تهیه گزارش موقت و ارائه به طرفین اختلاف تا اگر تقاضای تجدیدنظر دارند ارائه کنند.

تهیه گزارش نهایی و ارائه به طرفین اختلاف و اطلاع آن به کلیه اعضای سازمان.

مبحث ششم: رکن استیناف

چنانکه در فصل پیشین ذکر گردید عدم امکان تجدیدنظر خواهی از نقایص نظام سابق حل و فصل اختلاف در گات بود که در سازمان جهانی تجارت این نقیصه با طراحی رکن استیناف برطرف گردید و به گفته ساترلند مدیرکل سابق سازمان ایجاد حق استیناف عامل توازن در تفاهم نامه حل وفصل اختلاف است. رکن استیناف یک رکن دائمی در سازمان جهانی تجارت است که توسط رکن حل اختلاف ایجاد می شود. رکن استیناف مرکب از هفت نفر است که سه تن از آنان در مورد هر یک از موضوعات شرکت دارند و خدمت اشخاص در این رکن بصورت نوبتی است و نحوه نوبت بندی در رویه های کاری این رکن تعیین می شود. رکن حل اختلاف اشخاص را به مدت چهارسال جهت خدمت در رکن استیناف منصوب می کند و هر شخص می تواند برای یکبار دیگر منصوب شود. البته دوره خدمت سه نفر از هفت نفری که فورا پس از لازم لاجرا شدن موافقت نامه سازمان منصوب می شوند در پایان دو سال منقضی می شود که این افراد از طریق قرعه کشی تعیین می شوند. اعضای رکن استیناف افرادی هستند که صلاحیت آنان تایید شده و بطور کلی دارای مهارت های لازم در زمینه حقوق، تجارت بین الملل و زمینه موضوعی موافقت نامه های تحت پوشش می باشد و هیچگونه وابستگی به هیچ دولتی ندارند و پیوسته در دسترس هستند و فعالیت های مربوط به حل اختلاف و دیگر فعالیت های مرتبط با سازمان جهانی تجارت را پیگیری می نمایند. استیناف محدود به موضوعات حقوقی مطرح شده در گزارش هیات رسیدگی و تفاسیر حقوقی ارائه شده توسط این هیئت خواهد بود. هزینه های اشخاص که در رکن استیناف خدمت می کنند از جمله هزینه مسافرت و کمک معاش آنان طبق معیارهای مصوب شورای عمومی و براساس توصیه های کمیته بودجه، مالی و تشکیلاتی از محل بودجه سازمان جهانی تجارت پرداخت می شود. جریان رسیدگی در رکن استیناف محرمانه است و بدون حضور طرف های اختلاف با توجه به اطلاعات ارائه شده و اظهارات به عمل آمده تنظیم می گردد. رکن استیناف ممکن است یافته ها و نتیجه گیرهای حقوقی هیات رسیدگی را تایید کند، تغییر دهد یا برخلاف آن رای دهد گزارش رکن استیناف به تصویب رکن حل اختلاف می رسد و طرفهای اختلاف آن را بدون قید و شرط، باید قبول کنند مگر آنکه رکن حل اختلاف ظرف ۳۰ روز پس از توزیع آن میان اعضا اجماعا تصمیم به عدم تصویب گزارش رکن استیناف بگیرد. این رویه تصویب به حق اعضا جهت ابراز نظرات خود در مورد گزارش رکن استیناف خدشه ای وارد نمی آورد.
رکن استیناف اولین بار در سال ۱۹۹۵ براساس ماده ۱۷ تفاهم نامه حل و فصل اختلاف تشکیل شد و مقر آن در ژنو سوئیس است. در سایت سازمان جهانی تجارت بخشی تحت عنوان رکن استیناف وجود دارد که آخرین اطلاعات در مورد کلیه مسائل مرتبط با رکن استیناف در آن مطرح می گردد و این رکن هر ساله یک گزارش نسبتا جامعی در مورد فعالیت های این رکن در این بخش از سایت سازمان برای اطلاع عموم ارائه می نماید. رکن استیناف همچنین از حمایت اداری و حقوقی دبیرخانه رکن استیناف برخوردار است. این دبیرخانه در حال حاضر از یک مدیر و تیمی از نه حقوقدان، یک معاون اداری و سه نفر کارمند اداری تشکیل می شود.

گفتار سوم: شیوه های حل و فصل اختلافات در سازمان جهانی تجارت

مبحث اول: شیوه های دیپلماتیک یا سیاسی

در سازمان جهانی تجارت برای حل و فصل اختلافات تلاش می شود از همه راه های ممکن و موجود که در نظام بین المللی به رسمیت شناخته شده بهره گرفته شود. از این رو از شیوه های دیپلماتیک یا سیاسی حل و فصل اختلافات که از روش های سنتی و موثر در نظام حقوق بین الملل می باشد نیز به نحو مطلوبی استفاده می شود که به شرح زیر می باشند:
بند یک: مشورت
الف- مفهوم مشورت و نقش آن در حل و فصل اختلافات:
مشورت از طریق مذاکره بین دولتهای طرف اختلاف یکی از ابتدایی ترین و متداول‌ترین روش های حل اختلاف است. اکثر اختلافات بین دولتها از طریق مذاکره حل و فصل می شود. اکثر دولتها دارای مشاوران حقوقی هستند که به اندازه کافی از حقوق بین الملل آگاهی دارند تا بتوانند ادعای جدی را از ادعای بی اساس تفکیک کنند و به دولت در مواردی که موضع حقوقی ضعیف دارد توصیه کنند تا اقدام لازمه را اتخاذ کنند مشاوره یا نظرخواهی آیینی است که به منظور جلوگیری از بروز اختلافات یا حل آنها بین دو یا چند کشور و سازمان های جهانی و منطقه ای و نیز ایجاد جبهه واحد در خصوص سرنوشت مشترک بکار می رود. اشکال و نقش های مشاوره آنقدر زیاد است که برخی از صاحب نظران بین الملل درباره بار حقوقی آن دچار تردید شده اند در حالی که کاربرد آن در دهه های اخیر چه در عهدنامه های بین المللی دوجانبه و چندجانبه و چه در رویه کشورها و سازمان های بین المللی به گونه‌ای فزاینده رو به رشد نهاده است.
هرچند ارائه تعریفی دقیق از آن کار مشکلی است بدون تردید آثار و پی آمد حقوقی آن محرز و مسلم می باشد. مشاوره ممکن است اجباری باشد یا اختیاری، کتبی باشد و یا شفاهی. امکان دارد در عهدنامه های دوجانبه پیش بینی شوند و یا در عهدنامه‌های چندجانبه به عنوان طرق و مجاری همکاری و هماهنگی و بازبینی مشترک مسائل، با تشریفات و ترتیبات برگزار شوند و یا بدون تشریفات و ترتیبات. برخی حقوقدانان بین المللی معتقدند بهترین راه برای پایان بخشیدن به اختلافات مذاکره بین طرفین است. خصوصیت بارز چنین طریقی، فقدان طرف ثالث است. خواه یک کشور ثالث باشد و خواه یک سازمان بین المللی.
در چنین حالتی یافتن راه حل مسئله مورد اختلاف به عهده طرفین درگیر گذاشته شده است. بدون آنکه هیچگونه فشار نامطلوبی از خارج اعمال گردد. بعلاوه هدف از مذاکره نیز یافتن راه حل به طریق دوستانه است که سازشی است بین ادعاهای متضاد. به یک امتیاز اضافی و قاطع نیز بهتر است اشاره شود و آن این است که در مذاکرات برنده و بازنده وجود ندارد زیرا طرفین پاره ای امتیازات را از مجرای دیپلماتیک تحصیل می کنند. به نظر می رسد که دقیقا به خاطر همین خصوصیات است که مذاکره از دید کشورهای سوسیالیستی و جهان سوم بهترین راه حل و فصل اختلافات به شمار می آید. در سازمان جهانی تجارت روش مذاکره و مشورت یکی از موثرترین روش های حل و فصل اختلاف است.
ب- اهمیت و چگونگی مشورت در حل و فصل اختلاف در سازمان:
در سازمان جهانی تجارت روش مذاکره و مشورت یکی از موثرترین روش های حل و فصل اختلافات است. واقعیت جالب توجه این است که کمتر از نیمی از دعاوی در سازمان جهانی تجارت وارد جریان رسیدگی هیئت های رسیدگی می شود. دعاوی باقیمانده دعاویی هستند که یا با مشورت حل و فصل می شوند و یا از طرح آنها صرفنظر می شود. هدف نظام حل اختلاف همیشه این بوده است که حل و فصل اختلاف با مذاکره خارج از دادگاه را تشویق نماید. در سازمان جهانی تجارت اولین قدم در مسیر دادرسی برای حل و فصل اختلافات یک دوره مشورت اجباری بین طرفهای درگیر در اختلاف می باشد و بسیاری از اختلافات در همین مرحله و قبل از اینکه بصورت عملی و واقعی اقامه دعوی صورت گیرد حل و فصل می شود.
در مقررات گات ۱۹۴۷ نیز بر مشورت در حل و فصل اختلافات تاکید شده بود و مقرر می داشت: هر یک از طرفهای متعاهد باید توضیحاتی را که ممکن است طرف متعاهد دیگری در خصوص هر مسئله موثر بر عملکرد این موافقت نامه ارائه دهد با نظر موافق مورد توجه قرار دهد و فرصت کافی برای مشورت درباره چنین توضیحاتی فراهم سازد. همچنین طرفهای متعاهد می توانند بنا به درخواست یک طرف متعاهد با هر طرف یا طرفهای متعاهد در مورد هر مسئله ای که در طول مشورت برای آن راه حل رضایت بخشی یافت نشده است مشورت نمایند. در تفاهم‌نامه حل و فصل اختلافات که در ۱۹۹۵ به تصویب رسیده اعضا عزم خود برای تقویت و بهبود کارآیی رویه های مشورت مورد استفاده اعضا را قاطعانه موثر بر عملکرد هر یک از موافقت نامه های تحت پوشش را که در قلمروی عضو اول اتخاذ شده است را با نظر مساعد بررسی کرده و فرصت مناسبی برای مشورت اعطاء کند.
در این تفاهم نامه یک برنامه زمان بندی برای مشورت تعیین شده است. این یکی از مزیتهای نظام جدید حل و فصل اختلافات بر نظام قبلی در گات است زیرا در نظام قبلی هیچگونه برنامه زمان بندی شده و منظمی وجود نداشت لذا در تفاهم نامه در خصوص مشورت مقرر گردیده اگر درخواستی برای مشورت طبق یک موافقت نامه تحت پوشش به عمل آید عضوی که درخواست خطاب به اوست اگر ترتیب دیگری مورد توافق طرفین قرار نگیرد ظرف ۱۰ روز پس از تاریخ دریافت درخواست به آن پاسخ خواهد داد و ظرف حداکثر ۳۰ روز پس از تاریخ دریافت درخواست به منظور دستیابی به راه حلی مرضی الطرفین با حسن نیت وارد مشورت خواهد شد. اگر عضو مزبور ظرف ۱۰ روز پس از تاریخ دریافت درخواست پاسخ ندهد یا ظرف حداکثر ۳۰ روز پس از تاریخ دریافت درخواست یا مدتی که به ترتیب دیگر متقابلا مورد توافق قرار گیرد وارد مشورت نشوود آنگاه عضوی که درخواست انجام مشورت کرده ممکن است مستقیما اقدام به درخواست تشکیل هیات رسیدگی نماید. تمام درخواست های مشورت باید به اطلاع رکن حل و فصل اختلاف و شوراها و کمیته های مربوطه رسانده شود و بصورت کتبی باشد و در آن دلایل درخواست مشورت از جمله مشخصات اقدامات متنازع فیه و توضیحات مربوط به مبنای حقوقی شکایت ذکر گردد. در جریان مشورت طبق مقررات موافقت نامه تحت پوشش اعضا باید تلاش کنند قبل از توسل به اقدام دیگری به تعدیل رضایت بخشی راجع به مسئله مورد اختلاف دست پیدا کنند.
مشورت بصورت محرمانه صورت می گیرد و به حقوق اعضا برای رسیدگی بیشتر خللی وارد نمی کند. اگر مشورت نتواند ظرف ۶۰ روز پس از تاریخ درخواست آن اختلاف را حل نماید طرف شاکی می تواند درخواست تشکیل یک هیات رسیدگی را بنماید در درخواست تشکیل هیات رسیدگی باید به مشورت های انجام شده اشاره گردد. البته در مورد لزوم انجام مشورت قبل از درخواست تشکیل هیات رسیدگی اختلاف نظر وجود دارد. برخی نویسندگان با استناد به بندهای سوم و هفتم ماده ۴ تفاهم نامه که در آن تشکیل هیات رسیدگی در صورت عدم پاسخ و یا عدم اقدام از سوی عضو خوانده پیش بینی شده اظهار داشته اند که این امر امکان پذیر می باشد یعنی بدون توسل به مرحله اول (مشورت) می توان وارد سایر مراحل گردید.
این تفسیر بدو دلیل صحیح به نظر نمی رسد: اول آنکه آنچه در مقررات تفاهم نامه به عنوان استدلال برای عدم نیاز به مشورت در صورت درخواست تشکیل هیات آمده است بدون مقدمه و ابتدا به ساکن نبوده است. مواد مذکور توسل به تشکیل هیات را تنها زمانی میسر دانسته که یا عضو خوانده در ظرف مدت مقرر و یا توافق شده پاسخ ندهد و یا از شرکت در مشورت امتناع ورزد و یا آنکه مرحله مشورت به نتایج قابل قبولی نرسد.
با این توصیف چنین به نظر می رسد که طی مرحله مشورت به عنوان اولین مرحله از روند حل اختلاف ضروری بوده و ابتدا به ساکن نمی تواند نادیده انگاشته شود مگر در موارد مذکور در مقررات مربوطه. دومین دلیل آن است که عموم مقررات سابق و نیز مقررات لاحق در تفاهم نامه جدید تاکید بر حل اختلاف با حسن نیت دارند. در این صورت مشکل به نظر می رسد که عضوی بدون توسل به مرحله اول یعنی مشورت تشکیل هیات را درخواست کند و همچنان عضو دارای حسن نیت محسوب شود مهمتر اینکه در بند دوم ماده ششم تفاهم نامه حل و فصل اختلاف مقرر شده که درخواست تشکیل هیات رسیدگی باید کتبی باشد و در آن به مشورت های انجام شده اشاره شود.
بند دو: مساعی جمیله، سازش و میانجیگری
مساعی جمیله روشی است که در آن دخالت قدرت یا قدرت های ثالث از نظر کیفی بسیار اندک و ضعیف می باشد. اصولا قدرت ثالثی به دولتهای درگیر پیشنهاد مساعی جمیله خود را می کند. یعنی قدرت ثالث برای این که دولتهای طرف اختلاف با یکدیگر ملاقات کرده و به حل دوستانه اختلاف خود بپردازند به ایفای نقش میانجی و واسطه امین می پردازند. مثلا فرانسه مساعی جمیله خود را به ایالات متحده و ویتنام شمالی و جنوبی برای پایان دادن به دشمنی نظامی در هند و چین پیشنهاد کرد. بدین منظور فرانسه امکانات لازم را برای تشکلی اجتماع آنها به دور از نگاه های کنجکاو فراهم آورد. اغلب از ثالثی خواسته می شود تا مساعی جمیله خود را بکار برد. بطور خلاصه باید گفت در این روش دولت ثالث خود مستقیما در حل ماهوی دعوا دخالت نمی کند بلکه فقط به پیشنهاد شرایط انجام ملاقات می پردازد و پس از صورت گرفتن ملاقات مذکور ماموریت آن پایان می پذیرد.
میانجیگری بطور محسوس باعث دخالت بیشتر ثالث می شود. بدین ترتیب شخص ثالثی که اصول حل اختلاف را پیشنهاد کرده خود او در گفتگوهای بین طرفین اختلاف شرکت می کند. وساطت یا میانجیگری می تواند از طرف فردی صورت گیرد که به دلیل سمت یا نوع فعالیتش انتخاب می شود. مثلا انتخاب رئیس بانک جهانی در ۱۹۶۰ به عنوان میانجی بین هند و پاکستان برای تقسیم آب رودخانه سند یا انتخاب سفیر ایالات متحده در ۱۹۶۲ به عنوان میانجی بین اندونزی و هلند در قضیه ایریان غربی. ولی اغلب میانجیگری از طرف دولتها به عمل می آید. از تشریفات میانجیگری غالبا برای پایان دادن به منازعات نظامی استفاده می شود.
سازش ترکیبی از تحقیق و میانجیگری است. سازش دهنده که توسط طرفهای اختلاف انتخاب می شود. به تحقیق درخصوص حقایق مربوط به اختلاف پرداخته و شرایطی را برای حل و فصل قضیه ارائه می دهد. اما سازش رسمی تر و در عین حال انعطافش کمتر از میانجیگری است. اگر پیشنهادهای میانجی پذیرفته نشود او می تواند به تهیه پیشنهادهای جدیدی بپردازد ولی سازش دهنده معمولا فقط گزارشی ارائه می کند. طرف های اختلاف ملزم نیستند که شرایط پیشنهادی سازش دهنده را قبول کنند ولی صرفنظر از این نکته سازش بخصوص در مسائل مربوط به قانون شبیه داوری است. دولتها برای اینکه اثر مناسبی بر سازش دهنده بگذارند ناچارند شرح مواضع خودشان را در مقابل وی بصورتی ملایم تر از آنچه به داور ارائه می شود تهیه کنند.
سه روش فوق در نظام قبلی یعنی گات ۱۹۴۷ مورد اشاره قرار نگرفته بود لیکن در تفاهم نامه سال ۱۹۷۹ و نیز در تصمیم وزرای سال ۱۹۸۹ به عنوان اولین راه های حل اختلاف موجود به اعضای گات ارائه و توصیه شده بود. در مقررات جدید این روشها به عنوان راه های داوطلبانه حل اختلافات که با موافقت طرفهای درگیر قابل استفاده می باشد درج شده است. برخلاف مشورت که به عنوان یک اقدام بدوی دول عضو ملزم به انجام آن می باشند این سه روش در صورتی قابل اجرا خواهد بود که طرفین اختلاف بر آن توافق کرده باشند و بطور اختیاری آغاز می شوند هر طرف اختلاف می تواند در هر زمانی درخواست مساعی جمیله، سازش یا میانجیگری نماید. این روشها می تواند در هر زمانی آغاز و در هر زمانی خاتمه یابند. به محض خاتمه یافتن رویه های مربوط به این روش های طرف شاکی می تواندن اقدام به درخواست تشکیل هیات رسیدگی بنماید هنگامی که مساعی جمیله، سازش یا میانجیگری ظرف ۶۰ روز پس از تاریخ دریافت درخواست مضورت صورت می گیرد طرف شاکی باید قبل از درخواست تشکیل هیات رسیدگی یک مهلت ۶۰ روزه پس از تاریخ دریافت درخواست مشورت اعطا کند. اگر طرفهای اختلاف مزبور متفقا تشخیص دهند که روند مساعی جمیله، سازش با میانجیگری نتوانسته اختلاف را حل کند طرف شاکی می تواند در ظرف مهلتی ۶۰ روزه تشکیل هیات رسیدگی را درخواست بنماید. مدیرکل سازمان جهانی تجارت می تواند در حالی که بعنوان یک مقام رسمی عمل می کند. به منظور کمک به اعضا جهت حل اختلاف پیشنهاد مساعی جمیله، سازش میانجیگری نماید.

مبحث دوم: روش های حقوقی حل و فصل اختلافات در سازمان جهانی تجارت

سازمان جهانی تجارت در بین سازمان های بین المللی بخاطر نظام حل و فصل اختلافش با دو سطح از رسیدگی (شامل هیئت های رسیدگی و رکن استیناف) منحصر بفرد است. سازما جهانی تجارت در صورت بروز اختلاف بین اعضا ابتدا باید از شیوه مشورت که روشی غیرحقوقی در جهت حل اختلاف است استفاده شود و در صورت عدم موفقیت توسل به ارکان قضایی امکان پذیر خواهد بود. که اولین مرحله آن توسل به هیات رسیدگی و سپس در صورت درخواست تجدیدنظر توسل به رکن استیناف ممکن خواهد بود. امکان تقاضای تجدیدنظر از ویژگیهای انحصاری رکن حل و فصل اختلاف سازمان جهانی تجارت در بین تمامی سازمان های بین المللی است و این نظام با اجرای دقیق مراحل حقوقی پی در پی متضمن اجرای توصیه های خود می باشد.
بند یک: رسیدگی قضایی در مرحله بدوی
پس از عدم موفقیت در مرحله مشورت و تقاضای طرف شاکی توسط رکن حل فصل اختلاف هیئت رسیدگی تشکیل می گردد و این هیئت شروع به رسیدگی به قضیه می نماید.
الف- جدول زمانی کار هیئت رسیدگی:
تفاهم نامه حل و فصل اختلاف جزییات مربوط به عملکرد هیئت رسیدگی و روند آن را به دقت و با ذکر جدولی زمان بندی شده بیان نموده است و مقرر داشته که رویه هیئت رسیدگی باید انعطاف کافی داشته باشد به گونه ای که کیفیت بالای گزارش های هیئت را تضمین نماید و در عین حال بی جهت باعث تاخیر در جریان کار هیئت رسیدگی نگردد. لذا اعضای هیئت رسیدگی پس از مشورت با طرف های اختلاف در سریعترین وقت ممکن و در زمانی ظرف یک هفته پس از توافق در مورد ترکیب و شرح وظایف هیئت رسیدگی جدول زمانی جریان کار هیئت را تعیین خواهند کرد. در پیوست شماره ۳ تفاهم نامه حل و فصل اختلاف جدول زمانی پیشنهادی برای کار هیئت رسیدگی به شرح زیر ارائه گردیده است: