۱ـ سیاست جنایی تقنینی ایران در زمینه جرم اعتیاد به مواد مخدر چیست؟
اعتیاد به مواد مخدر
۲ـ آیا ضرورت جرم زدایی در حیطه اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد؟
ج) فرضیه ­های تحقیق
۱ـ به نظر می‌رسد سیاست حقوقی ایران با توجه به قانون مبارزه با مواد مخدر اصلاحی سال ۱۳۸۹ مبتنی بر درمان است.
۲ـ با توجه به نگاه بیمارگونه کشورهای اروپایی به معتادین، لذا ضرورت جرم­زدایی در ایران وجود دارد.
د) اهداف و کاربردهای تحقیق
۱ـ تبیین سیاست جنایی تقنینی ایران در زمینه جرم اعتیاد
۲ـ اصلاح قوانین
۳ـ تطبیق سیاست حقوقی ایران با مفاد کنوانسیون­های بین­المللی
ه) روش تحقیق
این تحقیق کتابخانه­ای است و بر پایه توصیفی و تحلیلی است که به بررسی تحولات حقوقی جرم اعتیاد به مواد مخدر پرداخته است. تحقیق تحلیلی با هدف علت­یابی و تحلیل روابط بین پدیده­های مختلف انجام می­ شود و در نهایت با تحلیل و ارزیابی آنها پیشنهاد مناسب ارائه می­ شود. در تحلیل محقق معمولاً به دنبال نقد موضوع تحقیق و کشف رابطه بین علت و معلول و رسیدن به پاسخ صحیح در تحلیل چرایی موضوع پژوهش می­باشد.
روش گردآوری اطلاعات به شرح ذیل است :
۱ـ مطالعه کتابخانه­ای
۲ـ مراجعه به روزنامه­ها، مقالات، نشریات و مجلات حقوقی
ابزار گردآوری نیز شامل: گردآوری منابع، فیش­برداری و نکته­برداری از آنها و استفاده از شبکه­ های جهانی اینترنت و وب سایت­های حقوق در بررسی منابع و مقالات موجود می­باشد.
ز) سازماندهی تحقیق
در این تحقیق که سعی در بررسی حقوقی جرم اعتیاد با توجه به قانون اصلاحی قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب ۱۳۸۹ داریم. این تحقیق شامل دو بخش که هر بخش آن اختصاص به سه فصل دارد تنظیم و تهیه گردیده است. بخش اول به بررسی جرم اعتیاد و ارکان آن و تعاریف و مباحث آن و سیر تحولات تقنینی مواد مخدر و روان­گردان اختصاص یافته است.
در بخش دوم نگارنده به بررسی حقوقی جرم اعتیاد با توجه به قانون اصلاحی سال ۱۳۸۹ پرداخته و ضمن بیان رویکرد قانون مذکور به جرم اعتیاد، عدم تطابق قوانین ایران با کنوانسیون­ها و موازین حقوق بشر را بیان کرده و در نهایت به نقد و بررسی نقاط قوت و ضعف قانون مذکور می ­پردازد.
بخش اول
جرم اعتیاد به مواد مخدر و روان­گردان
و ارکان آن
فصل اول : مفاهیم، تاریخچه، ویژگی­های مشترک مواد مخدر و روان گردان
مبحث اول : مفهوم اعتیاد به مواد مخدر
از اعتیاد به عنوان یکی از بزرگترین معضلات دنیای معاصر نام می‌برند. اعتیاد به مواد مخدر از چنان ابعاد وسیع آسیبی برخوردار است که بی­اغراق می­توان از آن به عنوان هیولای بزرگ بشری نام برد. متلاشی شدن شخصیت فردی، نابودی نهاد خانواده، افزایش انواع دیگر آسیب­ها و جرایم اجتماعی، کاهش بازدهی کاری و شغلی، افزودن بر افراد بی‌کار و سربار جامعه، اشغال تخت‌های بیمارستانی، کاهش نرخ بهداشت عمومی و دهها عارضه دیگر همگی وابستگی تام به میزان معتادان یک جامعه دارد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
در یک تعریف اجمالی از اعتیاد می‌توان گفت: تمایل شدید جسمانی و روانی فرد به ادامه مصرف یک ماده که باعث تغییر در شرایط عادی وضعیت جسمانی، روانی و اجتماعی او می‌شود، اعتیاد نام دارد.
با این تعریف، به کسی که وابستگی جسمی و روانی به مواد مخدر دارد و ناگزیر است مصرف مشخصی از آن را بطور مستمر ادامه دهد، معتاد گویند.
پدیده اعتیاد به مواد مخدر و توجه به آن به عنوان یک معضل اجتماعی تقریباً پدیده نوظهوری است که از عمر آن شاید بیش از صد و پنجاه سال نمی­گذرد. البته مصرف مواد مخدر و حتی عادت و نیز استعمال تفننی بدان، تاریخی طولانی دارد. لیکن از قرن نوزدهم به بعد است که به سبب تأثیر فراوان بر جنبه­ های متفاوت زندگی اجتماعی انسان‌ها، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.
بنابراین مواد مخدر اعم از طبیعی و صنعتی به آن دسته از ترکیبات شیمیایی گفته می­ شود که مصرف آنها باعث دگرگونی در سطح هوشیاری مغز می­ شود.
گفتار اول : تعریف لغوی و حقوقی مواد مخدر و روان­گردان
بند اول : تعریف لغوی
واژه مخدر در لغت اسم فاعل از مصدر تخدیر می­باشد که دارای معانی متعددی می­باشد. ریشه این کلمه «خدر» می­باشد که معانی گوناگونی دارد: ۱ـ پرده­ای که برای کنیز در گوشه ­ای از خانه نصب می­ شود. ۲ـ سستی، گیجی و خماری. ۳ـ ضعف بینایی و سنگینی چشم.
«مواد مخدر به داروهایی اطلاق می­ شود که سبب بی­حسی و رخوت و سستی می­گردد بکار می­رود و مصرف غالب آنها موجب اعتیاد و دوام استعمال مخدرها موجب بروز نوعی جنون و اختلات عصبی می­گردد.»[۳]
در فرهنگ معین در معنای مواد مخدر[۴] آمده است: «داروهایی که استعمال آنها سبب بی­حسی و بی­حالی و تخدیر عمومی یا موضعی می­گردد (مانند کوکائین، هروئین و غیره)، این داروها معمولاً موجب اعتیاد می­شوند.»[۵]
در متون انگلیسی نیز، از لفظ “دراگ”[۶] استفاده می­ کنند، ولی باید توجه داشت که این لفظ مطلق است و اطلاق نیز اقتضای مشمول هر چیزی را دارد که داخل در این مفهوم قرار می­گیرد و در مقابل این لفظ، معنی مضیقی نیز وجود دارد و اطلاق می­ شود به ماده­ای که اگر بلعیده شود، استنشاق شود یا به بدن تزریق گردد، ایجاد خواب آلودگی یا بی­هوش می­نماید.[۷]
بطور کلی باید گفت منظور از معنای بکار رفته برای واژه مواد مخدر، یک معنای عام و فراگیر می­باشد و شامل تمام موادی می­ شود که مورد سوء مصرف واقع می­ شود و یا در ساخت این مواد به کار می­رود و در جداول اصلاح شدۀ پیوست کنوانسیون­های ۱۹۶۱، ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ و مقررات مبارزه با مواد مخدر ایران آمده و به تبعیت از عنوان «هیأت کنترل بین ­المللی مواد مخدر» است که تمام مواد مورد سوء مصرف اعم از مواد مخدر، روان­گردان و پیش­سازها را کنترل می­ کند و محدود به مواد تخدیر کنندۀ افیونی که مخدر به معنای خاص است نمی ­باشد.[۸]
با توجه به آنچه بیان شد نهایتاً باید گفت مواد مخدر به کلیه مواد طبیعی و شیمیایی گفته می­ شود که اعتیادآور باشند، بطور کلی مواد مخدر به موادی اطلاق می­ شود که مصرف آن در انسان حالت غیر عادی ایجاد نماید. مواد مخدر به عنوان اصطلاحی که از سال ۱۳۳۸ ه.ش. در ادبیات حقوق ایران مورد استفاده قرار گرفته به تمامی موادی گفته می­ شود که بر انسان اثر گذاشته و وابستگی جسمی و روانی به وجود می­آورد.[۹]
مواد روان­گردان که اصطلاحاً از سه واژۀ ترکیبی، توصیفی و ترجمۀ فارسی و اصطلاح انگلیسی “ ”که در لغت نامه­ی بزرگ وبسترز،[۱۰] دایرِهالمعارف­ها و لغت نامه­های تخصصی انگلیسی زبان، به «داروهای اثرگذار روی مغز» “   ” معنا شده است.[۱۱]
«مواد روان­گردان» در بند ط مادۀ ۱ قانون الحاق به « کنوانسیون ۱۹۸۸ سازمان ملل متحد برای مقابله با قاچاقِِ مواد مخدر و روان­گردان» که از قوانین داخلی کشور ما می­باشد، به شرح زیر تعریف گردیده است:
«ط ـ داروهای روان­گردان به معنای هرگونه مادۀ طبیعی و یا ترکیبی در جداول ۳،۲،۱ و۴ کنوانسیون داروهای روان­گردان مصوب ۱۹۷۱ می­باشد.» در بندهای ۱و۲ بند الف مادۀ ۲ قانون الحاق به کنوانسیون روان­گردان اثرات زیر برای مواد روان­گردان ذکر شده است:
«اعتیاد آور، تحریک و یا سست شدن سیستم عصبی مرکزی که منجر به توهم و یا اختلالاتی در کار کرد حرکتی یا افکار یا رفتار با درک یا خلق و خوی می­گردد»[۱۲]
دکتر هاواردآبادینسکی[۱۳] مواد روان­گردان و مخدر را اینگونه تعریف می نماید:«مادۀ روان­گردان ماده­ای است که دستگاه عصبی مرکزی را تحت تأثیر قرار می­دهد. مادۀ مخدر ماده­ای است که اثرات روان­گردانی و تغییر خلق و خوی دارد»[۱۴]
بند دوم : تعریف حقوقی
اعتیاد از نظر حقوقی به دو دسته تقسیم می­ شود :
۱ـ اعتیاد مجاز : وابستگی و تداوم در مصرف مواد طبیعی یا مصنوعی‌ای که به عنوان دارو شناخته شده و شامل بسیاری از مواد دارویی به ویژه آرام­بخش‌ها و خواب‌آورها می­شوند. این مواد با تجویز پزشک و یا اغلب خودسرانه مصرف می‌گردند.
۲ـ اعتیاد غیرمجاز : وابستگی افراد به مصرف همیشگی مواد و بهره‌گیری از عواملی که بنابر قوانین کشوری یا بین‌المللی (شرعی و مدنی) غیرمجاز شناخته می­شوند را اعتیاد غیرمجاز نامند. این امر نه تنها از نظر حقوقی جرم است بلکه از دیدگاه ­های مختلف پزشکی، بهداشتی، روانی، اجتماعی و… ناپسند است.
بند سوم : تعریف مواد مخدر و روان‌گردان از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی:
در تعریف اصطلاحی مواد مخدر، سازمان بهداشت جهانی ()[۱۵] در سال ۱۹۸۲ میلادی پیشنهاد نمود که دارو یا ماده­ی مخدر در مفهوم کلی، هر ماده یا ترکیبی از چند ماده­ی شیمیایی است که از جمله مواد مورد نیاز، برای بقای سالم انسان به شمار نرفته و مصرف آنها احتمال تغییر در کارکرد بیولوژیکی و حتی ساخت بیولوژیکی بدن را مطرح می­سازد.[۱۶]
سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۰ میلادی تقسیم بندی ذیل را از مواد مخدر ارائه داده است:
الف ـ مواد مخدر : که خواب آلودگی، تسکین درد، ایجاد نقص در حرکات ارادی را به دنبال دارد مثل تریاک، هروئین، متادون و کدئین.
ب ـ مواد روان گردان : که موجب تغییر در احساس و ادراک و تفکر و اراده فرد می­ شود مانند ماری جوانا، ال. اس. دی.
ج ـ الکل و مشروبات مشابه آن مانند شراب.
د ـ دخانیات مثل توتون.
گفتار دوم : مفهوم جرایم مواد مخدر و روان گردان
از جمله اعمال و رفتارهایی که صدمات غیر قابل جبرانی به جوامع بشری وارد می­سازد، ارتکاب جرایم مربوط به مواد مخدر و روان­گردان است. نظر به اینکه کشور ما به لحاظ وضعیت جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی طی سال­های اخیر، در معرض آلودگی بیشتر به مواد مخدر و روان­گردان قرار گرفته است که به شکل­های مختلفی بروز داشته است. در ذیل به مواردی اشاره خواهد شد.
عکس مرتبط با اقتصاد
بند اول : اعتیاد به مواد مخدر و روان­گردان
اعتیاد امروز برای اشاره به رفتارهای گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای نمونه اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به تلویزیون، اعتیاد به خشونت و اعتیاد به مواد. سازمان بهداشت جهانی برای اینکه تعریف علمی از اعتیاد به مواد (که عمده­ترین و مهمترین کاربرد این واژه را تشکیل می­دهد) به دست دهد، توصیه می­ کند اصطلاح وابستگی دارویی به کار رود. دارو به هر ماده­یی اطلاق می­ شود که چون وارد بدن شود یک یا چند کارکرد آن را تغییر دهد.
بر حسب این دیدگاه، اکثر فرآورده ­های گیاهی، حیوانی و صناعی دارو شناخته می­شوند. اما همه داروها اعتیادآور نیستند. وابستگی دارویی بر حسب تعریف مشخص می­ شود، وابستگی جسمی، وابستگی روانی، و پدیده تحمل. انسان در اثر مصرف برخی مواد از نظر جسمی و روانی به آن وابسته می­ شود به نحوی که در اثر دستیابی به آن ماده و مصرف آن احساس آرامش و لذت (نشئه) می­ کند. در حالی که با نرسیدن آن ماده دچار احساس ناراحتی روانی و رنج جسمی (خماری) می­ شود. مواد مخدر مهمترین گروه مواد اعتیادآور را تشکیل می­دهند. الکل و دخانیات نیز بخش دیگری از مواد اعتیادآور هستند.
در چند سال اخیر مواد محرک روانی که برخی از آنها به قرص­های شادی آور مصطلح شده ­اند نیز در کشور ما رواج یافته است. با این حال بسیاری از مواد که انسان با راحتی خیال مصرف می­ کند و گمان اعتیاد به آنها را نمی­برد نیز در زمره اعتیادآورها هستند. چای، قهوه و شکلات از این جمله هستند.
بند دوم : مفهوم و تعریف اعتیاد
اعتیاد در لغت به معنای خو گرفتن به چیزی است.[۱۷]
تعریف اعتیاد از تعریف معتاد جدا نیست و «معتاد به انسانی اطلاق می­ شود که از طرق مختلف (خوردن، تزریق، دود کشیدن و غیره) یک یا چند ماده از مواد مخدر را به طور مداوم مصرف می­ کند و در صورت قطع این عمل با مشکلات تنی، روانی و رفتاری به تنهایی و یا با هم روبرو می­گردد».[۱۸]
منظور از اعتیاد در اینجا، اعتیاد داشتن به مصرف مواد مخدر و روان­گردان، البته به معنای عام کلمه مخدر و روان­گردان که تمام انواع مواد ممنوعه را شامل می­ شود، می­باشد. با شروع جنگ جهانی اول، اعتیاد به مواد مخدر کاملاً شناخته شده و نامگذاری شده بود و حتی امکانات کم کردن مصرف مرفین در اجتماع وجود داشت، چون داروهایی ساخته شد که درد را بدون خطراعتیاد از بین می­برد. مشهورترین آنها آسپرین بود که در سال ۱۹۸۸ وارد بازار شد و به زودی جای شربت تریاک را گرفت.برای اعتیاد تعاریف متعددی ارائه شده و در بین اصطلاحات ارائه شده حداقل می توان از اصطلاح: اعتیاد، وابستگی، سوء مصرف، استفاده نابجا و عادت نام برد و در طبقه بندی بین المللی بیماری ها، اصطلاح « مصرف زیان بخش » نیز به کار برده شده است.[۱۹]
در سال ۱۹۵۰ توسط سازمان جهانی بهداشت تعریف نسبتاً جامع زیرتوسط کمیته متخصصان تشخیص مواد اعتیاد آورکه وابسته به سازمان بهداشت جهانی ارائه شد:
اعتیاد به مواد مخدر، مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع می باشد و به واسطه استعمال مکرر یک ماده طبیعی یا مصنوعی ایجاد می شود و مشخصات آن عبارت است از:
۱ـ احساس خوشی و تعادل موقت پس از استعمال.
۲ـ احتیاج شدید و غیر قابل مقاومت برای به دست آوردن و استعمال( خماری ).
۳ـ تمایل به ازدیاد مقدار استعمال مواد بر اثر تحمل سلولهای بدن به مقادیر معمولی.
۴-وابستگی به اثرات روانی و جسمانی ( بخصوص در مورد اعتیاد به مواد افیونی ) زیرا نرسیدن دارو به بدن، موجب بروز آثار محرومیت جسمانی و روانی توأم؛ و در مورد اندکی از مواد، وابستگی روانی می شود.
لازم به ذکر است، در منابع جدید علمی- کاربردی «ماده» به دارو ترجیح داده می‌شود و در درسنامه‌های پزشکی امروزی عموماً از اصطلاح «اختلال وابسته به مواد» نیز استفاده می‌کنند. در سال ۱۹۶۴ سازمان بهداشت جهانی «وابستگی داروئی» را به جای اعتیاد به کار برد. در اوایل دهه ۱۹۸۰، سازمان بهداشت جهانی وابستگی را به صورت «سندرمی» توصیف کرد که ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی وابستگی را در بر می گرفت. در هر حال، وابستگی به مواد مخدر یا اعتیاد با سه ویژگی مهم وابستگی جسمی، وابستگی روانی و تحمل مشخص می‌‌شود.[۲۰]
بند سوم : تعریف جرایم موادمخدر و روان­گردان در ایران و اسناد بین­المللی