کلیّات

هدف تحقیق :

در سال های اخیر تحقیقات نسبتاً خوبی در رابطه با مقایسه و بررسی اسکندرنامه های منظوم و منثور از سوی اساتید فن به عمل آمده است. این اسکندر نامه ها از قرن چهارم در ایران آغاز گردیده و قریب به هفت قرن ادامه یافته است. هدف از انجام این بررسی، مقایسه ی محتوایی و شکلی اسکندر نامه‌ی نظامی گنجوی با آیین اسکندری مولانا عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی است . در این بررسی با یک مقایسه‌ی تطبیقی سیر حوادث و رخدادهای پیش آمده در داستان های مربوط به اسکندر مقدونی در این دو اثر بررسی و تفاوت‌ها و شباهت های آن ها مورد بررسی قرار می گیرد .

پیشینه ی تحقیق:

درباره ی اسکندر و سیر حوادث زندگی کوتاه و پر ماجرای او از منظر تاریخی تا کنون آثار گوناگونی پدید آمده است ،که بخش قابل توجّهی از آن ها مربوط به حوزه ی این بررسی نمی گردد.
بنابر این در این قسمت تنها به آثاری اشاره می شود که رویکردی ادبی به این موضوع داشته‌اند .
یکی از مهم ترین آثاری که در پیوند با اسکندر در ادبیّات فارسی پدید آمد، کتاب «اسکندر و ادبیّات ایران» نوشته ی سیّد حسن صفوی است. نویسنده در این نشر کوشیده، به گونه ای مفصّل داستان اسکندر در شاهنامه ی فردوسی و اسکندر نامه ی نظامی را با یکدیگر مقایسه کند و تفاوت و شباهت های آن ها را بررسی نماید. در بخشی از این کتاب به چگونگی پیدایش داستان اسکندر و شخصیّت مذهبی او اشاره شده است. هم چنین در این کتاب بیشتر جنبه ی مثبت چهره ی اسکندر نمایانده شده و به تناقض های موجود در باره ی او در سایر آثار توجّهی نشده است. این کتاب در سال ۱۳۶۴ از سوی انتشارات امیر کبیرتهران انتشار یافته است .
اثر دیگری که در این جا می توان به آن اشاره کرد کتاب «اسکندر و اسکندرنامه ها» تألیف حسین رزمجو می باشد. رزمجو در این بررسی به مقایسه ی چهره ی اسکندر در شاهنامه و اسکندر نامه ی نظامی پرداخته و برخلاف انتظاری که از عنوان کتاب برمی آید، جز معرّفی چند سطر آثاری که به پیروی از اسکندرنامه ی نظامی سروده شده، سخن دیگری نگفته است . این اثر در سال ۱۳۸۰ از سوی انتشارات کاوش به بازار کتاب آمده است .
«اسکندر ،ایران ، نظامی» عنوان اثری است که محمّد حسین کرمی درباره ی سیما و شخصیّت اسکندر دراسکندرنامه و شاهنامه نوشته است. در این اثر بیشتر بر چهره ی مثبت اسکندر تأکید شده است. این کتاب در سال ۱۳۸۵ از سوی انتشارت راه نو در تهران منتشر شده است .
تا کنون تحقیقات گسترده‌ای از سوی پژوهشگران صاحب نام ایرانی و بین المللی در باره‌ی نظامی گنجوی و آثار او به طور خاص منتشر شده است که در این جا می توان به « پیر گنجه » اثر عبد الحسین زرّین کوب اشاره کرد.
این کتاب درباره ی زندگی، احوال، آثار و اندیشه ی “نظامی گنجوی “به رشته ی تحریر در آمده است . زرّین‌کوب در این اثر ابتدا وضعیّت شهر “گنجه “را از نگاه تاریخی و قومی بررسی کرده و این نکته را خاطر نشان ساخته که شهر گنجه در عهد نظامی مرز میان سرزمین‌های اسلامی و دنیای مسیحیّت بوده و همین امر حضور جنگیان و خونیان را در آن سرزمین بیشتر کرده است .در پی آن، شرحی از زندگی نظامی و عزلت ‌نشینی او به میان آمده آن گاه هر یک از پنج گنج نظامی ( مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، هفت پیکر، لیلی و مجنون و اسکندرنامه) شرح و تفسیر شده است .مباحث بعدی کتاب به زبان نظامی و شیوه ی داستان سرایی او، هم چنین نقد و تحلیل اندیشه ی این شاعر “(در جست و جوی ناکجاآباد “که تعبیر نویسنده از دغدغه‌های عرفانی نظامی است) اختصاص یافته است .این کتاب در ۳۶۰ صفحه تا کنون بارها تجدید چاپ گردیده است .
در خصوص عبدی بیگ شیرازی وبررسی آثار او تا کنون اثر مستقلی تألیف نگردیده است و تنها در مقالاتی به طور پراکنده به آثار این شاعر و مورِّخ عهد صفوی پرداخته شده است . گسترده ترین کار در این حوزه مربوط به ابوالفضل رحیموف می باشد که در مقدمه‌ای بر نسخه ی خطّی این شاعردر سال ۱۹۷۷٫ م نگاشته است .
این تحقیق در نوع خود تازه ترین کاری است که به مقایسه‌ی دو اثر اسکندر نامه ی نظامی و عبدی بیگ شیرازی و نقاط تشابه و اختلاف این دو اثر پرداخته و به طور گسترده‌ای به شرح و تحلیل اشتراکات و افتراقات این دو اثر می پردازد .

روش تحقیق

این تحقیق به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته و نگارنده کوشیده است برای شناخت دقیق تر و جزئی تر چهره ی افسانه ای اسکندر، رفتار، گفتار و کردار اسکندر و دیگر شخصیّت ها درباره ی او و هم چنین دیدگاه های مؤلّفان آثار پدید آمده در پیوند با اسکندر بخش هایی را بیاورد و بررسی مختصری از سیمای اسکندر در تاریخ و اسکندرنامه‌های فارسی ارائه داده و سپس به طور گسترده حوادث و رخدادهای این داستان را در دو اثر مورد بحث و بررسی قرارداده و واکاوی کند.
در این بخش ها تفاوت ها و شباهت های آثار یاد شده درباره ی اسکندر نیز بررسی می شود. گفتنی است در آغاز هر بخش برای آگاهی بیشتر به کوتاهی مطالبی تاریخی نیز درباره هر موضوع ارائه گردیده است .
فصل دوّم
نگرشی به آثار و زندگی
حکیم نظامی گنجوی
۲-۱٫ نگرشی به آثار و زندگی حکیم نظامی گنجوی

جمال‌الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف نظامی معروف به نظامی گنجوی (۵۳۷ – ۶۰۸ قمری) شاعر و داستان سرای بزرگ ایران و از افتخارات بزرگ زبان و ادب فارسی، یکی از بزرگ ترین ارکان شعر و ادب فارسی به شمار می رود . آثار او در مضمون پردازی و تصویر سازی در میان شاعران کهن بی مانند است . آثار نظامی هم از نظر کمّی و هم از نظر کیفی در میان شاعران فارسی زبان از جایگاه ممتازی برخوردار بوده و به نظر بسیاری از متخصّصان و محقّقان یکی از پنج پایه ی اصلی شعر فارسی بعد از فردوسی ، مولوی ، سعدی و حافظ است. او در حوالی سال ۵۳۰ ه.ق در شهر گنجه از شهرهای ولایت آذربایجان به دنیا آمد. از زندگی نظامی در کودکی و نوجوانی اطّلاع چندانی در دست نیست ولی براساس اشعار خود او پدرش یوسف بن زکی مؤیّد و مادرش از بزرگان کرد بوده است. ظاهرا نظامی در سال های اولیّه ی زندگی خویش به مطالعه ی عمیق علوم و معارف زمان خود پرداخته و ره توشه های بسیاری از علومی همچون ادبیّات فارسی، زبان و ادبیّات عرب،نجوم و هیئت، موسیقی، قرآن، حدیث، حکمت و عرفان اندوخته است که بعدها این اطّلاعات را در لابه لای اشعارخود به نمایش گذاشته است.
(نظامی ، ۱۳۸۸: پیشگفتار )
۲-۲ . محل و زمان تولّد
برات زنجانی می نویسد :« نظامی به سال ۵۳۰ یا ۵۴۰ هجری در گنجه متولّد شد .نام پدرش یوسف و نام مادرش رئیسه بود. نام جدّش «زکی» و نام جدّ اعلایش «مؤیّد» بوده‌است. زادگاه نظامی شهر گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان کنونی) بوده‌ و اجدادش را اهل تفرش (در استان مرکزی ایران) گفته‌اند. پدرش زاده ی تفرش و مادرش نیز کُرد ایرانی بوده‌است .او در سنین کم یتیم شد و دایی‌اش، بزرگش نمود.. برخی اصل او را از عراق، نواحی قم و تفرش می دانند. هر چند که او از زادگاه خود خشنود نبود، امّا تمام عمر خود را در گنجه سپری کرده است»
( زنجانی ، ۱۳۸۴ : ۴۵)
در رابطه با پدر او، بهروز ثروتیان این بیت در لیلی و مجنون را شاهد می‌آورد :
دهقان فصیح پارسی زاد از حال عرب چنین کند یاد
و می‌نویسد: «دهقان فصیح پارسی زاد به توضیحی کنایی آراسته ‌است و شاعر با کنایه اشاره می‌کند که این بخش مربوط به خود اوست. از نظر تاریخ، تحقیق در زندگی و آثار نظامی از اهمیّت برخوردار است و آن اینکه شاعر شغل و موقعیّت اجتماعی خود را که «دهقان» بوده‌است و هم چنین نژاد او که خود را «پارسی زاده» می نامد، به تصریح بیان داشته و هیچ گونه تردیدی در صحّت بیت و مطلب نیست و با تحقیق درباره ی دهقانان قرن ششم در آذربایجان و بررسی «پارسی» که آیا نظر او «ایرانی» است یا زبان «پارسی» و یا هر دو، گوشه هایی از حیات و موقعیّت اجتماعی شاعر آشکار می‌گردد.»
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
(ثروتیان، ۱۳۷۵: ۴۲۴)
ثروتیان معتقد است: در برخی از نسخه‌های اسکندرنامه، این دو بیت نیز آمده‌است:
چـو دُر گرچه در بحر گنجه گمم ولی از قـهستان شهـر قمم
به تفرش دهی هست «تـا» نام او نظامی از آنجا شده نـام‌جو
ثروتیان با اشاره به نقلی از لطفعلی آذر بیگدلی درمقدمه ی یوسف وزلیخای خود گفته‌است:
دگــر سرو دیار قــــــم نظامــی کـــــزو ملک سخن دارد تمامـــی
زخاک تفرش است آن گوهر پاک ولی در گنجه مدفون است در خاک
وحید دستگردی معتقد است که این دو بیت شاید الحاقی باشند ولی عراقی بودن نظامی و اینکه پدر و نیاکانش اهل عراق عجم بوده اند را مسلّم می‌داند. وحید دستگردی می‌نویسد:
« برای اثبات این مطلب که آیا زاد و بوم نظامی همان شهر گنجه است یا آنکه در عراق عجم متولّد و در زمان کودکی با پدر به گنجه رفته، دلیلی در اشعارش نیست، ولی تقریباً تمام تذکره نویسان می نگارند که در گنجه متولّد شده‌است، امّا عراقی الاصل بودن وی مسلّم است. بدین دلیل که در همه جا عراق را ستایش و همواره به دیدار عراق و مسافرت بدین صوب اظهار شوق کرده‌است و از آن جمله است»
( نظامی ،۱۳۸۸ : ۵)
گنجه گِـــــره کـــــرده گریبان من بی گِرِهــــــی گنج عــــــراق آنِ مـن
بانـگ برآورده جــــهان کـای غـلام گنجه کــــــدام اسـت، نـظامی کدام؟
(مخزن الاسرار : ۱۷۹)
عـراقی وار بانگ از چرخ بگذاشت به آهـنگ عراق این بانـگ بـرداشـت
(خسرو و شیرین : ۳۶۱)
عـــــــراق دل افـــروز باد ارجمند کــــه آوازه ی فضل از او شد بلـــند
(شرفنامه: ۵۳)
زنجانی معتقد است :«این دوبیت کمال ارتباط معنوی و لفظی را با هم دارند و صاحب ذوق سلیم می داند که جای دو بیت تفرش و قم در میان این دو بیت نیست، پس باآنکه عراقی بودن نظامی مسلّم است و پدر و نیاکانش اهل عراق عجم بوده اند دلیل مسلّمی بر قمی و تقرشی بودن وی در دست نیست و این دو بیت به دلیل عدم تناسب مکان و نبودن در نسخ کهنسال شاید الحاقی باشد»
( زنجانی، ۱۳۸۴ : ۳۲۹).
فرانکویس. دا.بلویس ،محقّق نظامی‌شناس نیز در کتاب خود به نام «بررسی ادبیّات پارسی» این دو بیت را الحاقی تشخیص داده‌است و معتقد است «نظامی اهل گنجه بوده که در آن زمان به گفته ی او هنوز دارای مردمان ایرانی بود و تمام عمر خود را در قفقاز جنوبی گذرانده‌ است.»

برای