خطرهائیکه در بیمه بدنه قابل بیمه نیست .(استثنائات بیمه بدنه )
منظور از خطرهائیکه بیمه نمیشود خطرهائی است که عرفا حتی با دریافت حق بیمه اضافی قابل بیمه کردن نمیباشد و بشرح زیر میباشند(مگر در شرایط استثنائی):
الف- جنگ، شورش، اغتشاش، انقلاب، اعتصاب، تهاجم و خسارتهای مستقیم و غیر مستقیم ناشی از انفجار های اتمی؛
ب- زمین لرزه و آتش فشان؛
ج- خسارتهائیکه عمداً توسط بیمه گذار یا راننده و یا هر کسی که وسیله نقلیه به او سپرده شده است وارد میشود؛
د- خسارتهای وارد به متصرفین غیر قانونی وسیله نقلیه ؛
هـ- خسارتهای ناشی از ضبط و توقیف و مصادره وسیله نقلیه توسط مقامهای کشوری و لشگری؛
و- در صورتیکه راننده وسیله نقلیه هنگام وقوع حادثه فاقد گواهینامه رانندگی باشد و یا گواهینامه رانندگی او باطل شده یا مطابق مقررات راهنمائی و رانندگی متناسب با نوع وسیله نقلیه مورد بیمه نباشد؛
ز- چنانچه ثابت شود وقوع حادثه در اثر مستی راننده بوده است.
وظایف بیمه گذار در بیمه بدنه
وظایف و تعهدات بیمه گذار در بیمه اتومبیل بشرح زیر میباشد:
الف- اعلام مشخصات صحیح موضوع بیمه و تغییرات بعدی آن
اولین وظیفه بیمه گذار در رابطه با صدور بیمه نامه این است که مشخصات صحیح موضوع بیمه و کلیه اطلاعاتیکه در سنجش خطر تاثیر دارد چه در هنگام صدور بیمه نامه و چه پس از صدور بیمه نامه باطلاع بیمه گر برساند، بدیهی است چنانچه بیمه گذار عمداً و یا سهواً از اظهار مطلبی که در سنجش خطر موثر میباشد خودداری نماید و یا مطلبی را کتمان کند قرارداد بیمه ممکن است حسب مورد باطل اعلام گردیده و یا بیمه گر نسبت به فسخ بیمه نامه اقدام نماید.
ب- پرداخت حق بیمه
بیمه گذار موظف است پس از صدور بیمه نامه حق بیمه مربوط را بنحوی که با بیمه گر توافق شده پرداخت نمایددر غیر اینصورت بیمه گر میتواند از انجام تعهدات خود در خصوص جبران خسارت وی خودداری نماید.
ج- اعلام خسارت
بموجب ماده ۱۷ شرایط عمومی بیمه نامه بدنه اتومبیل بیمه گذار موظف است بمحض اطلاع فورا، شخصا یا بوسیله تلفن وقوع خسارت و محل دقیق آنرا باطلاع بیمه گر برساند و این اخطار را بوسیله نامه تائید کند در غیر اینصورت بیمه گر حق دارد ادعای غرامت را رد کند مگر اینکه بیمه گذار ثابت کند که بواسطه امور غیر قابل پیش بینی و جلوگیری بموقع از عهده انجام آنها برنیامده است و این مدت بموجب ماده ۱۵ قانون بیمه حداکثر ۵ روز میباشد.
د- جلوگیری از توسعه خسارت
بیمه گذار باید برای جلوگیری از خسارت مراقبتی را که عادتاً هر کس از مال خود مینماید نسبت به موضوع بیمه نیز بنماید و در صورت نزدیک شدن حادثه، با وقوع آن اقدامات لازم به منظور جلوگیری از توسعه خسارت را بعمل آورده تا خسارت از آن چه هست بیشتر نشود و در صورتیکه ثابت شود خسارت وارد به اتومبیل بیمه شده بعلت عدم مراقبت بیمه گذار تشدید شده است. بیمه گر متعهد جبران آن قسمت از خسارت که ارتباط مستقیم با سهل انگاری و عدم مراقبت بیمه گذار در جلوگیری از گسترش خسارت داشته است نخواهد بود.
هـ- خودداری از اقرار به مصالحه
بیمه گذار حق ندارد در صورت وقوع حادثه بلحاظ اینکه اتومبیل خود را بیمه کرده و جبران خسارت بعهده بیمه گر میباشد مسئولیت حادثه را بعهده گیرد. در واقع تشخیص اینکه کدامیک از طرفین حادثه مسئول میباشند بعهده مقامات انتظامی است ضمناً بیمه گذار مجاز به مصالحه در مورد میزان خسارتی که بر عهده مسئول حادثه است نمیباشد زیرا هر یک از این امور به زیان بیمه گر میباشد.
و- خودداری از انتقال یا تعمیر اتومبیل
در صورت وقوع حادثه مادام که اتومبیل از محل تصادف جابجا نشده باشد کارشناس قادر است چگونگی وقوع حادثه و مسئول آنرا مشخص نماید و حال آ‌نکه در صورت انتقال اتومبیل از محل تصادف این امر مشکل خواهد بود بهمین لحاظ در شرایط عمومی بیمه نامه بدنه اتومبیل قید گردیده است که بیمه گذار باید از جابجا کردن وسیله نقلیه مورد بیمه (جز بدستور مقامهای انتظامی در موقوع لزوم) یا تعمیر آن خودداری کند مگر اینکه قبلاً موافقت بیمه گر را در این خصوص جلب کرده باشد در غیر این صورت بیمه گر میتواند ادعای خسارت را رد کند.
ز- انتقال حقوق بیمه گذار به بیمه گر
بموجب ماده ۲۱ شرایط عمومی بیمه نامه بدنه اتومبیل بمیزان غرامت پرداخت شده حقوق بیمه گذار در قبال اشخاصی که مسئول وقوع خسارت هستند به بیمه گر منتقل میشود و بیمه گذار موظف است از انجام هر عملی که دعوای بیمه گر را علیه مسئول خسارت مشکل یا غیر ممکن میسازد خودداری نماید.
وظایف بیمه گر در بیمه بدنه
وظائف بیمه گر پس از صدور بیمه نامه و در صورت وقوع حادثه بشرح زیر میباشد:
الف- برآورد و پرداخت خسارت
در صورتیکه اتومبیل مورد بیمه به علت وقوع خطر مشمول بیمه، از بین برود و یا به آن خسارت وارد شود بیمه گر موظف است طبق شرایط بیمه نامه نسبت به پرداخت خسارت وارده به آن اقدام نماید و برای انجام این امر نیاز به تعیین میزان خسارت میباشد که توسط کارشناس یا کارشناسان بیمه گر انجام میشود در صورتیکه نظر کارشناس بیمه گر مورد قبول بیمه گذار قرار نگیرد و طرفین به توافق نرسند مطابق ماده ۳۰ شرایط عمومی بیمه بدنه اتومبیل از طریق داوری و در صورت عدم توافق از طریق داوری اختلافات مذکور در صلاحیت دادگستری میباشد.
ب- میزان خسارت و ترتیب پرداخت آن
پس از آنکه بیمه گذار تمام مدارک لازم و مورد نیاز بیمه گر را تهیه و تسلیم نمود رسیدگی به پرونده خسارت به منظور تسویه آن آغاز میشود و میبایست ظرف مدت پانزده روز نسبت به پرداخت آن اقدام گردد که این مدت در مورد سرقت اتومبیل نود روز پس از اعلام خسارت به بیمه گر میباشد. ضمناً بیمه گر میتواند بجای پرداخت خسارت نسبت به تعمیر اتومبیل حادثه دیده اقدام نماید.
ج- فرانشیز
در هر حادثه قسمتی از خسارت که میزان آن در شرایط خصوصی بیمه نامه تعیین شده بعهده بیمه گذار میباشد و به آن فرانشیز گفته میشود.
هدف از درج شرط فرانشیز در بیمه نامه:
۱- خسارتهای جزئی از طرف بیمه گذار اعلام نشود وریز هزینه های رسیدگی آنها ممکن در مواردی از مبلغ خسارت تجاوز نماید.
۲- در صورت درج فرانشیز بیمه گذار بیشتر در حفظ و مراقبت اتومبیل بیمه شده خواهد کوشید زیرا در حادثه بخشی از خسارت بعهده خود او خواهد بود.
فرانشیزهای خسارت بیمه بدنه خودرودر پنج دسته کلی به شرح زیر می باشد:
الف – فرانشیز خسارتهای جزئی ناشی از حادثه و آتش سوزی جهت کلیه وسائط (شرکتهای بیمه با توجه به فضای آزادسازی نرخهای حق بیمه به صلاحدید می توانند نرخهای فرانشیز را اعمال کنند)
ب_ در صورت تحقق هر یک از موارد ذیل علاوه بر موارد مذکور درصدی به صلاحدید شرکتهای بیمه به فرانشیزهای اعلام شده فوق الاشاره اضافه میگردد.
۱- سابقه رانندگی راننده اتومبیل موضوع بیمه نامه بدنه در تاریخ حادثه کمتر از ۳ سال باشد.
۲- سن راننده در تاریخ حادثه کمتر از ۲۵ سال باشد.
ج_فرانشیزخسارت ناشی از حوادث تصادفات رانندگی در صورتیکه راننده وسیله نقلیه بیمه شده، مقصر حادثه نباشد و مسئول حادثه شخص ثالث شناخته شده ای باشد.
د_فرانشیز خسارت کلی ناشی از حادثه و آتش سوزی .
ه – فرانشیز خسارت سرقت اعم از جزئی و کلی.
تبصره – چنانچه بیمه نامه ای برای مدت بیش از یکسال صادر شود و نرخ حق بیمه به صورت سالانه محاسبه شده باشد فرانشیز به صورت سالانه اعمال خواهد شد و در غیر اینصورت تعداد خسارات در مدت اعتبار بیمه نامه ملاک محاسبه فرانشیز خواهد بود.
انتقال وسیله نقلیه مورد بیمه
بموجب ماده ۱۷ قانون بیمه در صورت انتقال موضوع بیمه به دیگری اگر منتقل الیه کلیه تعهداتی را که بموجب قرارداد بعهده بیمه گذار بوده است در مقابل بیمه گر اجرا کند عقد بیمه بنفع منتقل الیه به اعتبار خود باقی میماند ولی از آنجائیکه این ماده قانون جزء قوانین آمره نیست بنابراین توافق به خلاف آن جایز است روی این اصل در شرایط عمومی بیمه نامه بدنه اتومبیل (ماده ۲۵) قید گردیده است در صورت انتقال مالکیت وسیله نقلیه مورد بیمه به هر یک از عناوین حقوقی به دیگری تامین بیمه گر از ظهر روز بعد از انتقال معلق میشود و بیمه گر تعهدی در جبران خسارت ندارد باین ترتیب طبق شرایط عمومی بیمه نامه هرگاه شخصی اتومبیل بیمه شده خود را بفروشد از تاریخ معامله بیمه گر متعهد جبران خسارت نخواهد بود.
فسخ قرارداد در بیمه بدنه اتومبیل
قرارداد بیمه اتومبیل ممکن است در مواردی از طرف بیمه گر یا بیمه گذار فسخ شود و گاهی نیز ممکن است قرارداد منفسخ گردد و مطابق شرایط عمومی بیمه نامه بدنه اتومبیل بشرح زیر میباشد:
الف- فسخ از طرف بیمه گر یا بیمه گذار
در صورتیکه اتومبیل مورد بیمه به هر یک از عناوین حقوقی به دیگری منتقل گردد هم بیمه گر و هم بیمه گذار با قائم مقام بیمه گذار حق دارند بیمه نامه را فسخ نمایند.
ب- فسخ از طرف بیمه گر
مواردی را که بیمه گر حق فسخ قرارداد بیمه را دارد عبارت است از:
۱- عدم پرداخت بموقع حق بیمه توسط بیمه گذار
۲- در صورت تشدید خطر چنانچه نسبت به ادامه قرارداد بین طرفین توافق حاصل نشود مثلاً بیمه گر حق بیمه اضافی تعیین نماید و بیمه گذار حاضر به قبول آن نشود.
۳- بعد از هر خسارت.
۴- در صورت ورشکستگی یا اعسار بیمه گذار.
ج- فسخ از طرف بیمه گذار
در موارد زیر بیمه گذار حق فسخ قرارداد بیمه را دارد:
۱- در صورتیکه وضعیت تشدید کننده خطر که در بیمه نامه ذکر شده از بین برود و بیمه گر حاضر به اعطاء تخفیف در حق بیمه نشود.
۲- در صورت توقیف وسیله نقلیه مورد بیمه.
۳- در صورت توقیف یا ورشکستگی بیمه گر.
اگر بیمه گذار تصمیم به فسخ بیمه نامه داشته باشد باید مراتب را بوسیله نامه سفارشی به بیمه گر اطلاع دهد و بیمه گر نیز در صورت تصمیم به فسخ باید نظر خود را بوسیله نامه سفارشی با آخرین نشانی بیمه گذار ارسال نماید و در هر حال اثر فسخ در تمام موارد پنج روز پس از ارسال نامه سفارشی شروع میشود. بدیهی است اگر ظرف این پنج روز خسارت وارد شود جبران آن در تعهد بیمه گر خواهد بود.
این نکته قابل ذکر است که اگر درخواست فسخ از طرف بیمه گذار باشد. بیمه گر بقیه حق بیمه را طبق تعرفه کوتاه مدت محاسبه و پرداخت مینماید لکن اگر فسخ از طرف بیمه گر باشد بقیه حق بیمه بصورت روز شمار محاسبه و پرداخت میگردد.
د- انفساخ قرارداد بیمه
در مواردی ممکن است قرارداد بیمه خود به خود فسخ شده تلقی گردد بعنوان مثال:
۱- در صورتیکه وسیله نقلیه مورد بیمه در اثرخطری راکه بیمه نبوده از بین برود مانند از بین رفتن اتومبیل مورد بیمه در اثر خطر جنگ و یا غیره
۲- در صورتیکه اجازه عملیات بیمه ای قانوناً از بیمه گر سلب شود.
داوری در بیمه بدنه اتومبیل
طرفین قرارداد بیمه در قدم اول باید اختلافات خود را از طریق کارشناسی حل و فصل نمایند چنانچه نتوانستند از این طریق اختلاف را حل نماینددر قدم بعدطرفین قرارداد سعی خواهند کرد که کلیه اختلافات ناشی از این قرارداد را بطریق داوری حل و فصل نمایند در اینصورت هر یک از طرفین داور انتخابی خود را بطرف دیگر معرفی میکند. داوران در صورت عدم توافق داور سومی را انتخاب و یا اکثریت آراء علت و میزان خسارت را تعیین میکند.

 

 

قرآن مجید از طرفی در بیان احکام به روش تلفیقی پرداخته یعنی گاه حکمی را مجمل بیان نموده و حکمی دیگر را به طور مفصل توضیح داده است و از طرف دیگر با زبانی نرم[۳۵۶] و به روشی حکیمانه[۳۵۷] و تدریجی، عمل به احکام را در جامعه رواج می دهد[۳۵۸].
قابل توجه است، این تدریج جنبه ارفاق به مردم و حسن تربیت و رعایت مصلحت را دارد نه جنبه سازشکاری.
دانستن زمان نزول آیات از اهمیت ویژه ای در فهم تاریخ تشریع و تدریجی بودن نزول
برخوردار است[۳۵۹] و موجب می شود بر شیوه دعوت قرآن در عمل به فرامین الهی آگاهی
یافته و به برتری روش تربیتی اسلام ایمان آورده[۳۶۰] و آن را در شیوه ی تربیتی نسل‌جوان امروز به کار ببریم. به طور نمونه به آیات «تحریم شراب» و «تحریم ربا» اشاره می‌شود:
الف ـ آیات تحریم شراب به ترتیب نزول
الف ـ دیدگاه اکثر مفسرین[۳۶۱]
۱ـ نحل/۶۷ (مکی): «وَ مِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا…»
«و نیز از میوه‏هاى خرمابنها و تاکها که از آنها شراب مست‏کننده و روزیى نیکو برمى‏گیرید…»
این آیه در بیان زشتی شراب خوردن به این مقدار اکتفا کرده است که شراب را در مقابل رزق خوب ذکر نموده است.
۲ـ بقره/۲۱۹ (مدنی): «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا…»
« تو را از مىْ و قمار مى‏پرسند، بگو: در آنها گناهى است بزرگ و سودهایى براى مردم و
گناه آنها از سودشان بزرگتر است‏…»
آیه، شراب را متصف به «إِثْمٌ کَبِیرٌ» کرده است که به صراحت آیه اعراف/ ۳۳«قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَ الْبَغْىَ بِغَیرِْ الْحَقّ‏ِ وَ…»؛ «بگو: همانا پروردگارم زشتکاریها را، چه آشکار آنها و چه پنهان، و گناهکارى و ستم و سرکشى به ناحق را حرام کرده، و…» خدای متعال از هر چه مصداق «اثم» است از جمله شرب خمر نهی نموده است. ولی باز در آیه مورد نظر، نفعی بر آن اثبات شده است.
۳ـ نساء/۴۳( مدنی): « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَقْرَبُواْ الصَّلَوهَ وَ أَنتُمْ سُکَارَى‏…»
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید، در حالى که مستید به نماز نزدیک مگردید تا بدانید چه مى‏گویید…»
در این آیه، حضور در مسجد و نماز خواندن در حال مستی نهی شده است.
۴ـ مائده/۹۰ ( مدنی): «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَ الْأَنصَابُ وَ الْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ
الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید، همانا مى و قمار و بتها- با سنگهایى که مقدس مى‏شمردند و بر آن قربانى مى‏کردند- و تیرهاى قرعه پلید و از کار شیطان است. پس، از آن بپرهیزید باشد که رستگار شوید.»
در پایان این مراحل، شراب در کنار قمار«رجس» و از عمل شیطان شمرده شده و حرمت آن به صورت قطعی بیان شده است.
ب ـ دیدگاه علامه «طباطبایی[۳۶۲]»
اولین و آخرین مرحله ترتیب نزول مورد نظر علامه با دیدگاه اکثر مفسران تفاوتی ندارد. تفاوت در اینجا است که ایشان در مرحله دوم آیه۳۳ اعراف (مکی) و در مرحله سوم آیه ۴۳نساء و مرحله چهارم آیه ۲۱۹بقره را قرار داده اند.
اعراف/ ۳۳: «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ ‏َِ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَ الْبَغْىَ بِغَیرِْ الْحَقّ‏ِ وَ…»
«بگو: همانا پروردگارم زشتکاریها را، چه آشکار آنها و چه پنهان، و گناهکارى و ستم و سرکشى به ناحق را حرام کرده، و…»
این آیه به طور کلی هر عملی که مصداق «اثم» باشد را تحریم کرده است و برای سهولت امر، در مورد اینکه آیا شراب هم «اثم» است یا نه؟ سکوت نموده که خود نوعی اغماض است.
علامه در توضیح مقدم بودن آیه سوره نساء بر بقره، می نویسد: «… معنا ندارد که بعد از نهى از مطلق مى‏گسارى، دوباره نسبت به بعضى از موارد آن نهى کنند، علاوه بر اینکه این کار با تدریجى که گفتیم از این آیات استفاده مى‏شود منافات دارد، چون تدریج عبارت از این است که اول تکلیف آسان را بیان کنند بعدا به سخت‏تر و سخت‏تر از آن بپردازند نه اینکه اول تکلیف دشوار را بیان کنند، بعدا آسانتر آن را بگویند[۳۶۳].»
در هر صورت شراب از عمل شیطان بوده و باید از آن دوری نمود. همانطور که مشاهده گردید اول به طور ملایم و سپس به طور قطع شراب را حرام کرده است. و در ادامه ی آیه ۹۱مائده علت حکم را بیان می نماید.
ب ـ آیات تحریم ربا به ترتیب نزول
از دیگر آیاتی که تدریجی نازل شده است، آیات «ربا» است که ترتیب زمانی آن عبارت است از:
۱ـ روم/ ۳۹: «وَ مَا ءَاتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیرَْبُوَاْ فىِ أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُواْ عِندَ اللَّهِ وَ مَا ءَاتَیْتُم مِّن زَکَوهٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»
«و آنچه از ربا مى‏دهید تا [براى شما] در مالهاى مردم بیفزاید پس [بدانید که‏] نزد خدا افزون نمى‏شود، و آنچه از زکات مى‏دهید که [بدان وسیله‏] خشنودى خداى را مى‏خواهید پس ایشانند افزون یافتگان.»
۲ـ آل عمران/۱۳۰: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْکُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَهً وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید، ربا را که افزودنیها بر افزوده‏هاست- سودهایى است چند برابر- مخورید و از خدا بترسید باشد که رستگار شوید.»
۳ـ بقره/۲۷۵: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِى یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسّ‏ِ ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى‏ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلىَ اللَّهِ وَ مَنْ عَادَ فَأُوْلَئکَ أَصْحَبُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَلِدُونَ»
«آنها که ربا مى‏خورند برنخیزند مگر مانند برخاستن کسى که شیطان او را به سبب آسیب رساندن آشفته و دیوانه گرداند- تعادل روحى و عملى او به هم مى‏خورد-. این [آسیب‏] از آن روست که گفتند خرید و فروش مانند رباست با اینکه خدا خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است. پس هر که پند خداوند بدو رسید و [از رباخوارى‏] باز ایستاد، آنچه گذشت از آن اوست، و کار او با خداست، و هر که [به ربا خوارى‏] باز گردد، چنین کسان دوزخیانند و در آن جاودانه باشند.»
حکم ربا در مرحله اول به صورت اندرز اخلاقی مطرح شده است. سوره ی روم مکی است و دلالت دارد بر اینکه مسأله رباخواری از همان اوائل بعثت عملی منفور بوده تا آنکه در سوره آل‌عمران دستور صریح تحریم آن نازل می شود. این حکم در سوره بقره در ضمن چندین آیه تشدید می شود[۳۶۴]. خدای سبحان در امر رباخواری شدتی به کار برده که درباره هیچ یک از فروع دین به کار نبرده است. به این دلیل که آثار سوء ربا بنیان دین را منهدم می‌سازد. پرده ای بر روی فطرت انسان می افکند که موجب فراموشی دین شده و نظام حیات را تباه می سازد.
۱۲. ابزاری قوی جهت استدلالات کلامی
یکی از مهمترین فوائد شناخت زمان و همچنین مکان نزول، کاربرد آن در مباحث کلامی مانند بحث امامت است. شناخت دقیق تاریخ نزول ادله ای است بسیار محکم برای ثابت نمودن سبب نزول حقیقی آیاتی که درباره فضائل اهل بیت نازل شده است. آیه ا… معرفت در این خصوص می فرماید: «در استدلالات کلامی، آیات مورد استناد ـ مخصوصا آیاتی که درباره فضایل اهل بیت نازل شده ـ بیش تر مدنی است، چون این مباحث در مدینه مطرح بوده است. برخی آن سوره ها یا آیات را مکی دانسته اند که در آن صورت نمی‌تواند مدرک استدلال قرار گیرد. بنابراین شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سوره ها و آیات یکی از ضروریات علم کلام در مبحث امامت است.[۳۶۵]» به یک نمونه اشاره می شود:
«…الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا[۳۶۶]…»
«…امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را دین شما پسندیدم…»
به دلیل پیوستگی و متصل بودن بحث در این مورد به زمان و مکان نزول، هر دو اشاره
می شود. در خصوص زمان و مکان نزول آیه، نظراتی وجود دارد که عبارتند از:
الف ـ روز پنج شنبه هجدهم ذی الحجه نزدیک جحفه (غدیر خم) در حجه الوداع[۳۶۷].
ب ـ روز جمعه هجدهم ذی الحجه در زمان حجه الوداع[۳۶۸].
ج ـ روز جمعه در عرفه نهم ذی الحجه، زمان حجه الوداع[۳۶۹].
هر دو روایت، علت نزول را مربوط به اعلان ولایت امام علی(ع) می دانند. روایاتی هم هست که گفته اند روز غدیر، هجدهم ذی الحجه است بدون آنکه به روز آن اشاره شده باشد[۳۷۰].
د ـ روز جمعه در عرفه نهم ذی الحجه، زمان حجه الوداع[۳۷۱].
علت نزول آیه در متن این روایات ـ که در منابع اهل سنت است ـ بیان نشده است و سبب نزول خاصی برای آن تعریف نشده است. ناگزیر وجوه متعددی را احتمال داده اند[۳۷۲] که برخی از مفسرین شیعه با تحقیق و بررسی گسترده تمام این وجوه را نقد و مخدوش
نموده اند[۳۷۳].
به طور قطع نزول آیه «اکمال دین» در سال حجه الوداع بوده است. اما شاید بتوان با احتمالاتی بین روایات جمع نمود مانند:
۱٫تکرار نزول آیه اکمال. یک بار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به اعلان ولایت امیرالمؤمنین(ع).
توضیح اینکه آیه در عرفه نازل شد اما پیامبر(ص) از توطئه منافقان و تفرقه امت و ارتداد آنها بیمناک بود و می ترسید امر دعوت مختل شود. لذا اعلان رسمی آن را به تأخیر انداخت. با نازل شدن آیه شریفه مائده/ ۶۷ به حضرت تضمین داده شد:
«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ…»
«اى پیامبر، آنچه را از سوى پروردگارت به تو فروآمده برسان و اگر این نکنى پیام او را نرسانده باشى و خدا تو را از [فتنه و گزند] مردم نگاه مى‏دارد…»
و بدین صورت بلافاصله در غدیر به طور رسمی ولایت امام علی(ع) را اعلان نمودند و
پس از آن دوباره آیه اکمال نازل شد. این احتمال با روایاتی تأیید می شود[۳۷۴] و بعضی علما
نیز این احتمال را داده اند.
۲٫ آیه در عرفه نازل شده و پیامبر(ص) آن را در عرفه تلاوت نمود اما اعلان ولایت را تا روز غدیر به تأخیر انداخت[۳۷۵].
۳٫ پیامبر(ص) در حجه الوداع، محل اجتماع عمومی مردم از جمله عرفه[۳۷۶] و غدیر[۳۷۷]، حدیث ثقلین را به عنوان اتمام حجتی بر مردم اعلان فرموده است. به دنبال این اعلان رسمی، یأس کفار و اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خداوند به وجود آمد و لذا آیه اکمال نازل می‌شود و رسول ا…(ص) آیه را در همان جا اعلان می فرماید. روز غدیر نیز شرح و توضیح پیامبر معظم اسلام(ص) درباره حدیث ثقلین است.
اما اگر نتوان میان روایات را جمع نمود مانند روایاتی که بیان می کند نزول آیه روز عرفه و سبب نزول غیر از ولایت امام علی(ص) می باشد. روایاتی نظیر آن به دلیل ضعف های سندی و متنی ساقط خواهند بود[۳۷۸]. به خصوص بعضی مفسرین سنی[۳۷۹] از جمله فخر رازی بیان کرده اند که آیه اکمال ۸۱ یا ۸۲ روز قبل از رحلت پیامبر(ص) نازل شده است[۳۸۰]. تاریخ نگاران اهل سنت روز وفات پیامبر(ص) را ۱۲ ربیع الاول می دانند[۳۸۱]. بنابراین برای تعیین دقیق زمان نزول آیه از ۱۲ ربیع الاول ۸۱ یا ۸۲ روز به عقب بر می گردیم و از آنجایی که سه ماه پشت سر هم سی روز و همینطور بیست و نه روز نمی شود، باید چنین در نظر بگیریم:
ماه صفر= ۲۹ روز+ ماه محرم= ۲۹روز+ ذی الحجه= ۳۰ روز+ ۱۲ روز ربیع الاول=
۱۰۰روز ـ ۸۲= ۱۸ ذی الحجه و با در نظر گرفتن ۸۱ روز ۱۹ ذی الحجه می شود که به تاریخ ۱۸ ذی الحجه که بین شیعه مشهور است نزدیکتر است تا روز نهم و روز عرفه یا ماه صفر= ۳۰ روز+ ماه محرم= ۳۰روز+ ذی الحجه= ۲۹روز+ ۱۲ روز ربیع الاول= ۱۰۱ که طبق کسر ۸۲ روز ۱۹ ذی الحجه و ۸۱ روز ۲۰ ذی الحجه زمان نزول آیه خواهد بود
که به روز عرفه( نهم ذی الحجه) هیچ ارتباطی نخواهد داشت[۳۸۲].
ملاحظه گردید زمان و مکان نزول ابزاری قدرتمند در مباحث کلامی به خصوص در فضایل اهل بیت (ع) به شمار می آید.
۱۳٫ ابزاری قوی جهت استدلالات فقهی
زمان نزول آیه از مباحثی است که موجب اختلاف رأی و فتوا در میان فقها می شود. و از جمله استدلالهای فقهی برای استنباط احکام است. آیه ا… معرفت در این زمینه می نویسد: «… چه بسا آیه ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی باشد ولی چون در مکه نازل شده و هنگام نزول، هنوز آن حکم، تشریع نشده بود باید یا راه تأویل را پیش گرفت یا به گونه ای دیگر تفسیر کرد.[۳۸۳]» ایشان مسأله تکلیف کافران به زکات را مثال زده است. گروهی از فقها به آیه فصلت/ ۷ استناد نموده و قائلند زکات بر کافران نیز واجب است:
فصلت/ ۷ : «الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَوهَ وَ هُم بِالاَْخِرَهِ هُمْ کَافِرُون»

 

 

فصل سوم

مدل­سازی زیرسیستم‌ها و شبیه‌سازی پرواز حامل فضایی

 

مقدمه

تولید سیستم‌های بزرگ و صنعتی نیازمند پرداخت هزینه‌های هنگفت و توجه و دقت زیاد حین فرایند تولید می‌باشد. به همین دلیل و برای افزایش قابلیت اطمینان و طراحی دقیق سیستم‌ها، ابتدا فرایند طراحی در سطح سیستم انجام ‌شده و سپس به زیرسیستم‌ها می‌رسد. به همین دلیل طراحان باید تسلط کافی بر زیرسیستم‌ها و نحوه عملکردشان به‌صورت مجزا و همچنین در تعامل با یکدیگر داشته باشند. این زیرسیستم‌ها پس از طراحی به‌صورت مجزا به کمک رایانه شبیه‌سازی شده و تست می‌گردند. پس از شبیه‌سازی مجموعه سیستم در رایانه و اطمینان از عملکرد موفق آن، ساخت و تست نمونه اولیه انجام می‌گردد. واضح است که طراحی زیرسیستم‌ها باید با توجه به تجربیات گذشته انجام گردد و فرایند شبیه‌سازی نیز باید از دقت لازم برخوردار باشد تا نتایج شبیه‌سازی با نتایج نهایی و تست عملی اختلاف زیادی نداشته باشد.
طراحی و تولید حامل فضایی نیز از همین اصول پیروی می‌کند. در این پایان‌نامه، رویکرد ما طراحی حامل با پیشران مایع بوده و به همین دلیل لازم می‌دانیم در خصوص مدل‌سازی زیرسیستم‌ها و شبیه‌سازی مجموعه توضیحاتی را ارائه دهیم.

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

زیرسیستم‌های طراحی

در این پایان‌نامه، زیرسیستم‌های طراحی شامل مأموریت، احتراق، طراحی موتور، طراحی هندسه، تخمین جرم و شبیه‌سازی پرواز حامل موردبررسی قرارگرفته است. در ادامه این زیرسیستم‌ها را معرفی می‌کنیم.

 

مأموریت

اولین گام برای طراحی یک حامل، تعیین مأموریت است؛ به‌عبارت‌دیگر، نوع نیاز سبب طراحی یک حامل با ویژگی‌های خاص می‌شود. واضح است که یک حامل با مأموریت قرار دادن محموله در مدار نزدیک به زمین با حاملی باهدف ارسال محموله به مدار زمین­آهنگ متفاوت است. فلذا نوع مأموریت بسیار مهم بوده و این مأموریت است که ویژگی‌ها و محدودیت‌های طراحی را تعیین می‌کند.
با توجه به این موضوع هنگام سفارش کارفرما و عقد قرارداد برخی پارامترها به‌عنوان ورودی باید مشخص و تعیین گردند. برای مثال تعدادی از این پارامترها عبارت‌اند از:

 

 

جرم و ابعاد محموله و آداپتور

تعیین نوع مدار و همچنین نقاط حضیض و اوج

شیب مداری

مختصات و محدودیت‌های پایگاه پرتاب

سطح تکنولوژی در دسترس

در ادامه مدار و پایگاه پرتاب را دقیق‌تر بررسی می‌کنیم.

 

نوع مدار

محموله‌های فضایی بر اساس نوع کاربرد خود به مدارهای مختلفی تزریق می‌گردند. یکی از عمومی‌ترین مدارهای کاربردی، مدارهای بیضوی شکل می‌باشند.

مدار بیضوی[۲۹]
با توجه به ‏ شکل۳-۱ سرعت موردنیاز برای استقرار محموله در نقطه حضیض مدار بیضوی از معادله ۳-۱ به دست می‌آید.

 

 

 

 

 

 

 

 

که در آن شعاع زمین و ثابت جاذبه بوده و تقریباً برابر با ۳۹۸۶۰۰ می‌باشد. ارتفاع نقطه حضیض مدار بوده و a برابر با نیم قطر بزرگ مدار است که از ‏معادله ۳-۲ به دست می‌آید.

 

 

 

 

 

 

 

 

در ‏معادله ۳-۲، Ha برابر با ارتفاع نقطه اوج مدار بیضوی است.
واضح است که برای مدار دایروی، سرعت مداری از ‏معادله ۳-۳ به دست می‌آید.

 

 

 

 

 

 

 

 

در ‏معادله ۳-۳، h برابر با ارتفاع مدار دایروی از سطح زمین است.

 

پایگاه پرتاب

پایگاه‌های پرتاب برحسب نوع موشکی که ازآنجا پرتاب می‌شوند به سه دسته پایگاه‌های پرتاب زیرمداری، نظامی و فضایی تقسیم می‌شوند. امروزه باگذشت حدود ۶۰ دهه از آغاز فعالیت‌های فضایی بشر، پایگاه‌های پرتاب فضایی زیادی در دنیا احداث گردیده است (‏ شکل۳-۲). گاهی پایگاه‌های پرتاب محدودیت‌هایی را برای انجام مأموریت ایجاد می‌کنند. این محدودیت‌ها شامل جرم موشک حامل، قطر موشک، نوع سیستم حمل‌ونقل، مقدار شیب مداری، پنجره پرتاب و … هستند. به همین دلیل طراحان باید از محل پایگاه پرتاب مطلع باشند تا موشک حامل برای انجام مأموریت به بهترین شکل طراحی و آماده‌سازی شود.

تعدادی از پایگاه های پرتاب فضایی در دنیا[۳۰]
عرض جغرافیایی پایگاه پرتاب یکی از عوامل تأثیرگذار بر مأموریت است. چرخش زمین به دور خود باعث ایجاد سرعت خطی در نقاط مختلف می‌شود. این سرعت در استوا به بیشترین حد خود می‌رسد. بنابراین هرچه پایگاه پرتاب به استوا نزدیک‌تر باشد، سرعت اولیه‌ای که زمین به موشک حامل می‌دهد بیشتر بوده و درنتیجه سوخت کمتری برای رسیدن به‌سرعت مداری نیاز است. درنتیجه می‌توان محموله بیشتری را به فضا فرستاد. به این دلیل سعی می‌شود پایگاه‌های پرتاب نزدیک استوا ساخته شوند. واضح است که برای دو پایگاه پرتاب در یک عرض جغرافیایی برابر و شرایط یکسان، پایگاهی که ارتفاع بیشتری از سطح دریا دارد، مناسب‌تر است.
عرض جغرافیایی پایگاه پرتاب بر شیب مداری نیز تأثیرگذار است به‌طوری‌که همواره شیب مداری بزرگ‌تر یا برابر با عرض جغرافیایی می‌باشد. به‌عنوان‌مثال اگر پایگاه پرتاب در محلی با عرض جغرافیایی ۳۲ درجه قرار داشته باشد، حداقل شیب مداری در دسترس ۳۲ درجه خواهد بود و زاویه بین صفحه استوا و صفحه مداری نمی‌تواند کمتر از ۳۲ درجه شود؛ مگر زمانی که از عملیات انتقال مداری پس از تزریق محموله در مدار اولیه کمک بگیریم. پس مشاهده می‌شود که پرتاب از نزدیک استوا این محدودیت را کم می‌کند.

 

احتراق

فرایند ایجاد نیرو برای بلند شدن و شتاب دادن به حامل توسط احتراق پیشران در محفظه احتراق و خروج گازهای تولیدی از نازل صورت می‌گیرد. طراحان متناسب با نیازهای مأموریتی و همچنین امکانات موجود، بهترین ترکیب سوخت و اکسیدکننده را برای انجام مأموریت انتخاب می‌کنند. با انتخاب نوع سوخت و اکسیدکننده، سیستم پیشران نیز طراحی می‌گردد. در این پایان‌نامه طراحی حامل را بر مبنای استفاده از پیشران مایع و به‌طور مشخص ترکیب تترا اکسید نیتروژن[۴۵] و دی متیل هیدرازین نامتقارن[۴۶] انجام داده‌ایم.
کیفیت فرایند احتراق در سیستم پیشران مایع به پارامترهای مختلفی بستگی دارد که از مهم‌ترین آن‌ ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

 

 

دمای محفظه احتراق

فشار محفظه احتراق

نسبت اکسیدکننده به سوخت

نسبت گرمایی ویژه

جرم مولکولی گاز ناشی از اشتعال پیشران

اصل عملی شرعی اصلی است که مجتهد بعد از جستجو و تحقیق کامل و نا امید شدن از دست یابی به دلیل شرعی برای رهایی از شک در مرحله امتثال از طریق دلیل نقلی به آن می رسد به بیان دیگر در مواردی که دلیل حجیت اصل عملی نقلی(شرعی) باشد اصل عملی شرعی گویند.
شهید صدر(رحمه‌الله‌علیه) برای اصل عملی عقلی و اصل عملی شرعی چند فرق بیان کرده است:
۱٫ اصل عملی شرعی، حکم شرعی است، در حالی که اصل عملی عقلی، حکم عقل است.
۲٫ وجود اصل شرعی در تمام موارد شک، ضرورت ندارد، زیرا چه بسا موردی که شارع برای آن اصلی تشریع نکرده و آن را به عقل واگذار کرده است، در حالی که اصل عقلی در تمامی موارد جاری است.
۳٫ اصول عقلی را می‌توان در دو اصل منحصر نمود، اصل برائت عقلی و اصل احتیاط عقلی چون اصل تخییر را اصل عقلی جداگانه‌ای محسوب نمی‌کنند، در حالی که اصل شرعی، به برائت و اشتغال منحصر نیست بلکه برای مثال، در قالب استصحاب نیز جاری است.
۴٫ میان اصول عقلی نه در عالم ثبوت و نه در عالم اثبات تعارض وجود ندارد، در حالی که میان اصول عملی شرعی، هر چند در عالم ثبوت تعارضی نیست، اما در عالم اثبات و به حسب لسان ادله آن ها تعارض ممکن است[۳۳].

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

مجرای اصول عملیه

بحث اصول عملیه یکی از مباحث مهم علم اصول فقه است که مورد مطالعه دقیق فقهای بزرگ اسلام قرار گرفته و درباره ی آنها و حدود دلالتشان کتاب ها نوشته شده است. به هرحال، ممکن است مستند حکم قاضی یکی از اصول عملیه باشد که هم به عنوان ادله حکمی و هم در شکل دلیل موضوعی کاربرد فراوان دارد. مجرای اصول عملیه، مقام “شک مطلق” است به عنوان مثال برای مکلف متوجه به حکم شرعی، یکی از حالات سه گانه زیر حاصل می شود :
اول: یا نسبت به تکلیف بخاطر وجود دلایل یقین آور قطع حاصل است و هیچ گونه تردیدی در حکم ندارد مثل آنکه با وجود آیات و روایات متعدد مبنی بر حرام بودن شرب خمر تردیدی بر حرمت آن وجود ندارد که در این صورت وظیفه ی شخص عمل به قطع خویش است زیرا که قطع حجیت ذاتی دارد.
دوم: یا نسبت به حکم شرعی با توجه به دلایلی که یقین آور نیست ظن پیدا می کند و با توجه به اینکه دلایل گمان آور در اثبات حکم شرعی ارزشی ندارد مگر اینکه اعتبار آن مورد تأیید شارع باشدکه در این صورت وظیفه عمل به موضوع دلیل می باشد مانند خبر واحد عادل و یا ظواهر آیات قرآن مجید. این گونه دلایل چون معتبر شرعی هستند فقیه در استنباط احکام شرعی موظف است به آنها عمل کند. در سایر موارد، علی رغم وجود دلایل گمان آور چون شرع مقدس آن ها را تایید نکرده است شخص به حالت شک و تردید باقی می ماند و حالت آن مشابه حالت سوم است.
سوم: در حالت سوم بخاطر عوامل گوناگون از جمله عدم دسترسی مجتهد به حکم واقعی بخاطر فقدان نص یا عدم دسترسی بخاطر اجمال نص و یا بخاطر تعارض نصوص وتساقط آن ها مجتهد نمی تواند به حکم شرعی دست پیدا کندکه در این حالت مجتهد بر سر دو راهی قرار میگیردکه چه باید بکند[۳۴]؟ چگونه فتوا دهد؟ آیا یک قانونی وجود دارد که مجتهد با استناد به آن خود و مکلفین خود را از حالت شک و تردید خارج سازد و مکلف در حالت شک به آن پناهنده شود؟
آری هم عقل و هم شرع یک سری سلسله وظائف عملیه برای ما معین فرموده است که در زمان شک بدان ها مراجعه کنیم. نام این وظایف عملیه، اصول عملیه و قواعد اصولیه یا قواعد فقهیه است.
اصول عملیه زمانی مورد استفاده قرار می گیرند که در منابع چهارگانه فقه دلیلی برای حل مشکل وجود نداشته باشد وگرنه با وجود دلیل قطعی و زن معتبر نوبت به اجرای اصول عملیه نخواهد رسید (الاصل دلیل حیث لا دلیل)بنابراین در مرحله نخست باید به دنبال دلیل قطعی و مفید یقین بود و در مرحله بعد باید در پی دلیل و ظن معتبر و در پایان، اگر یقین و ظن معتبر حاصل نشد باید به سراغ اصول عملیه رفت.
بدین ترتیب اصول عملیه خلاء ناشی از عدم کفایت یا سکوت دلایل موجود در منابع فقه را جبران می کند. در واقع اجتهاد بدون اتکا به آن اصول پویایی و زایندگی خود را از دست می دهد و نمی تواند در مقابل مشکلات روز افزونی که به مقتضای زندگی و آثار و تبعات مترتب بر آن حادث می شود پاسخ شایسته دهد.

 

مصادیق اصول عملیه واهمیت آن

 

اصل برائت

اصل برائت از جمله اصول مهمی است که در حقوق کاربرد فراوان دارد. لذا ضروری دیدم به شرح و بسط این اصل، هر چند مختصر بپردازم. این اصل از جمله مهم ترین اصول عملیه است که در فقه طرفداران زیادی دارد. ابتدا تعریفی داشته باشم از اصل برائت و بعد از آن به مبانی اصل برائت از نظر فلسفه، عقلی و از نظر حقوقی می پردازیم و در قسمت بعد به مجرای اصل برائت خواهیم پرداخت.

 

تعریف اصل برائت

برائت واژه عربی است و در لغت به معنای رهایی، خلاصی از عیب و تهمت بکار رفته است[۳۵].
برائت در عربی به معنای اجازه و جمعش برائات می باشد ضمنا نام نهمین سال از هجرت حضرت محمد(ص) از مکه به مدینه و نهمین سوره ی قرآن کریم که نام دیگرش توبه است نیز می باشد .
برائت از ماده «برء» در لغت به معنای رهایی، تخلص و دوری از چیزی آمده است که از مراد کلمات فقها همان مفهوم لغوی آن استنباط می شود. علامه حیدری در تعریف اصطلاحی برائت می فرمایند:
«البرائه هی برائه الذمه من التکلیف. یعنی اینکه ذمه ی انسان از تکلیف بری می شود.»[۳۶] البته این تعریف مورد قبول بسیاری از فقها قرار نگرفته و ایراداتی را بر آن گرفته اند. تعریف دیگری که تمایلات بیشتری به آن نشان داده شده است این می باشد:
هرگاه دلیل معتبری بر یک تکلیف الزامی نکند، هر چند احتمال تکلیف وجود داشته باشد در ظاهر حکم می شود که مکلف در این باره تکلیفی ندارد و ذمه او بری است برای مثال مجتهد با مراجعه به منابع فقهی دلیل معتبری برای حرمت تلقیح مصنوعی یا شبیه سازی انسان نیافت با استناد به اصل برائت حکم به جواز آن و عدم حرمت می دهد.
برائت در حقوق نیز با توجه به کاربردی که دارد مورد برسی حقوقدانان قرار گرفته است که هر کدام در حد توان خود بحث مختری از آن ارائه داده اند. به عنوان مثال یکی از حقوقدانان برائت را اینگونه تعریف کرده است:
«برائت در حقوق بدین معنا است که باید بنیاد را بر بی گناهی افراد گذاشت تا اینکه رسیدگی صحیح و عادلانه جرم کسی در یک مرجع صالح قانونی ثابت شود یا یکی دیگر از حقوقدانان اصل برائت را اینگونه تعریف کرده است «هرگاه در وجود تکلیفی تردید شود، خواه تکلیف در برابر عموم جامعه باشد یا در برابر شخص معین، اصل این است که تکلیف و دینی وجود ندارد و آنکه مدعی وجود حقی بر ذمه دیگری است باید دلیل بدهد وگرنه محکوم می شود و آزادی خوانده دعوا از قید و تعهد مصون می ماند»[۳۷].

 

مبانی اصل برائت

 

 

بنای عقلا و دلیل عقلی

هم چنان که شرع اصل برائت را پذیرفته است، عقل نیز آن را می پذیرد و این همان حکومت قاعده تلازم عقل و شرع است چرا که، هرچه را عقل حکم کند، شرع همان نیز به آن حکم می نماید . [۳۸]
قاعده ی دیگری در فقه با عنوان قاعده غلبه وجود دارد که طبق آن، روابط میان انسان ها باید به امور غالب توجه داشت و نه به امور نادر، لذا باید اصل را بر امور غالب گذاشــت زیرا اگر این گونه نشود، در روابط بین مردم خلل ایجاد میگردد. مطابق قاعده ی غلبه، اصل بر برائت است زیرا در روابط عادی بین افراد اینگونه است که هیچ یک از افراد نسبت به یکدیگر حقوق و تکلیفی ندارند تمامی افراد مبرا از تکلیف در مقابل دیگران هســتند مگر آن که ثابت شود تکلیفی بر فردی بار شــده اســت. عدم پذیرش اصل برائت، طرح ادعاهای واهی در روابط و بین افراد می شود که امری مذموم است. [۳۹] قاعده ی دیگر که مبنای اصلی برائت محســوب می شــود، ترجیح اشتباه در عفو بر ترجیح اشــتباه در کیفر است.« پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: آنجا که میتوانید مجازات را بر مســلمانان اجرا نکنید و اگر محملی برای رهایی آنان یافتید، ایشــان را رها کنید زیرا اگر حاکم در عفو خطا کند، بســیار بهتر از آن است که در مجازات اشتباه نماید»[۴۰]

 

 

مبانی حقوقی اصل برائت

اصل برائت، به عنوان یکی از مهمترین تضمین های حقوق بشر مورد احترام همگان است. اصل برائت، تنها نتیجه ی تأکید قوانین داخلی و یا پیمانهای بین المللی نیست، بلکه اندیشه های فلسفی و اخلاقی فراوانی موید آن است. قاعده قبح عقاب بلا بیان یکی از مبانی مهم اخلاقی و عقلی اصل برائت است و آیات و روایات هم موید همین اصل است. اصل برائت حکمی تا حدودی با اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها در حقوق معاصر، قابل مقایسه است هر چند که تفاوتهایی هم بین این دو وجود دارد اصل برائت موضوعی نیز در تعالیم شیعی با فرض برائت در حقوق مدرن تفاوت جدّی ندارد.در ادامه مباحث برخی از قوانینی که اصل برائت در آن ها بکار رفته است را بیان می کنیم :

 

 

اصل ۳۷ قانون اساسی اصل برائت در یکی از مهمترین زمینه ها یعنی حقوق کیفری شناخته شده است که بیان می دارد «اصل برائت است و هیچکس از نظر قانون مجرم شناخته نمی شود مگر این که جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد»
پایان نامه رشته حقوق

 

ماده ۱۹۷ ق.آ.د.م مصوب ۱۳۷۹درباره دعاوی مدنی نیز چنین آمده است «اصل برائت است بنابراین، اگر کسی مدعی حق یا دینی بر دیگری باشد باید آن را اثبات کند، در غیر این صورت با سوگند خوانده حکم برائت صادر خواهد شد » در مورد بخش اخیر این ماده بحث های زیادی در بین حقوقدانان مطرح شده است مبنی بر اینکه چرا قانون گذار از مدعی که دلیل ندارد و خوانده ای که بر اساس اصل برائت بی گناه شناخته می شود درخواست ادای سوگند کرده است؟وانگهی آیا اگر خوانده سوگند خوردن امتناع کند آیا دادگاه می تواند در دعوای بی دلیل حکم به سود خواهان صادر کند؟ آیا احتیاط قانون گذار در این زمینه خلاف اصول دادرسی نیست؟ پاسخی که اکثر حقوقدانان به این سوالات داده اند با توجه به قاعده فقهی است که بیان می دارد، اگر دادگاه دعوایی را بی دلیل بپذیرد از خواهان سوگند طلب می شود(کل مدع یسمع قوله فعلیه الیمین)قاعدهای که در موارد خاص خود منطقی به نظر میرسد ولی تعمیم آن به خوانده در موردی که مدعی دلیل ندارد قابل انتقاد است [۴۱].

«مواد۲و۳ قانون مدنی به طور ضمنی مبنای اصل برائت، یعنی قبح عقاب بلا بیان را تأیید می کند. به موجب این مواد قوانین باید منتشر شود و مدتی از انتشار آن بگذرد تا بتوان چنین فرض کرد که همه از آن آگاهند و تنها در این صورت است که می توان انتظار اجرای قانون را داشت و مردم را از جهت نقض تکلیف سرزنش کرد این احکام نشان می دهد که قانون گذار مکافات پیش از بیان را ناپسند می داند پس هرگاه پس از کاوش در قواعد حقوقی علم یا ظن معتبری بر وجود تکلیف به دست نیاید اصل برائت است»[۴۲].

بر اساس ماده ۲۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری رای دادگاه باید مستدل و موجه بوده و مستند به مواد قانونی باشد از این ماده می توان نتیجه گرفت که اصل برائت مانع از آن می شود که دادگاه بخواهد بر خلاف اصلی سخن بگوید و دلیل بیاورد و اصل برائت مانع از پذیرش آن بدون دلیل است.

مجرای اصل برائت

همانطور که از مفهوم اصل برائت برداشت شد،مجرای اصل برائت شک در تکلیف می باشد، اما این شک در تکلیف گاهی به صورت شبهه حکمیه است و گاهی به صورت شبهه موضوعیه که منظور از شبهه حکمیه عبارت است از در جایی که موضوع مشخص باشد اما حکم آن موضع مشخص نباشد (اعم از اینکه آیا این موضوع واجب است یا حرام)و منظور از شبهه موضوعیه عبارت است از هرگاه حکم کلی یک موضوع مشخص باشد ولی تردید در موضوع خاصی پیدا شده به آن شبهه موضوعیه می گویند در موضوع شبهات حکمیه و موضوعیه در هر دو صورت یا شک در وجوب است بدون استعمال حرمت و یا شک در حرمت است بدون احتمال وجوب و یا اینکه شک در تعین حرمت و وجوب است با علم اجمالی به وجود یکی از آن دو .
در تمام این موارد منشأ و علت شک یا فقدان نص یا اجمال و یا تعارض نصوص می باشد و در کل به ۸ صورت می باشد که به بیان هریک می پردازیم.

 

 

شبهه حکمیه تحریمیه به علت فقدان نص

در این حالت شخص در خود حکم واقعی حرمت و غیر وجوب که شامل کراهت، استصحاب و اباحه می شود دچار تردید می شود و منشا شک هم فقدان نص و دلیلی است که دلالت به حکم شرعی داشته باشد مثلا نمی داند استعمال دخانیات در اسلام حرام است یا خیر؟ در اینجا چون دلیلی بر حرمت و غیر وجوب نداریم اصولین قائل به جاری شدن اصل برائت هستند و در حالی که اخباریون معتقد هستند که باید احتیاط کرد و شخص عمل مورد شک را ترک کند.

 

 

شبهه حکمیه تحریمیه به دلیل اجمال نص

در این حالت شخص در خود حکم واقعی شک دارد و مردد بین حرمت و غبروجوب می باشد. و علت شک نبودن نص نمی باشد بلکه در این مورد نص وجود دارد اما در نص ابهام و اجمال وجود داردکه این ابهام گاهی در لفظ وگاهی در موضوع حکم است در این مورد اصولین معتقدند که مانند مورد قبل اصل برائت جاری است و اخباریون به احتیاط قائل هستند.

 

 

شبهه حکمیه تحریمیه به علت تعارض نصوص

در این قسمت شخص در حکم واقعی حرمت و غیروجوب شک دارد اما علت شک تعارض دو نص می باشد که هیچ وجه ترجیهی بین آن ها وجود ندارد. شیخ انصاری در این مورد بیان می دارد که اقوا این است که برائت جاری شود[۴۳] اما برخی دیگر از فقها از جمله صاحب کفایه می فرماید که اصل تخییر در اینجا جاری می شود[۴۴]و اخباریون مانند گذشته قائل به احتیاط هستند.

 

 

شبهه حکمیه وجوبیه به علت فقدان نص

در این قسمت شک در حکم واقعی وجوب و غیر وجوب می باشد و دلیل نص بر وجوب و غیرحرمت وجود ندارد در نتیجه شخص دچار اشتباه می شود و مثلا نمی داند که آیا صدقه دادن در اول هر ماه واجب است یا خیر که در این مسئله اصولین واخباریون هردو قائل به برائت هستند.

 

 

شبهه حکمیه وجوبیه به علت اجمال نص

در این مورد نص وجود دارد لیکن در نص موجود ابهام وجود دارد و نمی توان حکم شرعی را مشخص کرد. در این مورد نیز اخباریون واصولیون قائل به برائت هستند.

 

 

شبهه حکمیه وجوبیه به علت تعارض نصوص

در این مورد شخص در وجود و غیر حرمت دچار تردید می شود بدان صورت که دو نص وارد شده لیکن شخص نمی تواند یکی از آن دو را بکار گیرد زیرا هیچ وجه ترجیهی وجود ندارد که در این مسئله بعضی از اصولین قائل به برائت[۴۵] و بعضی دیگر قائل به تخییر هستند[۴۶].

 

 

شبهه موضوعیه تحریمییه

برای صورتی که حکم حرمت معلوم است اما فردی مشتبه می شود که جزء افراد حرام است یا خیر؟و علت این شک اشتباه در امور خارجی است مثل اینکه مایعی وجود دارد و مکلف شک کند که شراب است یا سرکه.

 

 

شبه موضوعیه وجوبیه

در این مورد شخص حکم وجوب را می داند اما فردی مشتبه می شود که جزء افراد واجب است یا حرام؟ به عنوان مثال مکلف شک می کند که آیا دارویی است که خوردنش واجب است یا چیز دیگری است که خوردنش حلال و یا مباح است؟

 

 

نظریه خود شکوفایی در توجیه استدلال خود مبنی بر این که شخص واجد توانایی بالقوه و آرزو برای خود شکوفایی ، رشد ، و توسعه است ، چه نظریه ای در رابطه با فرایند های انگیزشی به کار می برد ؟ نظریه مازلو که امروزه اشتهار بسیار دارد پیشنهاد می کند که رفتار شخص پیرامون سلسله مراتبی از انگیزه های سازمان می یابد ، به طوری که پایین ترین آنها نیازهای فیزیولوژیکی از قبیل گرسنگی و تشنگی هستند . هنگامی این نیازها کامروا شوند ، نیازهای ایمنی به عنوان موثر در رفتار برجستگی می یابد . به دنبال اینها در سلسه مراتب نیاز های اجتماعی ، عزت نفس و خود شکوفایی به عنوان انگیزه های رفتار ظاهر می شوند . در تمام این نیازها مازلو استدلال می کند که اولویت نیاز بالاتر به عنوان تابعی از کامروایی نیازی که در سلسه مراتب نیازها بلافاصله در زیر آن قرار دارد افزایش پیدا می کند . بسیاری از نویسندگان با پیشنهاد این که امروز اکثر مردم نیازهای پائینتر خود را ارضاء کرده و در محیط کار در پی کامروایی نیازهای بالاتر خود هستند ، مازلو را تایید و حمایت کرده اند . بدین جهت ، اگر می خواهیم رفتار کار بر انگیخته و باور داشته باشیم باشد محیط های کار را طوری تغییر دهیم که به نیازهای سطح بالا فرصتی برای ارضاء و کامروایی بدهند . بهبود محیط های کاری هم برای سازمان سودمند است و هم برای فرد ، چه کامروایی فرد برای خودشکوفایی ، او را خلاقتر ، بارور تر ، کمتر تدافعی و تواناتر در تعامل با دیگران می سازد .(همان منبع)
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۲-دیدگاه روانی – اجتماعی و زیستی –روانی
زندگی به عقیده آدلر « بودن » نیست بلکه « شدن » است . بنا بر نظر آدلر فرد برخوردار از سلامت روان شناختی توان و شهامت یا جرات عمل کردن را برای نیل به اهدافش دارد . چنین فردی جذاب و شاداب است و روابط اجتماعی سازنده و مثبتی با دیگران دارد . فرد دارای سلامت روان مطمئن و خوشبین است و ضمن پذیرفتن اشکالات خود در حد توان اقدام به رفع آنها می کند . سلامت روان به عقیده آدلر یعنی داشتن اهداف مشخصی در زندگی ، داشتن فلسفه ای استوار و مستحکم برای زیستن ، روانبط خانوادگی و اجتماعی مطلوب و پایدار ، مفید بودن برای همنوعان ، جرات و شهامت و قاطعیت ، کنترل داشتن بر روی عواطف و احساسات ، داشتن هدف نهایی کمال و تحقق نفس ، پذیرفتن اشکالات و کوشیدن در حد توان برای حل اشتباهات .(خدا رحیمی ، ۱۳۸۹ )
۳-دیدگاه اریک اریکسون
به عقیده اریکسون سلامت روان شناختی اصولاً منیجه عملکرد قوی و قدرتمندی «من» است . سلامت روان شناختی را می توان در قالب این توانائیها و در هر مرحله از رشد روانی – اجتماعی تعریف کرد . توانایی مرتبط با اولین مرحله رشد روانی – اجتماعی در طفولیت «امید» است . مرحله دوم رشد روانی – اجتماعی «اراده» است . سومین مرحله رشد روانی – اجتماعی منجر به بروز توانایی احساس «هدف» می شود . چهارمین توانایی بشر « شایستگی » است که در نهایت مشخص کننده مهارت و خبرگی فرد است . توانایی و قدرتی که در نوجوانی بروز می کند « وفاداری » است . عشق توانایی متمایز کننده ششمین مرحله رشد روانی – اجتماعی است که اریکسون آن را بزرگترین قدرت بشر می داند . توانایی و قدرت مرتبط با مرحله مولد بودن زندگی «مراقبت» است . توانایی متناسب برای اخرین مرحله رشد روانی – اجتماعی «خردمندی» است . به عقیده اریکسون سلامت روان شناختی هر فرد به همان اندازه ای است که توانسته است توانایی متناسب با هر کدام از مراحل زندگی را کسب کرده باشد . سلامت روان شناختی ارائه کرده است : « فردی که در جامعه زندگی می کند بایستی از تعارض عاری باشد ، بایستی از استعداد و توانایی بارزی استفاده کند ، در کارش ماهر و استاد باشد ، ابتکار نا محدود داشته باشد ، از انجام لحظه به لحظه حرفه اش پسخوراند بگیرد و در نهایت در مورد فرایند زندگی نظریه معنوی روشن و قابل درکی داشته باشد .(ساتر[۹۵]،۲۰۱۱)
۴-دیدگاه کارن هورنای
به عقیده وی انسان برخوردار از سلامت روان دارای این ویژگی هاست :
الف) احساس عدم امنیت نمی کند و لذا فاقد پرخاشگری و خودشیفتگی است .
ب) قدرتمندی نیازهای دهگانه در او خفیف است ، بعلاوه قابلیت تغییر و تحول و جایگزینی این نیازها را دارد.
ج) انسان سالم از هر سه نوع طبقه کلی نیازها با توجه به اوضاع و احوال متناسب استفاده می کند ، در حالیکه کودکان فقط به سوی دیگران می روند ، نوجوانان در مقابل دیگران می ایستند و سالمندان از دیگران دوری می کنند .
د ) انسان سالم به دلیل اگاهی از « خود واقعی اش » و استعدادهای بالقوه خود تسلیم محض محیط اجتماعی و فرهنگی نیست بلکه ابتکار و شخصیت خودش را عهده دار می شود .
هـ ) خود شناسی و کوشش برای تحقق استعدادهای فطری و ذاتی وظیفه اخلاقی و امتیاز معنوی شخصیت سالم است و هدف او کمال است .
و ) شخیت و دگرگونی انسان سالم به عهده خود او است نه محیط و اجتماع .
ز ) انسان سالم خود آگاهی دارد و از خود واقعی و استعدادهایش کم و بیش آگاه است و خودش بسیاری از مشکلات زندگانی اش را حل می کند ، لذا به دیگران وابستگی ندارد .
۵-دیدگاه اریک برن
نظریه « تحلیل ارتباط محاوره ای » اریک برن در واقع سازشی است بین روانکاوی و ارتباط متقابل . مختصر اینکه اریک برن معتقد است که انسان برخوردار از سلامت روان شناختی دارای این ویزگی ها است :
۱ – بین حالت های من او ( من والدینی ، من کودکی و من بزرگسالی ) تعادل برقرار است و در صورت به هم خوردن این تعادل ، توانایی سازماندهی مجدد شخصیتش را دارد .
۲ – نتیجه گیری بین فرد سالم بر اساس وضعیت چهارم (من خوب هستم ، تو خوب هستی ) است ، زیرا سه حالت قبلی به کودکان اختصاص دارند و الگوی شخصیت کودکی و افراد نابالغ هستند .
۳ – انسان سالم در هر لحظه از نوع حالت نفسانی خودش اگاهی دارد . چون رفتار نانسان مبتنی بر مجموعه ای از احساسات ، اخلافیات و کنترل اگاهانه است .
۴ – شخصیت طبیعی و سالم سازمان یافته است و مرزهای شخصیتی آن مشخص شده و در عین حال نفوذ پذیر است و در هنگام رویارویی با تعارضات شدید درونی ، بصورت اگاهانه به گونه ای از این بخشها استفاده می کند که هر کدام نقش متناسب خودشان را انجام دهند .
۵ – شخصیت سالم در ابعادی مختلف شخصیتش «تعصب و تغییر ناپذیری » ندارد و چنین فردی ضمن شناختن الگوهای موفقیت آمیز رفتاری و اگاهی از تصاد ها و تشابهات درونی خودش ، آزادی انتخاب بیشتری دارد .
۶ – فرد سالم مسئولیتش رفتار و تفکرش را می پذیرد و رفتار او با دیگران آگاهانه و مبتنی بر صمیمیت و علاقه است .
۷ – انسان سالم علاوه بر تصمیم گیری و انتخاب آگاهانه در زمان حال زندگی می کند نه در گذشته یا آینده .
۸ – مبنای فعالیت در نظریه برن ، نیاز به تشخیص و منزلت است . یعنی اینکه فرد هم مورد احترام دیگران واقع شود و هم برای دیگران احترام قابل شود و شخصیت سالم نیز بایستی چنین خصوصیتی را در تعامل با مردم و جامعه داشته باشد . ( شفیع آبادی،۱۳۸۶ ).
۶-دیدگاه هری استاک سالیوان
نظریه سالیون با عنوان «نظریه روابط بین فردی» شهرزت یافته است . بنابر نظریه سالیوان شخصیت «الگوی نسبتاً پایدار و مکرر موقعیت های بین فردی است که زندگی انسان را مشخص می کند .» به عقیده وی انسان از بدو تولد تا مرگ تحت تاثیر روابط بین فردی است و افکار و احساسات او نیز متاثر از این امر است . گر چه وی اهمیت وراثت و رشد را انکار نمی کند ، اما انسان را محصول تکامل اجتماعی می داند .
نظریه شخصیت سالیون ویژگیهای سلامت روان شناختی را از دیدگاه او عنوان می کنیم :
۱ – شخصیت برخوردار از سلامت روان شناختی « انعطاف پذیر » است و با توجه به موقعیتهای بین فردی نوین ، در روابطش با دیگران به صورت متناسب تغییر پذیر است .
۲ – فرد سالم قادر به تمایز گذاری بین افزایش و کاهش «تنش » است و رفتار او در جهت کاهش تنش معطوف می شود .
۳ – به گفته سالیوان شخصیت سالم بایستی بنا بر گفته چارلز اسپیرمن همیشه در حال « آموزش و فراگیری روابط و ارتباطات « باشد .
۴ – زندگی شخص برخوردار از سلامت روان ، دارای جهت یافتگی است . بدین معنی که امیالش را به خوبی یکپارچه می سازد که منجر به رضایتمندی شود یا اضطراب او را نسبتاً کم کند یا از بین ببرد . بنابراین شخصیت سالم کسی است که دستگاه روانی او حداقل تنش را داشته باشد و چنین فردی معمولاً روابط اجتماعی انعطاف پذیر ، واقعی و اعتماد آمیز دارد .
۷-دیدگاه اریک فروم
اریک فروم معتقد است که شخصیت خواه سالم یا ناسالم ، به فرهنگ بستگی دارد . « جامعه نا سالم در اعضای خود عشق ورزیدن ، باروری و خلاقیت ، تعقل ، عینیت و نیرومندی را می دهد و با این شیوه کارآمدی انسان کامل را تسهیل می کند . رابطه سلامت روان با ماهیت جامعه بدین معنی است که جامعه تعریف در طول زمان و مکان تغییر یابد . شخصیت سالم نیاز هایش را با کمک « شیوه های مولد ، بارور و خلاق » ارضا می کند اما انسان نا سالم از طریق شیوه های نا معقول نیازهایش را برطرف می کند .
عکس در مورد عشق ورزی
بنابر عقیده فروم انسان بین « آزادی و ایمنی » نوعی تعارض و دوگانگی وجود دارد . همین تعارض پنج نیاز روانی را در او بر می انگیزاند که این نیاز ها عبارتند از : وابستگی یا تعالی ، اصالت و ریشه داشتن ، احساس هویت ، چارچوب جهت گیری »
نیاز وابستگی : انسان دلیل اگاهی از گسستگی وابستگی های اولیه اش با طبیعت بدنبال ایجاد وابستگیهای نوین با انسانهای دیگر است . وابستگی و یگانگی با دیگران از لوازم سلامت روان شناختی است .
عشق: راه سالم و سازنده پیوند با جهان است زیرا هم نیاز ایمنی و هم یکپارچگی فرد را تامین می کند . عشق در نظریه فروم معنای وسیعی دارد که عشق جسمانی تا احساس همبستگی و عشق به انسانیت را شامل می شود .
نیاز به تعالی : این نیاز انسان را از حالت منفعل بودن فراتر می برد و موجب خلاقیت او می شود و در نهایت باعث احساس آزادی و هدفمندی در او می گردد .
نیاز به اصالت و ریشه داشتن : به عقیده فروم « تنهایی و ناچیزی » جوهر وضعیت بشر است علت پیدایش تنهایی بشر از هم پاشیدن وابستگیهای اولیه او با طبیعت و فرو ریختن احساس ایمنی او است . مطلوبترین راه احساس اصالت و ریشه داری ، ایجاد حس « برادری » با همنوعان است . برادری به معنای احساس ارتباط ، عشق ، توجه و مشارکت در جامعه است .
نیاز به احساس هویت : انسان سالم بایستی فردیت داشته باشد یعنی به کمک فردیت به معنای بخصوص و مشخص هویت هودش برسد ، میزان خردیت هر انسان تابع میزان از بین بردن علایق زناگونه با خانواده ، طایفه یا ملیت خودش است . همرنگی با ویزگیهای یک ملت ، نژاد ، مذهب ، شغل و حرفه نشان دهنده شیوه ناسالم احساس هویت یافتن است .
نیاز به چهارچوب جهت گیری : چهار چوب جهت گیری انسان دارای سلامت روان متکی بر عقل و خرد است زیرا فقط با خرد می توان تصویری واقعگر و عینی از جهان بدست اورد . انسان سالم ادراکات جهان را با نیازها و ترسهای ذهنی خودش تحریف نمی کند . فروم معتقد است که انسان دارای سلامت روان کسی است که عمیقاً عشق می ورزد ، آفرینشگر است ، قدرت خرد و تعقل را در خودش کاملاً پرورانیده است ، خودش و جهان را به شکل عمیقی ادراک می کند ، احساس درست پایدار دارد ، جهان در پیوند است و در آن ریشه و اصالت دارد . حاکم سرنوشت خودش است و از علایق زناگونه آزاد است .
۸-رویکرد روان شناختی
دیدگاه لورنز
لورنز پایه گذار شاخه گردار شناسی در رشته زیست شناسی است . کردار شناسی از لحاظ لغوی به معنای خلق و منش است ، اما امروز به معنای مطالعه علمی رفتار حیوانات است . انسان دارای سلامت روانشناختی از دیدگاه لورنز کسی است که حداکثر استفاده را از عقل و خرد می نماید ، نسبت به تکانه های پرخاشگرانه اش اگاهی دارد و انها را در جهت مورد قبول انسانی سوق می دهد و به بهترین شکل با بهره گرفتن از مکانیزم والایش خشم خود را از این راه هنر ، علم و … به شیوه ای مفید تبدیل کند .همچنین در مواقع تنش برای کاستن ان از شیوه های بی خطر برای ابراز پرخاشگریش استفاده می کند . سعی در گسترش روابط صمیمانه با افراد و اجتماع دارد . از معرفت و مزاح به عنوان دو مایه امید پیشرفت بهترین استفاده را می جوید . به عقیده لورنز اگر انسان از این شیوه ها بهره بگیرد می تواند سایق پرخاشگری خود را در حد قابل تحملی کنترل کند( حسینی،۱۳۹۰).
۹-دیدگاه مک دوگال
سلامت روان شناختی از دیدگاه مک دوگال بایستی بر سه نکته تاکید نماییم . نخست اینکه مک دوگال و یونگ از لحاظ اعتقاد به اهمیت یکپارچگی و وحدت برای بلوغ شخصیت هم عقیده هستند. دوم مک دوگال بر خلاف فروید بلوغ روان شناختی را در قالب وحدت و یکپارچگی تعریف می کند نه افزایش آگاهی و هوشیاری . به عقیده وی مجموع کل فعالیت روانی نیمه هشیار یک فرد سالم و روان نژند یکسان است و تفاوت این دو فقط این است که فرد سالم تعداد تعارضات نیمه هشیار کمتری دارد . سوم مک دوگال ضمن عدم توافق شدید با فروید ، سلامت روان شناختی و رشد شخصیت را یکی می داند . مک دوگال مدافع رسمی روان شناسی غایت نگر است . ویژگی های رفتار هدفمند بنظر وی عبارتند از :
۱ – نوعی خود انگیختگی فعالیت ، یعنی فعالیتی که از درون ارگانیزم آغاز شده باشد و نه ناشی از نیروهای خارجی صرف باشد .
۲ – فعالیت هدفمند بطور مستقل استمرار می یابد .
۳ – حرکتهای مستمر دارای تغییر مسیر می باشند .
۴ – رفتار هدفمند به محض انکه تغییر خاصی را بوجود اورد ، متوقف می گردد .
۵ – رفتار هدفمند ارگانیزم را برای وضعیتی اماده می سازد که آن وضعیت به ایجاد عمل مورد نظر کمک نماید .
۶ – رفتار هدفمند موجب بهبودی فعالیت ارگانیزم در شرایط مشابه می گردد .
۷ – افعالیت و رفتار واکنش کل ارگانیزم است ، یعنی فرایندهای تمام اجزای ارگانیزم به نحوی سازگار می شوند که پیگیری بهتر هدف طبیعی آن را تشویق نماید .بنابراین شخص دارای سلامت روان در نظریه غایت نگر مک دوگال ، کسی است نهایت به نوعی ایده آل اخلاقی صادقانه وفادار بماند(رضایی،۱۳۸۵) .
۱۰-دیدگاه اسکینر
بی . اف . اسکینر استاد دانشگاه هاروارد از ۱۹۴۸ به بعد یکی از روانشناسان تجربی و صاحب نفوذ در سنت رفتار گرایی بوده است . سلامت روانی و انسان سالم به عقیده اسکینر معادل با رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است ، و چنین انسانی وقتی با مشکل روبرو شود از طریق شیوه اصلاح رفتار برای بهبودی و بهنجار کردن رفتار خود و اطرافیانش به طور متناوب استفاده می جوید تا وقتی که به هنجار مورد پذیرش اجتماع برسد . بعلاوه انسان بایستی آزاد بودن خودش را نوعی توهم بپندارد و بداند که رفتار او تابعی از محیط است و هر رفتار توسط محدودی از عوامل محیطی مشخص می گردد . انسان سالم کسی است که از تاییدات اجتماعی بیشتری به خاطر رفتارهای متناسب ، از محیط و اطرافیانش دریافت کند . فرد سالم کسی است که بتواند با هر روشی بیشتر از اصول علمی استفاده کند و به نتایج سودمندانه تری برسد و مفاهیم ذهنی مثل امیال هدفمندی ، غایت نگری و امثالهم را کنار بگذارد ( معصومی،۱۳۹۰).
نتیجه تصویری درباره سلامت روانی
۱۱-رویکرد روانکاوی
بنظر فروید اکثر مردم به درجات مختلف روان نژند هستند و سلامت روان شناختی یک ایده آل است نه یک هنجار آماری . به عقیده فروید ویژگی های خاصی برای سلامت روان شناختی ضرورت دارد . نخستین ویژگی خود آگاهی است .
به نظر فروید خود آگاهی برای سلامت روان شناختی کفایت کننده نیست . می دانیم که زندگی اجتماعی بخودی خود متبع بالقوه غیر منطقی بودن است . فروید تقریباً ایده ای در مورد غیر منطقی بودن اعمال گروهی داشته است . او تمام جنبشهای سیاسی ، دموکراتیک یا استبدادی ، انقلابی یا ارتجاعی را فاسد و مردود می داند .
به عقیده فروید انسان متعارف کسی است که مراحل رشد روان جنسی را با موفقیت گذرانیده باشد و در هیچ یک از مراحل بیش از حد تثبیت نشده باشد . به نظر او کمتر انسانی متعارف به حساب می آید و هر فردی به نحوی از انحاء نا متعارف است . فروید از حیطه روان شناسی انسان نا متعارف را به دو گروه روان نژند و روان پریش تقسیم می کند و هسته مرکزی بیماری روانی را اضطراب می داند . به عقیده فروید نوع مکانیزم های دفاعی مورد استفاده افراد سالم روان نژند و روان پریش متفاوت است . شخص سالم از مکانیزم های دفاعی نوعی دوستی ، پیش بینی ، شوخ طبعی ، والایش و سرکوب استفاده می کند .
۱۲-دیدگاه یونگ
به طور کلی نظریه یونگ در مورد روان نژندی از نظریات فروید و ادلر پیچیده تر است ، به طور کلی که وی نظریات انان را تخریبی و تقلیلی می داند . به عقیده یونگ در اغلب موارد علت روان نژندی « یک سو نگری » است . یک سو نگری به اشکال مختلفی روی می دهد که دو نوع از انها اهمیت اختصاصی دارند . در مورد نخست شخص در مورد اهدافی دچار مشغله فکری می شود که این اهداف برای یک مرحله پایین تر از چرخه زندگی متناسب بوده اند . شخص جوانی که دچار وسوسه فکری مربوط به مشکلات دوران کودکی و خردسالی است ، نمی تواند به نحو موثر از عهده خواسته های زندگی و رقابت اجتماعی بر آید . شخص میانسالی که هنوز به جایگاه اجتماعی و جنسیت علاقمند است نیز به همین اندازه دچار سردرگمی شده است ، زیرا این موضوعات نبایستی تا این اندازه در زندگی این شخص حائز اهمیت باشند . مشکل دوم یک سو نگری ممکن است به صورت توسعه بیش از حد یک نگرش یا عملکرد اساسی و بنیادین باشد که موجب شود شخص « نقاب » خودش را بی از حد جدی بگیرد .
دوم و مهمتر اینکه یک سو نگری فرایند تفرد را متوقف می سازد . هدف نهایی روانشناسی فروید و آدلر مصالحه فرد با خواسته های جامعه است . یونگ این مرحله را نخستین هدف الزامی در سلسله مراتب تفرد ، می داند . به نظر وی تفرد بالاتر از مصالحه با جامعه است . تفرد به معنای منفرد شدن ، همگون شدن و منحصر به فرد شدن بی نظیر و غیر قابل مقایسه است. تفرد یعنی تولید و شکوفایی تمامیت بالقوه ذاتی فرد تفرد مستلزم این است که فرد به کلیت و یکپارچگی برسد . لذا یونگ معتقد است که تعداد خاصی از افراد هر جامعه نا کامل باقی می ماند . تفرد در ساده ترین شکل ان عبارتست از تمییز تدریجی «من» یا خود آگاهی از ناخودآگاهی . اما یونگ افزایش بیش از حد خود آگاهی را به همان اندازه اندک بودن آن آسیب گونه می داند و از این لحاظ وضعیت متعادل تری را اتخاذ کرده است . شخص پس از روبرو شدن با نقاب ، سایه و آینما یک مانع نهایی برای «خود شدن» دارد که همان وسئله معانی زندگی است . کوشش فرد برای جستجوی حقیقت ازلی مشکل معنای زندگی را حل می نماید . چنین کوششی به طور همزمان فرد را از قدرت ناخودآگاه ارکی نسخ های کهن آزاد می کند و انرژی خلاق آنها را تخلیه می کند( نقش تبریزی،۱۳۸۹) .
به نظر یونگ سلامت روان شناختی و خود شناسی یکسان هستند . تحقق خود با سه معیار مشخص می شود : نخست بایستی واپس زنی تخلیه شود ، تنشهای بین کنشها و نگرشهای ناخودآگاه و خود آگاه به آرامش مبدل شوند تا فرد بتواند از راه معرفت خود به آرامش و صفای دورنی برسد . دوم فرد بایستی بیان نمادین ناخودآگاه را درک کند . سوم شخس بتواند از طریق ایمان شخصی به نماد یا اسطوره خصوصی خود شناسی نزدیک شود .
۱۳- دیدگاه موری
به عقیده موری تاریخچه پیشین زندگی فرد به همان اندازه زمان حال و محیط او حائز اهمیت است . موری موضع روان شناختی انسانگرایانه و خوش بینانه ای دارد . به علاوه به عقیده وی «من» سرکوبگر و مهار کننده نیست . «من» موجب سازماندهی و یکپارچگی رفتار می شود و بخشی از سازماندهی آن نیز برای تسهیل ظهور تکانه های «نهاد» است . به عقیده موری «قدرتمندی من» از تعیین کننده های با اهمیت سازگاری و سلامت روان شناختی فرد است . هر چه فاصله بین من ایده آل و من برتر کمتر باشد ، سلامت روانشناختی و سازگاری فرد بیشتر خواهد بود . هرگاه که من برتر مسلط شود و من ایده آل سرکوب شود فرد به بهزیستی جامعه اش خواهد اندیشید .
به علاوه موری عقیده داشت که انسان نیاز به «تخیل و خلاقیت » دارد ، انسان تمایل به تجسم و ساختن دارد و در صورت موفقیت در تجسم و آفرینش ، انسان سالم خواهد ماند . تخیل و آفرینشگری قویترین حالات شخصیت هستند و فردی که اینها را به منصفه بروز برساند ، از لحاظ روان شناختی سالم است . فرد سالم کسی است که در نیازهایش تعارض و کشمکش نداشته باشد . «پرس» نیرویی است که به طرق مختلف بهزیستی و سلامت انسان را تحت تاثیر قرار می دهد . پرس در نظریه موری همان تعیین کننده های محیطی رفتار است . به نظر وی بایستی بین اهمیت اشیاء محیط آنگونه که توسط شخص ادراک و تفسیر می شود ( پرس بتا) و آنگونه که در واقعیت وجود دارند (پرس آلفا) تفاوت قایل شویم . یکی از معیارهای سلامت روان شناختی در نظریه موری این است که ادراک از محیط از نوع «آلفا» باشد نه «بتا» ( آزاد،۱۳۸۶).
به عقیده موری تمام انسانها با شدت و ضعف متفاوت دچار «عقیده » هستند . اما فقط عقده های افراطی و شدید موجب نابهنجاری و بیماری می شوند . پس یکی دیگر از معیارهای شخصیت سالم و سلامت روان شناختی در نظریه موری این است که شخص سالم از عقده های «خوشه ای» (بقایای تجارب و خاطرات پیش از تولد مانند اضطراب از عدم حمایت و بی یاوری …) عقده « مهر طلبی» (فعالیت های منفعل و وابسته در اعمال کلامی و دهانی) پرخاشگری مهار شده (یا نیاز به تعریف و تمجید) و عقده «پرخاشگری دهانی» (مانند فعالیتهای دهانی همراه با پرخاشگری مثل گاز گرفتن در هنگام خشم ، تمایلات قوی پرخاشگرانه ، نگرش دوگانه در مورد مراجع قدرت ، فرافکنی پرخاشگری دهانی مانند دیدن محیط به صورت اشیاء و افراد پرخاشگر و ضربه زننده و لکنت زبان) عقده «طرد دهانی» ، (مانند انزجار و نفرت از فعالیتهای دهانی) ؛ « عقده طرد مقعدی » (مانند نیاز به پرخاشگری ، نیاز به قدرت و استقلال یا جنسیت مقعدی) ، عقیده « نگهداری مقعدی » (مانند واکنش دفعای به دفع و تخلیه) ، عقده «میزراهی» (مانند شهوت میزراهی) ، عقده « ایکاروس » (مانند خود شیفتگی شدید) عقده «اختگی » (که عمدتاً نتیجه تخیلات با استنای کودکانه است) مبری است .(خدا رحیمی ، ۱۳۸۹ )
۱۴-دیدگاه انسانگرایانه
گرودون آلپورت : به نظر آلپورت روان نژندی پیامد « نقصان و کمبود سلامت روانی » است . . فرد روان نژند پر توقع ، سلطه جو ، حسود ، هیستریک و انفعالی است و دلش به حال خودش می سوزد ، اگرما ، کری کنشی و حتی فلج مبتلا شود و خود محوری روان نژندی فاقد کنترل است(رضایی،۱۳۸۵) .
تا پایان جنگ جهانی دوم تعدادی پژوهش تجربی در مورد ماهیت ـ سلامت شخصی » انجام شده است که این مطالعات به نتایج نسبتاً همخوانی دست یافته اند . آلپورت نتایج این مطالعات را به صورت شش معیار در مورد پختگی و بلوغ روانی خلاصه کرده است : نخستین معیار بلوغ روانی ، توانایی گسترش خویشتن است . کودکان نوعاً خود محور هستند . اما علایق افراد بالغ در خارج از خودشان ریشه دارد و از جمله علاقه انها به سلامتی و بهزیستی دیگران . دومین معیار سلامت و بلوغ به چگونگی ارتباط یا تعامل فرد با دیگران مربوط می شود . ارتباط فرد بالغ با دیگران صادقانه و صمیمی است ، بویژه با خاواده و دوستانش . سومین معیار سلامت روان شناختی را « امنیت عاطفی » می نامد . شخص بالغ می تواند محرومیتها و تحریکات غیر قابل اجتناب زندگانی را بدون از دست دادن وقار و متانت تحمل نماید . این بدین معنی نیست که این افراد راحت و آسوده ، بشاش و خوشبین و ساده انگار هستند ، بر عکس این افراد بر حسب موقعیت خلقی هستند . چهارمین معیار سلامت شخصی در نظریه آلپورت ، هوش کنشی یا عقل سلیم است . افکار و ادراک فرد بالغ بطور کلی کارآمد و درست است . این مسئله پرسشی را در مورد رابطه بین سلامت روانی و هوش پدید می اورد . افراد بالغ معمولاً هوش بالای متوسط دارند ولی هر کسی که هوش بالای متوسط داشته باشد الزاماً بالغ نیست . پنجمین ویزگی افراد بالغ « بصیرت نسبت به خویشتن » است . هر کسی فکر می کند که نسبت به خودش بصیرت و بینش دارد اما در واقع چنین نیست . آلپورت بصیرت به خویشتن را به این صورت تعریف می کند . « … رابطه انچه که فرد فکر می کند هست و آنچه که دیگران در مورد او فکر می کنند(سیدمحمدی،۱۳۸۶) . بخصوص روانشناسی که فرد را مطالعه و بررسی می کند …
آخرین معیار آلپورت برای سلامت و روان شناختی همانند یونگ و مک دوگال جهت مندی است که ترجمه اصلاح آلمانی است . جهت مندی یعنی اینکه زندگی فرد بالغ به سوی هدف یا اهداف انتخاب شده ای در حرکت باشد . هر فرد اهداف خاصی برای زندگی دارد که سعی عمده اش مصروف رسیدن به آن می شود . به عقیده آلپورت جهت مندی نتیجه نوعی فلسفه یکپارچه ساز در زندگی است که در تحت نظارت این فلسفه ارزشها ، اهداف و ایده های فرد سازماندهی می شوند . به نظر آلپورت مهمترین فلسفه زندگی مذهب است(خدایی،۱۳۸۵) .
۴-۲-طرحواره درمانی[۹۶]
شاید بتوان گفت طرحواره یک بسته حافظه ایست که محتوای آن را آموزه های فرد در طول زمان شکل می دهد.باید توجه داشت که در روند پدیدایی طرحواره ها عواملی مثل بنیادهای زیستی فرد و عوامل مربوط به محیط تربیتی او مثل محیط خانواده، فرهنگ، تجارب وی در فرایند رشد، رخدادهای بزرگ و . . . تاثیر می گذارند.این بسته حافظه ای مثل یک فیلتر بزرگ و پیچیده بر سر راه اطلاعات ورودی به حافظه و همچنین اطلاعات موجود در حافظه عمل کرده و با سرند، دسته بندی، و سازمان دهی، شکل گیری معانی جدید را در ذهن ممکن می سازد.طرحواره ها فراتر از یک باورند آنها ما را برای مقوله بندی اطلاعات و پیش بینی رخدادها توانا می سازند. یک طرحواره در برگیرنده مجموعه ای از خاطرات، هیجانها، حسهای بدنی و شناختهاست. ویژگی مقاوم بودن و سخت جانی طرحواره ها آنها را در صدر فهرست چالشهای کسانی می گذارد که در حرفه شان با ” تغییر ” سر و کار دارند.
۱-۴-۲-مفا هیم طرحواره
طرحواره، یک ساختار شناختی به منظور غربال کردن، کدگذاری و ارزیابی محرکی است که ارگانیسم در معرض آن قرار گرفته است. براساس ماتریکس طرح‌واره‌ها، فرد قادر می‌شود تا خود را در ارتباط با زمان و فضا جهت‌یابی کند و تجربه‌های خود را به روش معنی‌داری طبقه‌بندی و تفسیر کند (بک، ۱۹۷۶؛ به نقل از بارلو، ۲۰۱۲).
بک[۹۷] و همکاران (۱۹۹۰) معتقدند که در حیطه‌ی آسیب‌شناسی روانی، واژه‌ی طرحواره در مورد ساختارهایی با محتوای شخصی شده با خصایص فردی به کار می‌رود، که در اثر اختلالاتی از جمله افسردگی، اضطراب، حملات هراس و وسواس‌ها فعال می‌شوند (بارلو[۹۸]،۲۰۱۲).
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
مفهوم طرحواره ریشه در روانشناسی شناختی، تحول شناخت، روانشناسی خود، و نظریه دلبستگی دارد. در حیطه‌ی روانشناسی شناختی، واژه‌ی طرحواره شناختی دارای معانی متعددی است، که این تعاریف در حیطه‌ی گسترده‌ای از ساختارهای شناختی قابل دستیابی تا غیر قابل دستیابی متفاوت هستند (یانگ، کلوسکو و ویشار، ۲۰۰۳؛ جیمز[۹۹]و همکاران، ۲۰۰۴؛ به نقل از ریزو[۱۰۰] و همکاران، ۲۰۱۲).

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.