۲-۴-۷-۲-محدودیت مدل ^[۹۲]TRA:
TRA، زمانی خوب کار می­ کند که در مورد رفتارهایی که تحت اراده فرد هستند به کار بسته شود. اگر رفتارها کاملاً تحت اراده فرد نباشد. (volitional control) حتی اگر فرد با نگرش و هنجارهای ذهنی خودش برای انجام رفتار تحریک شده باشد ممکن است به دلیل مداخله شرایط محیطی نتواند رفتار را انجام دهد. بدین منظورAjzen تئوری دیگری به نام TPB (تئوری رفتار برنامه ریزی شده) را در تکامل TRA ارائه داد که رفتارهایی که تحت اراده کامل فرد نیستند را پیش بینی می­ کند.

۵-۷-۲-تئوری رفتار برنامه ریزی شده (TPB) :
TRA تنها برای پیش بینی رفتارهای ارادی به کار گرفته می­ شود. به هر حال اجرای بسیاری از رفتارها تحت کنترل ارادی کامل نیستند. همانطور که Ajzen مطرح می کند هر انتخاب رفتاری با میزانی از عدم اطمینان همراه است. بنابراین به منظور توسعه TRA برای پیش بینی رفتار غیرارادی آیزن. تئوری رفتار برنامه ریزی شده را ارائه کرد. بنابراین تئوری TPB که در شکل(۱۹) نشان داده شده است با افزودن عاملی به نام کنترل رفتاری ادراک شده ، شکل گسترش یافته TRA می باشد.
بنابراین Ajzen، کنترل رفتاری ادراک شده باید قصد رفتاری را وقتی که افراد در درک این که روی رفتار کنترل دارند صحیح فکر میکنند رفتار واقعی را پیش بینی کند. بعضی از مفاهیم کنترل رفتاری ادراک شده شامل فاکتورهای تسهیل کننده، فرصت ها ، منابع یا کنترل فعالیت می باشد. TRA و TPB ادعا می­ کنند که رفتار واقعی تابعی مستقیم از قصد رفتاری می باشد. TPB، مانند TRA در نظر می گیرد که قصد رفتاری تابعی از نگرش و هنجارهای ذهنی است کنترل رفتاری درک شده به هر حال به TPB اضافه می­ شود برای زمانی که افراد کنترل کامل روی رفتارشان ندارند. به عنوان یک قانون عمومی، هرچه نگرش و هنجارهای ذهنی نسبت به یک رفتار مطلوبتر باشد و کنترل رفتاری درک شده قوی تر باشد قصد فرد برای اجرای رفتار قوی تر می­ شود.
PBC، باورهایی را نسبت به دسترسی به منابع و فرصت هایی که برای اجرای رفتار لازم است را منعکس می کند. یک باور کنترلی یک ادراکی است از منابع، فرصت ها و مهارت­ های قابل دسترس. تسهیل درک شده ارزیابی فرد از اهمیت آن منابع برای رسیدن به نتایج می­باشد هرچه قدر افراد باور داشته باشند که فرصت­ها و منابع بیشتری در اختیار دارند و موانع کمتری را پیش بینی کنند، کنترل درک شده آنها به سمت رفتار، بیشتر خواهد بود. مثلا، اگر یک فرد به کامپیوتر شخصی دسترسی آسان نداشته باشد، استفاده برای آن سخت خواهد بود(مسعودی فرید و همکاران، ۱۳۹۱).
۱-۵-۷-۲-کنترل رفتاری درک شده: نشان می­دهد که تا چه اندازه یک فرد احساس مـی­کنـد انجام یا عدم انجام رفتار تحت کنترل ارادی او قرار دارد. اگر فرد عقیده داشته باشـد که منابع یا فرصت­های انجام رفتاری را ندارد، احتمالاً قصد قوی برای انجـام رفتـار نخواهد داشت اگرچه نگرش­های مثبت نسبت به رفتار داشـته باشـد و حتـی عقیـده داشته باشد که افراد مهم هم آن رفتار را تصویب می­ کنند(هنجارهای ذهنی). کنتـرل رفتاری درک شده می ­تواند به طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق قصد رفتـار، رفتـار را تحت تأثیر قرار دهد. هم خوانی درک از کنترل و کنترل واقعـی شـخص بـر روی رفتار، یک مسیر مستقیم از کنترل رفتاری درک شـده بـه رفتـاری اسـت کـه انتظـار می­رود آشکار شود ؛
به طور کل باید گفت در تئوری عمل منطقی و تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده، قبل از ایجاد فوری رفتار، به قصدهای رفتاری توجه شده است. این عقیده وجود دارد که هر چه قصد یک فرد برای انجام یک عمل خاص قوی­تر باشد، موفقیـت بیشـتری را می­توان انتظار داشت. قصـدها، عملکـرد خـاموش عقایـد و یـا اطلاعـات هسـتند و مشخص می­ کنند که آیا انجام یک رفتار خاص، منجر به نتیجه خاص خواهد شد یـا خیر. البته قصدها می­توانند در طول زمان دستخوش تغییراتی شوند. هـر چـه فاصـله زمانی بین قصد و رفتار طـولانی­تـر شـود احتمـال بیشـتری وجـود دارد کـه وقـایع پیش ­بینی نشده، تغییراتی در قصدها ایجاد نمایند(پارسائیان و اعرابی، ۱۳۹۰).
۶-۷-۲- کاربرد تئوری رفتار برنامه ریزی شده در حوزه سلامت
تئوری رفتار برنامه­ ریزی شـده، بـه منظـور پـیش­بینـی و درک رفتـار بهداشـتی و غیربهداشتی و نتایج رفتار، مورد استفاده قرار می­گیرد و در بردارنـده مفـاهیم مهمـی برای آموزش سلامت در بررسی رفتارهای مربـوط بـه سـلامت، مداخلـه و توسـعه برنامه پیشگیری می­باشد. این تئوری در پیش­بینـی و درک قصـدها، رفتارهـا و نتـایج بهداشت در ارتباط با رفتارهایی مثل آلودگی هوا، کـاهش وزن، مصـرف الکـل، سـیگار کشـیدن، فعالیت فیزیکی و غیره مورد استفاده قرار می­گیرد. در موارد دیگری چون اهدای خـون، اسـتفاده از وسـایل حمـل و نقـل عمـومی، استفاده از کمربند ایمنی، رفتار باروری و بهداشت زنان و بهداشت دهان و دندان نیز این تئوری مورد استفاده قرار می­گیرد. در واقع، متخصصین آموزش سلامت در هنگام استفاده از این مدل باید بـه تمـام متغیرهای تعریف شده در آن توجه نمایند، مشکلات و نیازها را مشخص نموده و بـر آن اساس اقدام به برنامه­ ریزی و عمل نمایند(رحمان سرشت، ۱۳۹۰).
۷-۷-۲-مدل باور بهداشتی^[۹۳]
ازاوایل دهه۱۹۵۰ مدل اعتقاد بهداشتی بطور گسترده در چهارچوب مفهومی پژوهش های رفتاری سلامت برای توصیف تغییر و تداوم رفتارهای مرتبط با سلامت بکارگرفته شد.
گودفری هوچبام^[۹۴] ، استفن کگلزواروین روزن استاک که دو روان شناسی اجتماعی آموزش دیده بودند و به شدت تحت تأثیر تئوری های کرت لوین درسال ۱۹۳۵ قرارداشتند، بنیانگذاران مدل باور بهداشتی بودند.
۱-۷-۷-۲- سازه های مدل اعتقاد بهداشتی
- تهدید درک شده
دارای این مفهوم است که فرد احساس کند در معرض تهدید ابتلای به یک بیماری قرار گرفته و رفتار پیشگیری کنندهای را اتخاذ نماید. تهدیددرک شده تحت تأثیر دو عامل قرار دارد(کریمی و همکاران، ۱۳۹۳).
-حساسیت درک شده
باور ذهنی فرد نسبت به یک بیماری کسب شده یامشکل؛ صدمه و آسیب احتمالی؛
حساسیت یعنی درک شخص از استعدادش برای ابتلا به بیماری خاص.خطر شخصی و حساسیت فردی یکی از قویترین ادراکات جهت واداشتن افراد به اتخاذ رفتار سلامتی است. منطقی به نظر می­رسد که، زمانیکه افراد باور داشته باشند که در معرض یک بیماری هستند، آنها با احتمال بیشتری دست به اقداماتی جهت جلوگیری از وقوع آن می­زنند و بر عکس(شمسی و همکاران، ۱۳۸۸).
-شدت درک شده
باورذهنی فردوقتی که خودش رادرمعرض یک بیماری؛مشکل؛صدمه وآسیب می بیند این درک افراداکتسابی بوده که یافرد قبلا آن راتجربه کرده یا به نوعی درگیر آن بوده است. شدت درک شده به آن دسته از اعتقادات شخص که به آثار ذهنی یک بیماری یا یک وضعیت توجه دارد و تأثیری که بر امور زندگی او می گذارد، اشاره دارد (داوری و همکاران، ۱۳۸۹).
-منافع درک شده
باور فرد از منافع و سودمندی حاصل از اتخاذ رفتارهای مناسب و درست در مقابل بیماری؛ صدمه و آسیب که بیشترین سود را برای وی داشته باشد. اعتماد به مزایای روش­های پیشنهادی جهت کاهش خطر یا و خامت بیماری. افراد زمانی رفتار سالم­تر را اتخاذ می­ کنند که عقیده داشته باشند رفتار جدید شانس پیشرفت بیماری را کاهش دهد(بیکر^[۹۵]، ۱۹۷۴).
-موانع درک شده
اعتقاد شخص به این مسئله که یک رفتار جدید در کاهش حساسیت و شدت بیماری مؤثراست، اما ممکن است تصور کند که انجام آن رفتار، پر هزینه، دشوار، ناخوشایند، دردناک یا آشفته کننده باشد. جنبه­ های منفی که بطور بالقوه در انجام رفتار سلامتی خاصی وجود دارد یا بعبارتی موانع درک شده توسط فرد، ممکن است به عنوان موانعی جهت انجام یک رفتار عمل کنند(روزن استوک^[۹۶]، ۱۹۷۴).
-خودکارآمدی
این مفهوم در سال ۱۹۸۸ بوسیله باندورا^[۹۷] ایجاد شد و به پیشنهاد روزن­ استواک و همکاران به مدل HBM اضافه شد.
باندورا خودکارآمدی را قضاوت فرد در مورد توانایی­هایش در مورد انجام یک عمل مشخص میداند؛
باندورا و آدامز^[۹۸] خودکارآمدی را مهمترین پیش شرط تغییر رفتار می­دانند؛
عوامل موثر در ایجاد خودکارآمدی؛
شکستن رفتار پیچیده به مراحل و وظایف کوچکتر و قابل انجام: موجب می­ شود موفقیت­های کوچک بسیاری در طی فرایند یادگیری تجربه شود؛
تکرار کار، رفتار یا مهارت؛
توجه، تشویق و تحسین برای انجام وظیفه؛
کاهش استرس مربوط به انجام یک رفتار جدید(مثلا دوش گرفتن قبل از خودآزمایی)؛
داشتن الگوی نقش برای نمایش رفتار(مثلا داشتن یک فیلم ویدیویی که مخاطبین بتوانند انجام رفتارهای مشابه را ببیند- فردی که مبتلا به زخم پای دیابتی می باشد در جلسه آموزشی بیاوریم)(ربانی و یوسفی، ۱۳۹۱٫؛ سلیمانی و هویدا، ۱۳۹۲).
مطالعات نشان داده اند که موانع درک شده تنها پیشگویی کننده قوی رفتار بودند، اگرچه هر دو عامل حساسیت درک شده و منافع درک شده مهم هستند، ولی حساسیت درک شده برای رفتار پیشگیری کننده سلامتی نسبت به رفتار بیماری، پیش­گویی کننده قوی­تری بود. به همین ترتیب این مطالعات نشان دادند که شدت درک شده کمترین قدرت را در پیش­گویی رفتار سلامتی دارد ولی این بعد ارتباط قوی با رفتار بیماری داشت(نامدار و همکاران، ۱۳۹۱).
-راهنمای عمل
در هنگام شکل­ گیری اولیه الگوی باور سلامتی، مفهوم راهنمای عمل که در واقع جرقه­ای برای شروع رفتار می­باشد مورد بحث قرار گرفت. برای مثال هوچبام در سال ۱۹۸۵ این مسئله را مطرح نمود که آمادگی برای انجام رفتار، که از طریق حساسیت درک شده و منافع درک شده ایجاد می­ شود، بطور بالقوه از طریق عوامل دیگری نظیر عوامل محیطی، فردی و یا رسانه­ای تحریک می­ شود(معتمدی و همکاران، ۱۳۸۸).
حساسیت درک شده
شدت درک شده
موانع درک شده
رفتار
منافع درک شده
خودکارآمدی
راهنمای عمل
شکل۲۲: مدل باور بهداشتی(هوچبام، ۱۹۵۰)
۸-۲- بخش هشتم: مروری بر پژوهش­های انجام شده
۱-۸-۲- پژوهش­های داخلی
افراخته و همکاران(۱۳۹۱) با مطالعه پدیدارشناسی مفهوم مخاطرات محیطی از دیدگاه روستائیان. دهستان بدر شهرستان روانسر در استان کرمانشاه به این نتایج رسیدند که به شدت و میزان و قوع مخاطرات اقلیمی نظیر خشکسالی، سیلو یخبندان،کولاک، رعد و برق، طوفان، بهمن، سرمازدگی، آتش سوزی مزارع در دهستان مذکور، تحلیل داده‌های کیفی با روش کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی حاکی از آن است که از دیدگاه روستاییان، مخاطرات محیطی تنها در حوزه اقلیم و انسان جای می­گیرد و از نظر آنان مخاطرات زمین ساخت و در روستا به دلیل عدم وقوع از جایگاه خاصی برخوردار نیست. لذا پیشنهاد می­گردد متولیان امر سایر ابعاد مخاطرات محیطی را در قالب کلاس‌های آموزشی ترویجی به روستاییان آموزش دهند تا آنان به ابعاد این مخاطرات آشنا گردند و بتوانند در صورت لزوم در مقابل بلایایی نظیر زلزله، مدیریت بحران کارآمدی را اعمال نمایند چرا که با توجه به وجود زمینه تهدیدات بالقوه و خطرات محیطی موجود در محیط روستاها، ضرورت عقلی اطلاع رسانی کاملا مشهود است. به کارگیری اصول و معیارهای مدیریت بحران نیز می‌تواند به تکمیل زنجیره پیشگیری کمکی مؤثر و قابل توجه نماید بنابراین بجا است این موضوع به ویژه از سوی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذیربط مورد اهتمام جدی‌تری قرارگیرد و امر خطیر جلب مشارکت روستاییان در طرح­های این حوزه در مراحل برنامه‌ریزی و اجرا اجتناب ناپذیر تلقی گردد.
سجاد کیانی و همکاران(۱۳۹۱) با بررسی تأثیر خشکسالی بر درآمد خالص و ناخالص روستاییان و کاهش درآمد خانوار روستایی( مطالعه موردی شهرستان گناباد)، اعلام داشتند که از نظر پراکندگی اثرات خشکسالی در حوضه مرکزی گناباد نتایج نشان می­ دهند، که بیشترین تأثیر خشکسالی در مناطق پایکوهی جنوب­شرق حوضه بوده است و اثرات آن با افزایش ارتفاع بیشتر شده­است. این نکته قابل ذکر است،که گناباد جزء نواحی خشک محسوب می­ شود و خشکسالی­های چندین ساله می­توانند اثرات بسیار آسیب­پذیری را به بار آورند. خشکسالی باعث کاهش راندمان در محصولات زراعی، باغی، دامی، زنبور­داری و طیور موجب خسارات زیادی به کشاورزان شده است. و بدین ترتیب در آمد خالص در سطح شهرستان و در سطح خانوار­های روستایی کاهش یافته است. از این نظر به کار گیری استراتژی­ های مدیریت خشکسالی در اغلب نواحی روستایی کشور باید در برنامه­ ریزی مدیریت روستا لحاظ گردد ازجمله تدوین آیین­ نامه­ های بیمه خشکسالی به تفکیک مناطق اقلیمی کشور از این جمله است. خشکسالی یکی از مزمن­ترین و از لحاظ اقتصادی از زیان بارترین مخاطرات طبیعی محسوب می­ شود. از این نظر آثار اقتصادی آن به خاطر ویژگی طویل المدت خشکی شدیدتر می­ شود. اطلاعات به دست آمده از منطقه حاکی از آن است که طی پنج سال گذشته آسیب­پذیری جوامع روستایی شهرستان ازخشکی بیشتر بوده است. هر اندازه این خشکی طولانی­تر شود خسارات وارده نیز افزایش می­یابد. در مجموع با داشتن اطلاعات به موقع درمورد خشکسالی و وسعت، مدت و شدت آن می­توان خطرات جانی و مصائب آن را محدود کرد و خسارت­های محیطی و اقتصادی آن را کاهش داد.