۴-۴-۳-۱- امنیتی فراگیر ۱۰۹
۴-۴-۳-۲- قضاوت عادلانه ۱۱۱
۴-۵- شاخص های عدالت اقتصادی مهدوی ۱۱۷
عکس مرتبط با اقتصاد
۴-۵-۱- شمول و فراگیری بهرمندی ها ۱۱۷
۴-۵-۲- بی نیازی عمومی ۱۱۸
۴-۵-۳- بخشش اموال از سوی امام ۱۱۸
۴-۵-۴- ادای دین مومنین ۱۱۹
۴-۵-۵- اعتدال در مصرف ۱۲۰
۴-۵-۶- پیشرفت عظیم اقتصادی ۱۲۱
فهرست منابع ۱۲۴
مقدمه: کلیات(پژوهش)
۱-۱- تبین موضوع:
عدالت مهدوی از جمله مسائلی است که مسلمانان در مورد آن اتفاق نظر دارند اما در مفهوم و گستره و شاخص ها آن اجمالی است که احتیاج به تبیین و بررسی دارد. مسئله عدالت مهدوی نقش مهم و سازنده ای در تبیین برنامه اسلام از آینده جهان ایفا می کند و بسیاری از مسائل پس از ظهور مانند: وضعیت افراد در دوران ظهور، برنامه های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حضرت مهدوی در دوران ظهور به شناخت آن بستگی دارد.
در متون حدیث اسلامی روایات متعددی که دلالت بر مهدویت کند بسیار است از جمله روایاتی که در آشکار ساختن مفهوم عدالت مهدوی، ابعاد و شاخص های آن است. اما با وجود این روایات متعدد و مستند، عده ای با اغراض گوناگون با اندیشه ای منجی گرایی شیعه مخالفت کرده و شایعه های بی اساسی را ترویج می کنند.
روایات بیان کننده عدالت مهدوی به چند گروه تقسیم می شوند: بعضی خبر از تحقق عدالت در دوران ظهور توسط حضرت مهدی می دهند، بعضی به گستره آن می پردازند و برخی دیگر با بیان ویژگی و شاخص های آن، اجرا شدن عدالت را در بعد خاصی گوشزد می کنند.
این نوشتار ضمن مطرح کردن عدالت مهدوی از دیدگاه روایات به بررسی ابعاد و بیان شاخص های آن نیز می پردازد.
۱-۲- ضرورت انجام تحقیق:
با وجود بشارت های متعدد قرآن کریم مبنی بر به وقوع پیوستن حتمی و قطعی موضوع مهدویت و تاکید و سفارشهای متعدد پیشوایان معصوم مبنی بر به حقیقت پیوستن عدالت مهدوی و همچنین وجود روایاتی که به زوایا و بیان شاخص های آن می پردازد، هر از چند گاهی دشمنان اسلام با اغراض شیطانی خود شبهات متعددی را در مورد آن مطرح می کنند که در صورت نپرداختن به آن ها می توانند آسیب هایی را به دنبال داشته باشند.
همچنین یکی از مهم ترین مشکلات بشر امروزی با توجه به همه پیشرفت های صنعتی و علمی آن یأس و ناامیدی نسبت به آینده خود و جهان است. که با بیان آینده روشن جهان می توان از صدمه های جدی آن پیشگیری کرد و عدالت مهدوی را می توان به عنوان بهترین برنامه آینده جهان مطرح کرد که تبیین درست آن سبب زنده شدن امید در دل ها می شود.
از این رو تحقیق در مورد مفهوم، ابعاد و شاخص های عدالت مهدوی جهت پاسخ گویی به شبهات و زنده کردن امید در دلها ضروری به نظر می رسد.
۱-۳- سؤال های اصلی تحقیق:
مفهوم عدالت مهدوی از دیدگاه روایات چیست؟ ابعاد و زوایای آن کدامند؟ از دیدگاه روایات عدالت مهدوی دارای چه ویژگی ها و شاخص هایی می باشد؟
۱-۴- پیشینه تحقیق:
مهدویت یکی از مهم ترین موضوعات اسلامی می باشد که از صدر اسلام تا کنون مطرح بوده است و طبیعتاً پژوهش های زیادی با ابعاد گوناگون پیرامون آن صورت گرفته است.
در مورد عدالت مهدوی نیز که یکی از مهم ترین موضوعات مهدویت است، تحقیقاتی انجام شده که پیشینه آن با توجه به بررسی انجام شده، شامل موارد زیر می باشد:
در بخش کتاب های متقدم: «علل الشرائع» اثر شیخ صدوق (باب العله التی من أجلها سمی القائم قائماً)، «کشف الغمه فی معرفه الائمه» اثر علی بن عیسی اربلی (باب ذکر علامات قیام القائم و مدت ملکه و باب فی ذکر المهدی و فی ذکر صفت المهدی )، «دلائل الإمامه» اثر محمد بن جریر طبری (باب معرفه وجوب القائم و انه لابد أن یکون)، «بحارالانوار»، اثر علامه مجلسی (باب الآیات المؤله بقیام القائم و باب یوم خروجه و ما یدل علیه و ما یحدث عنده و کیفیته و مدت ملکه)، «غیبت نعمانی» اثر محمد بن ابراهیم نعمانی.
و در بخش کتاب های متأخر: «امامت و مهدیت» اثر آیه الله لطف الله صافی گلپایگانی، «عصر زندگی و چگونگی آینده انسان و جهان و پژوهشی در انقلاب جهانی مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)» اثر محمد حکیمی، «سیمای آفتاب» اثر حبیب الله طاهری، «معرفت امام عصر و تکلیف منتظران» اثر ابراهیم شفیعی سروستانی، «حکومت جهانی امام عصر » اثر محمد تقی فلسفی، «دولت کریمه امام زمان » اثر مرتضی مجتهد سیستانی، «امام مهدی از ولادت تا ظهور» اثر سید محمد کاظم قزوینی.
در بخش مقالات: «عدالت، قرآن، مهدویت» نوشته مجید حیدری نیک، «عدالت مهدوی تداوم رسالت انبیا» نوشته نجف لک زایی، «آثار فردی و اجتماعی عدالت مهدوی» نوشته محمد مهدی حائری، «عدالت مهدوی و امنیت» نوشته بهرام اخوان کاظمی، «پاسخ گویی رمز حکومت عدل مهدوی» نوشته حسین علی سعدی، «عدالت مهدوی و رابطه آن با قدرت سیاسی و مشروعیت» نوشته محمد اسماعیل خدادی، «سطح، ابعاد و گستره عدالت در حکومت مهدی» نوشته حمیدرضا اسلامیه.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
آثار یاد شده که در این تحقیق از آن ها بهره های فراوانی برده ام، هیچ کدام به طور منسجم و مفصل به تمام ابعاد عدالت مهدوی و شاخص های آنها نپرداخته اند.
۱-۵- فرضیه ها:
۱- مفهوم عدالت مهدوی طبق روایات تعریف و تبیین می شود.
۲- با نگاه به روایات ابعاد، زوایا و گستره عدالت مهدوی تعیین می شود.
۳- شاخص های عدالت مهدوی با نگاه به روایات هویدا می شود.
۱-۶- هدف و کاربرد های مورد انتظار از انجام تحقیق:
هدف از این تحقیق تبیین و توصیف مفهوم، ابعاد، شاخص های عدالت مهدوی از دیدگاه روایات است. همچنین انتظار می رود با انجام این تحقیق به شبهات و سوالات مطرح شده پیرامون عدالت مهدوی و گستره آن پاسخ داده شود و این آموزه الهی و بسیار مهم به عنوان برنامه آینده روشن جهان مطرح شود.
۱-۷- روش تحقیق:
با توجه به موضوع تحقیق که تبیین مفهوم، ابعاد، شاخص های عدالت مهدوی از دیدگاه روایات است. روش تحقیق کتابخانه ای است و به صورت توصیفی به جمع آوری روایاتی که در مورد زوایای و شاخص های آن بوده پرداخته شده است. و به تحلیل نظریات مطرح شده پیرامون آن توجه شده است.
۱-۸- جنبه جدید بودن و نوآوری طرح:
با توجه به این که در مورد عدالت مهدوی تحقیق مبسوط و جامعی انجام نشده است، از این رو تحقیق و بررسی ابعاد و شاخص های آن، جدید به نظر می رسد.
۱-۹- سیر بحث:
در این تحقیق ابتدا سعی شده مفهوم واژگان عدالت، قسط، ظلم، مهدویت و عدالت مهدوی وکاوی شده و تعریفی بر اساس روایات از عدالت مهدوی ارائه گردد. سپس به ابعاد عدالت مهدوی از نگاه روایات توجه شده و تبیین، تعریف، ضرورت، عوامل زمینه ساز آن و مسائلی از این قبیل مطرح گشته است. در فصل ابعاد عدالت مهدوی ابتدا آن را به فردی و اجتماعی تقسیم کرده و ابعاد فرهنگی سیاسی و اقتصادی زیر مجموعه بُعد اجتماعی محسوب شده است و توضیحات هر بُعد ذیل آن مطرح شده است. در نهایت به بعضی از شاخص های آن با توجه به روایات از جمله فراگیر بودن عدالت، تکامل عقول، حکومت واحد جهانی و رفع امتیازات و تبعیضات نژادی و طبقه ای اشاره شده است.
پس می توان گفت در این بحث ابتدا بحث تعریف عدالت مهدوی مطرح شده بعد از آن به ابعادش پرداخته شده و در نهایت شاخص هایی از آن مطرح گردیده است.
۱-۱۰- واژگان پژوهش:
لازم به ذکر است که در عدالت مباحث فراوانی وجود دارد که با توجه به اینکه در عنوان پایان نامه «مفهوم عدالت» گنجانده شده است در فصل اول مفهوم عدالت و عدالت مهدوی توضیح داده می شود در این جا نیز توضیح مختصری پیرامون واژگان عدالت، عدالت مهدوی و مهدویت داده می شود.
عدالت به معنای: هرچیزی را بجای خود نهادن، یا هر کاری را به وجه شایسته، انجام دادن است.
مهدویت: در مذهب شیعه باور به ظهور حضرت حجت بن الحسن العسکری در آخر الزمان که نامش محمد، کنیه اش ابوالقاسم و دارای دو غیبت صغری وکبری است را مهدویت می گویند. و به باور اهل سنت فرزندی از اولاد پیامبر در آخرالزمان زاده خواهد شد که جهان را سراسر عدل و داد خواهد کرد.عدالت مهدوی: عدالت منسوب به حضرت ولی عصر مهدی موعود و به عبارت دیگر، عدالتی که آن حضرت بعد از ظهور خود در زمان حکومتش برقرار خواهد کرد را عدالت مهدوی گویند.
۲- فصل اول: تعریف عدالت مهدوی
مقدمه
در این فصل ابتدا با مفهوم عدل آشنا می شویم و در ضمن آن واژه های هم خانواده یا مربوط به آن را واکاوی می کنیم، سپس نگاهی به معانی اصطلاحی آن در منظر مکاتب مختلف و اندیشمندان این حوزه خواهیم داشت، ضمن معرفی اجمالی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به بررسی عدالت مهدوی خواهیم پرداخت. در نهایت این فصل شامل سه گفتار می شود.
گفتار اول: مفهوم عدالت،
گفتار دوم: مهدویت،
گفتار سوم: عدالت مهدوی.
۲-۱- مفهوم عدالت
مقدمه
در ضرورت بحث از لغت همین بس که اختلاف و معضلات علمی را در بعضی موارد به محکمه قول لغوی می برند. و حکم لغوی است که فصل الخطاب اختلافات می شود. و در بسیاری از موارد بنای نظریات علمی بر قول لغوی استوار است. که اگر لغتی، اشتباه معنا شود، ممکن است چه بسا بناهای علمی فرو بریزد. از این رو بر ما که قصد بررسی مفهوم عدالت مهدوی از دیدگاه روایات را داریم لازم است که درباره لغت عدالت کنکاشی انجام دهیم. تا درکِ مفهوم آن از دیدگاه روایات آسان تر شود و ما را به مقصود و هدفمان نزدیک تر نماید.
۲-۱-۱- واژه شناسی
در این قسمت به مفهوم واژه عدل، قسط و ظلم که ارتباط نزدیکی با موضوع بحث ما دارند می پردازیم.
۲-۱-۱-۱- عدل در لغت
کلمه عدل جزء کلماتی است که لغویین بسیار به آن پرداخته اند. و در کتابهای خود برای آن معانی متعدد و بعضاً متضاد و متناقض بیان نموده اند. آیا این تعدد در مفاهیم بخاطر تغییر و تغیر معنای کلمه عدل در طول عصرهای مختلف تاریخ است؟ و یا اینکه مفهوم آن ابهام دارد و این ابهام موجب تکثر معنایی آن شده است؟
ولی واقع امر اینگونه نیست، این اختلاف معنایی دلایلی دارد که در این بحث به بررسی آن می پردازیم و آنها را عنوان می کنیم. بعنوان نمونه لغات فراوانی داریم که معانی متضاد و متناقضی دارند و این بر محققین این باب پوشیده نیست، و یا اینکه دلیل تفاوت معنایی، مصادیقی است که کلماتی همچون واژه عدل برای آنها به کار رفته است، و این تعدد مصادیق موجب توهم اختلاف معنا گشته است.
در اینجا ابتدا به شمارش بعضی از معانی موجود در کتاب های لغت برای کلمه عدل می پردازیم و سپس به بررسی تفاوت معنایی آن خواهیم پرداخت. در کتب لغت برای واژه عدل معانی همچون: داد،[۱] انصاف،[۲] انصراف،[۳] برابری، برابرکردن،[۴] بهروری از حقوق،[۵] یکی از فضائل چهارگانه فلسفی،[۶] دادگری،[۷] موازنه،[۸] قصد،[۹] تقویم،[۱۰] نظیر،[۱۱] مثل،[۱۲] همتا،[۱۳] همسانی، همسان،[۱۴] شاهد،[۱۵] لنگه،[۱۶] کیل، پیمانه،[۱۷] میانه روی،[۱۸] مساوات،[۱۹] قسط،[۲۰] استقامت،[۲۱] وسط،[۲۲] إستواء، اقتصاد[۲۳] و …[۲۴] به کار رفته است. عدل به صیغه جمع، «یعنی هما عدلٌ و هم عدلٌ نیز نیز به کار رفته است»،[۲۵]عدول و اَعدال هم جز صیغه های جمع واژه عدل شمرده شده اند.[۲۶] نقطه مقابل عدالت ظلم و جور است.[۲۷] اسحاق بن حسین در ترجمه اخلاق نیکو ماخوس ارسطو از کلمه (لا عدل ) هم به جای متضاد عدل استفاده کرده است.[۲۸]
مفهوم اصلی و اولی واژه عدل عبارت است از :حد وسط بین افراط و تفریط است بگونه ای که نه زیادی و نه نقصانی داشته باشد، به مناسبت این معنای اصلی و اولی کلمه عدالت بر معانی همچون: اقتصاد، مساوات، قسط، استواء و استقامت اطلاق می شود. البته در جای مناسبِ مفهوم مد نظر و با لحاظ قیدی که موجب روشنایی معنا و خروج آن از ابهام و اشتباه شود.[۲۹] از این توضیحات فهمیده می شود که اختلاف معنایی کلمه عدل جدی نیست و بازگشت این معناهای متفاوت به معنای واحدی است، که به حسب مصداق های متفاوت، معانی هم تغییر می کند. البته اعتدال را بطور کلی می توان از همه این معناها درک کرد.
إنصراف یکی از معانی واژه عدل است همانطور که قبلا در شمارش معانی کلمه عدل به این معنا إشاره شد، این معنا زمانی از کلمه عدل استفاده می شود که واژه عدل همراه با حرف جر (عن) در گفتاری به کار رود. هرگاه کلمه عدل با حرف جر (عن) در کلامی بیاید واژه عدل به معنی إعراض، انصراف و تمایل خواهد بود. در حقیقت این خصوصیت حرف جر (عن) است که دلالت بر معنای إنصراف می کند و چنین معنایی را بر کلمه عدل بار می نماید. همانطور که اگر واژه (رغب) با حرف جر (فی) در جمله ای استفاده شود، از کلمه (رغب) معنایی فهمیده می شود، غیر از معنایی که از این واژه فهمیده می شود در حالی که با حرف جر (عن) در کلامی بیاید. هرگاه کلمه (رغب) با حرف جر (فی) استعمال شود؛ «رغب فیه أی أحبه»، معنای دوست داشتن از آن فهمیده می شود. و هرگاه با حرف جر (عن) در جمله ای به کار آید، «رغب عنه أی أعرض عنه» معنای إعراض کردن از دوستی کسی را خواهد داد، که منظور حصول رغبت در جهت مخالف دوستی است.[۳۰] در نتیجه اصل معنی واژه عدل تغییر نمی کند، بلکه واژه عدل بخاطر همراه شدن با کلماتی دیگر همچون حروف جر معنای نا همگونی را ارائه می دهد. و این امر مهم بر نکته شناسان روشن است.
البته عدل از آن دسته واژگانی است که معنای متقابل دارد،[۳۱] که هم دلالت بر استواء و همانندی دارد و هم اعواجاج و انحراف. [۳۲] که این هم نمی تواند موجب ابهام در معنای آن شود، چه اینکه از این دسته کلمات در لغت بسیار است.
گاهی، رأی و فکر انسان متصف به عدالت می شود[۳۳] و این اتصاف هنگامی است که رأیی مصون از انحراف، ضعف و حدّت باشد و همچنین مطابق با حق و صواب نیز باشد. این چنین حکمی را حکم عادلانه می گویند. گاهی هم عدالت، صفت نفسانی انسان می شود.[۳۴] اگر کسی متصف به صفاتِ اخلاقی باشد که عاری از إفراط و تفریط است، می توان او را عادل نامید. مانند اینکه شخصی را بخاطر اینکه نه ترس در او راه دارد و نه اهل تهوّر است، شجاع می نامیم. در حقیقت عدالت ترازوی است، برای شناخت صفات حمیده. و کسی که صاحب صفات و کمالات حمیده است را عادل می گویند. گاهی اعمال انسان اعم از: گفتار[۳۵]، وظائف فردی[۳۶] و رفتار اجتماعی[۳۷] متصف به عدالت می شود. و گاهی مراد از عدالت جمیع مواردی است که ذکر شد، مانند آیه شریفه: «فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى أَنْ تَعْدِلُوا؛ پیروی هوای نفس نکنید تا مبادا عدالت نگاه ندارید.»[۳۸] یعنی هوای نفس شما راهی پیدا نکند به رأی و حکم، إظهار صفت باطنی، گفتار، رفتار و همچنین هر حرکت و سکون شما. تا بتوانید عدالت را حفظ کنید. و گاهی هم خدا را متصف به عدالت می کنیم که در این هنگام عدل، اسمی از أسماء الحسنی خواهد بود.
در پایان می توان گفت: مفهومِ واژه عدل هیچگونه ابهامی ندارد. اختلاف مفهومی وتعدد معنای این کلمه بخاطر دلایلی است که به اختصار آن را می شمریم:
