد بود». بر اساس این ماده وکیلی که بدون داشتن اختیار توکیل برای اجرای وکالت، وکیل دیگری انتخاب کند، مسئول اعمال اوست و موکل می ­تواند به هر یک از آنها یا هر دو برای تمام خسارت خود رجوع کند (کاتوزیان، ۱۳۷۸: ۴۴۵). اگر مالک وسیله نقلیه خود را در اختیار فرد فاقد گواهینامه رانندگی قرار دهد و نامبرده حادثه­ی منجر به خسارتی را به بار آورد به نظر این دسته از حقوقدانان در این صورت هر دوی آنان نسبت به زیان­دیده دارای مسئولیت تضامنی خواهند بود. بنابراین هرگاه اضرار به عمل هر یک از مباشر و سبب مستقلاً قابل انتساب باشد، مسئولیت تضامنی بر عهده آن دو است (جعفری لنگرودی، ۱۳۸۲: ۸۱۵).
آنچه در تضامن مورد اختلاف و مناقشه بین فقها می­باشد این است که عده­ای از فقها اشتغال دو ذمه و بالاتر نسبت به مال واحد را غیر قابل تصور دانسته ­اند. لیکن اشتغال ذمه­های متعدد نسبت به دین یا مال واحد به طور بدلیت در مقابل یک نفر مانعی ندارد (بروجردی عبده، ۱۳۸۰: ۱۴۶). توجیه دیگری که در مورد امکان اشتغال ذمه و دو یا چند نفر مطرح شده است، این است که اجتماع اسباب متعدد شرعی نسبت به مسبب واحد فاقد اشکال است. چرا که اسباب شرعی مانند علل تکوینی نیستند تا اجتماع آنها محال باشد (مصطفوی الخمینی، ۱۴۱۰: ۳۴۹). به بیانی دیگر تعدد اسباب به طور مستقل نسبت به یک مال یا دین غیر معقول نیست. بلکه ظهور ادله با کمک عرف دلالت بر چنین امری دارد (بهبهانی، ۱۴۰۵: ۱۱۸).
بنابراین می­توان گفت که در صورت اجتماع سبب و مباشر به صورت اشتراکی در صورت بروز حادثه­ای زیانبار برای آن دو مسئولیت تضامنی ایجاد می­گردد. مانند جایی که فرد، سمت نظارت و کنترل بر دیگری را بر عهده داشته و به علت ترک این وظیفه موجب می­گردد مباشر با ارتکاب فعل زیانبار به دیگران خسارت وارد کند که در این صورت به نظر این دسته از حقوقدانان، مسئولیت تضامنی برای آن دو ایجاد می­ شود. هرچند این موضوع و لحاظ مسئولیت تضامنی برای این سبب و مباشر در چنین شرایطی با عدالت و اخلاق سازگارتر است و ما نیز موافق آن هستیم، لیکن در مصادیق کیفری این قاعده را همیشه باید در نظر گرفت که در اجتماع سبب و مباشر، مباشر ضامن است و تحمل مسئولیت تضامنی برای هر دو (سبب و مباشر) قانوناً در حقوق کیفری ممکن نیست. چه اینکه هرگاه شخصی مباشر جنایتی شود، رابطه علیت بین کار او و جنایت وارد شده ارتباط ضعیفی که وقوع حادثه با سبب دارد را قطع می­ کند. چندان که در نظر عرف دیگر نسبتی میان سبب و تلف باقی نمی­ماند. مع­الوصف می­توان گفت که رابطه میان سبب و ضرر وارده، رابطه مجازی و ضعیف است و تنها جایی ضمان­آور است که فعل اختیاری بین سبب و ضرر وارده واسطه نشود. چرا که در این فرض عمل مباشر جزء اخیر علت و کار مسبب در زمره­ی معدات در می­آید. پس رابطه مباشر و ضرر وارده قوی­تر از رابطه میان سبب و حادثه انجام شده است و به همین جهت نه تنها در امور کیفری بلکه غالب حقوقدانان مدنی نیز تنها مباشر را مسئول می­دانند. حتی اگر اجتماع سبب و مباشر به نحو اشتراکی باشد (کاتوزیان،۱۳۸۶: ۱۶۴).
حال در اجتماع سبب و مباشر به صورت مستقل (با تأثیر جداگانه)، دو عامل تحت عنوان سبب و مباشر موجب خسارت جداگانه­ ای نسبت به زیان­دیده واحدی شده ­اند، لیکن حادثه ایجاد شده از اجتماع واقعی سبب و مباشر حاصل نشده است، بلکه یکی از آنها تحت عنوان سبب موجب خسارت به زیان­دیده یا مجنی­علیه شده و دیگری تحت عنوان مباشر به او خسارت وارد آورده است.
فرض کنید که فردی مواد لغزنده­ای را به خیابان بریزد. وسیله نقلیه ای به علت برخورد با ماده لغزنده منحرف شده و در سمت چپ مسیر عبور در موقعیت دارای دید کافی از لحاظ زمانی و مکانی قرار گرفته است و راننده دیگری در این موقعیت با او برخورد کند. در این صورت شخصی که ماده لغزنده را در خیابان ریخته به عنوان سبب، ضامن و مسئول خسارتی بوده است که از حادثه اولیه وسیله نقلیه ناشی شده است و راننده بعدی نیز به عنوان مباشر ضامن خسارت ناشی از برخورد بعدی با زیان­دیده می باشد. اما اگر وسیله نقلیه در حال حرکت در جایی مستقر شود که قابل رؤیت نباشد و حادثه برای وسیله نقلیه در حال حرکت غیر قابل اجتناب باشد، ایجاد کننده مانع در حادثه دوم سبب اقوا از مباشر بوده و ضامن است. بنابراین گاهی یک یا دو سبب به همراه مباشر مجتمعاً حادثه­ای را می­آفرینند و گاهی یک یا چند سبب و مباشر به نحو جداگانه­ ای حوادثی را ایجاد می­ کنند. برای درک بهتر مطلب مثال دیگری را در این زمینه می­آوریم. فرض کنید وسیله نقیله­ای به عابری برخورد کند و موجب شکستن پای عابر گردد و نامبرده را به بیمارستان منتقل کند و بعه علت تقصیر و کوتاهی پرستار پای عابر قطع گردد. در این صورت اجتماع سبب و مباشر با تأثیر جداگانه مطرح می­ شود و هر کدام ضامن خسارات ناشی از عمل خود می­باشند. یا اینکه فرض کنید اتومبیلی با عابر پیاده­ای برخورد کند و او را به سمت چپ پرتاب نماید و به این صورت موجب شود که وسیله نقلیه دیگری که از سمت دیگر در حال حرکت است با عابر برخورد کند، به نحوی که قادر به انجام هیچ کار دیگری نباشد و به عبارت دیگر حادثه برای وی اجناب ناپذیر باشد. در این صورت اتومبیل اول دو عنوان مسئولیتی مستقل خواهد داشت. عنوان اول مباشر، ناشی از برخورد اولیه و به همین علت ضامن خسارت وارده به آن خواهد بود، و عنوان دوم سبب اقوا از مباشر ناشی از پرتاب عابر در مسیر عبور وسیله نقلیه دوم و بنابراین ضامن خسارت وارده از این جهت نیز می باشد.
۱-۳-۲- اجتماع چند سبب
گاه ممکن است اسباب متعددی در وقوع خسارت یا حادثه­ی ایجاد شده دخیل باشند. لیکن این اسباب بعضاً از نظر قصد و اراده، زمان ارتکاب، میزان تأثیر در جنایت، نوع فعل ارتکابی و شکل آنها با یکدیگر متفاوت هستند. به نحوی که چنین تفاوت­هایی در اسباب ارتکاب جرم یا مستوجب ضرر زمینه­ مسئولیت­های متفاوت آنها را نیز فراهم کرده است. در همین راستا نظریات متفاوتی در فقه اسلامی و همچنین حقوق کشورمان پیرامون مسئولیت این افراد ایجاد شده که لازم است برای دستیابی به نتیجه­ای بهتر پس از پرداختن به انواع اجتماع سبب، به این نظریات و نقد آنها نیز پرداخته شود.
۱-۳-۲-۱- انواع اجتماع اسباب
اسباب ارتکاب جرم یا ایجاد ضرر را می توان از نظر شکل، قصد و اراده، زمان ارتکاب، میزان تأثیر در جنایت یا ضرر وارده و نوع فعل ارتکابی تقسیم کرد که در ادامه به شرح هریک خواهیم پرداخت.
۱- انواع اجتماع سبب از نظر شکل
از این نظر اسباب جرم به دو بخش تقسیم می­شوند:
الف) سبب­ها در عرض یکدیگر باشند:[۶]
در حالتی که اسباب در عرض هم اثر کنند، مانند آنکه چند نفر با شهادت دروغ خود باعث شوند قاضی حکم به قصاص یا اجرای حد در مورد کسی بدهد، یا آنکه چند نفر با هم شخصی را با تهدید مجبور به ارتکاب جنایتی نمایند و یا چنانچه دو یا چند نفر چاهی بکنند و شخصی دیگر در آن تلف شود و یا در کنار چاه سنگ بگذارند.
ب) سبب­ها در طول یکدیگر باشند:
زمانی این حالت متصور است که هر یک از اسباب با فعل یا ترک فعل خود خواه به طور عمدی یا غیر عمد به ترتیب موجب وقوع ضرر یا جنایتی شود به نحوی که اسباب در کنار یکدیگر و مترتب هر یک بر دیگری منتج به خسارت یا حادثه شود. مانند اینکه کسی چاهی را حفر کند و دیگری سنگی را در کنار چاه قرار دهد و فرد سوم شمشیری را در داخل چاه بگذارد و فرد بی­خبری ابتدا به سنگ برخورد کند و سپس در چاه بیفتد و شمشیر به قلبش فرو رود و فوت کند. یا اینکه شخصی آتش ته سیگار خود را بی­اعتنا به آنچه در اطراف اوست به زمین می­اندازد. زمین که در اثر عبور گاری­های کشاورزان پر از کاه بود، آتش می­گیرد و کلبه کشاورزان می­سوزد.
عکس مرتبط با سیگار
۲- انواع اجتماع اسباب از نظر قصد و اراده
از این نظر می­توان اسباب را به سه نوع تقسیم کرد:
الف) اسباب عامد در فعل و قاصد در نتیجه
ب) اسباب دارای تقصیر
ج) اسبابی که فاقد هیچ یک از دو وصف یاد شده باشند.
بنابراین ممکن است همه اسباب از لحاظ عنصر روانی قصد ارتکاب جرم را داشته یا قصد ضرر رساندن به زیان­دیده را داشته باشند. گاه نیز ممکن است از میان چند سببی که حادثه را ایجاد کرده ­اند، تنها برخی از اسباب با قصد و اراده عمل کرده باشند و برخی دیگر تقصیر کرده باشند یا اساساً نه مرتکب عمد و نه مرتکب تقصیر شده باشند. بنابراین برای اجتماع سبب از نظر قصد و اراده حالات گوناگونی را می­توان تصور کرد.
۳- انواع اجتماع اسباب از نظر زمان ارتکاب
از این نظر نیز می­توان اجتماع اسباب را به سه گروه تقسیم کرد:
الف) اجتماع اسباب به طور همزمان
ب) اجتماع اسباب به نحو تعاقب
ج) اجتماع اسباب با ارتکاب افعال متعدد در زمان­های مختلف
الف) اجتماع اسباب به نحو همزمان: گاهاً اسباب ارتکاب جرم به طور همزمان و با ارتکاب فعلی واحد حادثه­ای مجرمانه را محقق می­سازند، مانند آنکه چند نفر با هم از بالای سراشیبی سنگی را می غلتانند و سنگ به اتومبیلی برخورد کند یا مانند آنکه چند نفر شخصی را به شوخی به سمت بالا پرتاب کنند و فرد بر سر ثالثی بیفتد.
ب) اجتماع اسباب به نحو تعاقب در یک زمان: در اینجا اسباب یکی پس از دیگری مرتکب افعالی می­ شود که نهایتاً منجر به حادثه­ای زیانبار می شود. البته به نظر می­رسد هنگامی که تعاقب افعال مطرح می­ شود، یک زمانی آنها با هم غیر ممکن است. لیکن برخی از حقوقدانان ضمن انجام این تقسیم ­بندی به مثالی در این زمینه اشاره می­ کنند: «شخصی در مسیر شخص ثالث طنابی می­بندد و این امر موجب برخورد شخص ثالث با طناب می­ شود و این برخورد موجب شکستگی در دست و پا می شود و نفر دیگر که از مأموران اورژانس بیمارستان است در حین انتقال شخص ثالث به علت عدم رعایت اصول ایمنی در حمل بیمار در اثر تصادف منجر به مرگ شخص ثالث می­ شود» (خنسیر، ۱۳۷۷: ۱۳۲).
همان­طور که از مثال فوق پیداست عمل سبب دوم (مأمور اورژانس) متعاقب و پس از عمل شخص اول (کسی که طناب را بسته) بوده است و همزمانی در عمل وجود ندارد. به نظر می­رسد آنجایی که فاصله زمانی عمل شخص اول با فعل اسباب دیگر بسیار کوتاه مدت است، می­توانیم آن را در حکم زمان واحد بدانیم.
ج) اجتماع اسباب با ارتکاب افعال متعدد در زمان­های مختلف: تفاوتی که در این حالت با صورت قبلی وجود دارد این است که در صورت پیشین تعاقب اسباب در فاصله زمانی کوتاه شکل می­گرفت، اما در صورت مورد بحث تعاقب فعل اسباب در فاصله زمانی طولانی رخ می دهد. مانند آنکه اتومبیلی به شخصی برخورد کرده و قفسه­ی سینه شخص در نتیجه این برخورد بشکند. بعد از چند روز و با درمان ظاهری مصدوم، بعداً آثار ناشناخته دیگری در وی پیدا شود. پزشک بیمارستان اقدام به درمان مجدد وی کرده، لیکن در نتیجه بی­احتیاطی وی مصدوم فوت کند.
۴- انواع اجتماع از نظر تأثیر در جنایت یا ضرر وارده
در این حالت اجتماع اسباب را می­توان به دو نوع تقسیم کرد:
الف) اجتماع چند سبب با تأثیر جداگانه و مستقل
ب) اجتماع چند سبب با تأثیر مشترک
الف) اجتماع چند سبب با تأثیر مستقل: در این دسته هر یک از اسباب به تنهایی موجب نتیجه مجرمانه یا ورود ضرر می­شوند. حتی اگر سایر اسباب نیز وجود نداشته باشند. مانند آنکه چند سبب با تخریب دیوار موجب مرگ دیگری شوند. در صورتی که عمل هر یک به تنهایی کشنده بود. یا این­که دو کارخانه فاضلاب کارخانه خویش را به داخل یک رودخانه ریخته و انسانی از آب رودخانه خورده و مسموم شود به گونه­ ای که فاضلاب یکی از کارخانه ها نیز به تنهایی برای مسمومیت وی کافی بود.
ب) اجتماع اسباب با تأثیر مشترک:[۷] در این نوع از اجتماع، اسباب ارتکاب جرم یا ورود ضرر ممکن است با افعال مستقل از هم یا فعلی مشترک و واحد، نتیجه زیانباری را به وجود بیاورند. لیکن عمل هر یک از اسباب به تنهایی کافی برای ایجاد نتیجه مجرمانه نیست. بلکه با اجتماع با سایر اسباب نتیجه زیانبار حاصل می­ شود. مانند آنکه شخصی، دیگری را که بیماری قلبی داشته را بترساند و در نتیجه وی به سبب ترس وارده و سابقه بیماری قلبی خویش فوت کند. یا فرضی که شخصی سنگی را در کنار چاه بگذارد و فردی در اثر برخورد به سنگ داخل چاه بیفتد و به شمشیر داخل چاه برخورد کند و فوت شود. همانطور که مشاهده می­ شود چنانچه هر یک از چاه، سنگ و شمشیر نمی­بود، حادثه واقع نمی­شد.
۵- انواع اجتماع اسباب از نظر فعل ارتکابی
الف) اسباب مشترک در فعل ارتکابی
ب) اسباب مستقل از نظر فعل ارتکابی
الف) در اسباب مشترک در فعل ارتکابی: در این دسته از اسباب عملی غیر مجاز یا تقصیری که منجر به زیان شده است، مشترکاً به دو یا چند عامل به عنوان سبب قابل انتساب می­باشد. به بیانی دیگر اسباب متفقاً فعل واحدی را مرتکب می­شوند که نتیجتاً آن فعل منجر به حادثه زیانبار می­گردد. به عنوان مثال سه برادر با هم دیواری را برای ساختن بنایی خراب می­ کنند و دیوار بر سر اتومبیل همسایه بریزد و موجب ضرر به همسایه گردد.
ب) اسباب مستقل از نظر فعل ارتکابی: همانطور که پیداست در این نوع از اجتماع اسباب نیز، هر یک از اسباب اعمال جداگانه­ ای انجام داده­اند که در نتیجه موجب خسارت به زیان­دیده گردیده است. به عنوان مثال کسی که روغن یا مواد لغزنده­ای را در خیابان بریزد و موجب ورود خسارت به اداره برق شود، در اینجا فعل هر یک از راننده و تعمیرکار متفاوت و مستقل از هم بوده است.
۶- انواع اجتماع اسباب از نظر رعایت قانون د رفعل ارتکابی:
از این نظر نیز می­توان اسباب را به سبب عدوانی و سبب قانونی تقسیم کرد. گاه ممکن است برخی از اسباب در فعل که منجر به حادثه شده است، هیچ گونه عدوانی مرتکب نشده باشند و انجام آن کار از طرف قانون منع نشده باشد. در این خصوص می­توان به ماده ۳۳۰ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰ و ماده ۵۱۱ قانون جدید مصوب ۱۳۹۲ اشاره کرد. ماده ۵۱۱ قانون مجازات اسلامی جدید اشعار می­دارد: «کسی که در ملک خود یا در مکان یا راهی که توقف در آنجا مجاز است توقف کند، یا وسیله نقلیه خود یا هر شئ مجاز دیگری را در آنجا قرار دهد و شخصی با آنها برخورد کند و مصدوم گردد یا فوت کند، ضامن نیست و چنانچه خسارتی بر او یا مالش وارد شود، برخورد کننده ضامن است». گاه نیز ممکن است عمل ارتکابی سبب، عدواناً و بدون رعایت قانون صورت گرفته باشد که غالب افعال توسط اسباب جرم این­گونه است. در این خصوص می­توان ماده ۳۳۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰ و ماده ۵۱۲ قانون مجازات اسلامی جدید را برشمرد.
نهایت آن­که ممکن است از هر یک از شش حالت یاد شده یک نوع آن در اجتماع چند سبب جمع شود. به عنوان مثال هرگاه چند مسافر در جنگل آتش روشن کنند و در اثر وزش باد، آتش به درختان سرایت کند و درختان آتش بگیرند و بر روی خانه­های اطراف بیفتند و افراد ساکن در آنها مصدوم شوند و با عدم رسیدن به موقع اورژانس فوت کنند، در اینجا عنصر معنوی اسباب تقصیر بوده است، اسباب در طول یکدیگر قرار داشته اند، تعاقب در افعال وجود داشته است، تأثیر اسباب نیز در ارتکاب جرم مشترک است. هرچند فعل هر یک مستقل از دیگری است. همچنین عمل مسافرین در روشن کردن آتش در جنگل یا در ملک دیگری بدون اذن صاحب ملک، عدوانی بوده است.
۱-۳-۲-۲- مسئولیت اسباب متعدد
آنچه تاکنون در مورد انواع اجتماع اسباب گفته شد، به منظور تشخیص صحیح مسئولیت اسباب در ارتکاب یک عمل زیانبار و چرایی این مسئولیت­ها بوده است. ما در این بند به قواعدی که پیرامون مسئولیت اسباب وجود دارد و مواد قانونی مرتبط به آن خواهیم پرداخت و در گفتار بعد نظریات حقوقدانان و فقها را در این خصوص بررسی خواهیم کرد.
آنچه لازم است دانسته شود این است که در حقوق جزا در خصوص اجتماع مسئولیت­ها قواعدی وجود دارد که هیچ­گاه تغییر­پذیر نیست. از جمله اینکه هرگاه علت عدوانی و علت غیر عدوانی با هم جمع شوند، علت عدوانی مسئول است (محمدی، ۱۳۸۵: ۳۳). در این خصوص ماده ۵۳۶ قانون مجازات اسلامی جدید مقرر می­دارد: «هر گاه در مورد ماده ۵۳۵ این قانون عمل یکی از دو نفر غیر مجاز باشد مانند آنکه شخصی وسیله یا چیزی را در کنار معبر عمومی که مجاز است قرار دهد و دیگری کنار آن چاهی حفر کند که مجاز نیست، شخصی که عملش غیر مجاز بوده ضامن است».