الف ـ حمایت از کودکان درمخاصمات ازدیدگاه قرآن ومعصومین(ع)
خداوند درآیه۱۹۰سوره«بقره» میفرماید: «وقاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم ولاتعتدواانالله لایحب المعتدین.» با کسانی که با شما آغاز جنگ میکنند، نبرد کنید و ازحد بیرون نروید که خداوند تجاوزگران را دوست ندارد.
از تفسیری که مفسران درباره آیه فوق نموده اند می وان این پیامها را دریافت کرد:
الف) کسانی که با شما سرجنگ ندارند با آنان آغاز جنگ نکنید.
ب) از حدود مقرر درجنگ وجهاد خارج نشوید. (رعایت حقوق جنگ)
ج) زنان، کودکان و سالخوردگان را درجنگ هدف قرار ندهید.
ازتفسیر مفسران بخوبی میتوان به صراحت به مفهوم تفکیک نظامیان وغیرنظامیان درجنگها پی برد. مفهوم حقوقی اینآیه درحوزه جنگ به صراحت از سوی دولتهای اسلامی درسالهای آغازین قرن هشتم میلادی اعلام شده است. درروایت استکه از «عمربن عبدالعزیز» والی اموی پرسیدهاند: «مقصود از اینآیه چیست ؟»
وی پاسخ میدهد: مقصود آن است که درجنگ تعرض به کودکان، زنان وکسانی که با مسلمانان نمیجنگند، ممنوع شده است.
نهی ازکشتن غیرنظامیان درجنگها همیشه موردحمایت اسلام بوده است. بطوری که پیامبراسلام (ص) هرگاه گروهی را برای مراقبتهای نظامی (سریه ) میفرستادند به آنها میفرمودند: «پیران فرتوت، زنان و کودکان را نکشید ودرختان را جز درصورت ناچاری از بین مبرید.» همه بزرگان دینی درجایز نبودن کشتن زنان وکودکان درجنگ متفقند. بخصوص زمانی که آنها درجنگ شرکت ندارند ودرچنین حالتی نباید آنان را مورد حمله و هدف قرارگیرند وحتی در روایات آمده است که از کشتن کودکان و زنان اگرچه درجنگ هم شرکت نمودهاند پرهیزشود مگر درصورت ناچاری.
به اجماع فقهای اسلام، زنان وکودکان از تعرض مصوناند و مستند فتوای فقیهان، سنت قولی وعملی پیامبر(ص) وجانشینان پسازآن حضرت است. همچنین به نظر بسیاری از مفسران، کشتن کودکان از مصادیق اعتداء وخروج از حد است که درآیه فوق الذکر (آیه۱۹۰سوره بقره ) از آن نهی شده است. اگر زنان و کودکان سپر قرارگیرند حکم اولی برحرمت هدف قراردادن آنان است ولی درصورت ضرورت وناچاری یعنی درصورت وجود درگیری شدید که بیم آن میرود که دشمن پیروز شود، درآن صورت تیراندازی به طرف آنان جایزخواهد بود ولی نباید کسی قصد ونیت کشتن آنان را بنماید. چنانچه ضرورتی نباشد یعنی درگیری شدید نباشد و یا رزمندگان دشمن درسنگرها و مکانهای امن استقرار داشته ودر درگیری حضور نداشته باشند دراین صورت نمیتوان سپر انسانی را هدف قرارداد، زیرا اولاًٌ کشتن زنان و کودکان درجنگ ممنوع بوده و ثانیاً کشتن آنها تأثیرگذار درجنگ نیست .
آنچه ازآیات وروایات برمیآید ودر کتب فقها نیز آمده است، عدم جواز قتل کودکان، زنان و … است. در روایات آمده است هنگامیکه حضرت محمد(ص) متوجه شدند عدهای از مسلمانان به تأسی از دشمن، تعدادی از کودکان را به قتل رساندهاند به خشم آمده و فرمودند: « چرا عدهای امروزآن قدر ستیزهجو هستند که به قتل صغار(کودکان) دست میزنند.»
ب ـ احکام فقهی منع، شرکت وکشتن کودکان وغیرنظامیان جنگ
۱ ـ احکام فقهی منع شرکت اطفال(کودکان) درجنگ
یکی از اصول وقواعدی که درکنوانسیونها و پروتکلهای الحاقی درارتباط با رعایت حقوق بشردوستانه توسط اغلب کشور برآن تأکید واصرار فراوان شده این است که شرکت اطفال درجنگها و درگیریهای مسلحانه ممنوع میباشد. این اصل(منع شرکت اطفال درجنگ) درفرهنگ اسلامی وفقه اسلام فراتر ازآن چه به تصویب گروه های طرفدار حقوق بشر وجمعیتها وکشورهای حامیآن رسیده، آمده است. دراین خصوص روایات متعددی از امامیهآمده است که شرکت اطفال و کودکان درجنگها را ممنوع کردهاند. از جمله اینکه از پیامبراسلام (ص) نقل شده است که ایشان جنگ و جهاد را برای کودکان جایز ندانسته و میفرمایند: «لیسعلی العبید جهاد مااستغنی عنهم ولا علی النساء جهاد ولا علی من لم یبلغ الحلم.» بر بردگان جهاد واجب نیست تا هنگامیکه از آنها بینیازی حاصل شود(آزاد شوند) ونیز بر زنان و کودکان جهاد واجب نیست تا زمانی که به حد حلم(تکلیف) نرسند. همچنین دراین خصوص روایات دیگری نیز آمده ازجمله اینکه: «عن ابیعمر قال عرضت علی رسول الله(ص) فیجیش وانا ابناربع عشره فلم یقبلنی ثم عرضت علیه من قابل فی جیش وانا ابنخمس عشره فقبلنی.» این روایات حکایت ازآن دارد که دراسلام برای شرکت افراد درجنگ قواعد و مقررات خاصی حاکم بوده است و افراد زمانی می توانستند درجنگ شرکت نمایند که به سن تکلیف (۱۵سال) برسند ودرغیر این صورت از شرکت آنان درجنگ ممانعت به عمل میآمده است. شرکت افراد نابالغ درجنگ مورد نهی شارع اسلام قرارگرفته است. همچنان که ملاحظه می گردد این موارد در کنوانسیونهای ژنو نیز مورد تأکید قرار گرفته است و این نشان دهنده این است که اسلام منع و نهیاز شرکت کودکان را از ابتدا یعنی بیش از هزار و چهارصد سال پیش مدنظر و توجه قرار داده است.
۲ ـ احکام فقهی منع کشتار کودکان درجنگ
ازجمله اصول و قواعدی که رکن اساسی و پایه ی کنوانسیونها و پروتکلهایالحاقی بشردوستانهی بین المللی را تشکیل میدهد، عبارت است از منع کشتار اطفال، زنان … و افراد غیرنظامی. تصویب این اصول که مایه افتخار و مباهات بشر قرن بیست ویکم است، هرچند مهمترین اثر را در بازدارندگی داشته، اما به ندرت توسط طرفهای درگیر رعایت شده است.(برای مثال میتوان به حمله ابرقدرتها به افغانستان و عراق اشاره نمودکه هزاران نفر ازجمله کودکان بیگناه کشته یا مجروح شدهاند وحتی آمار آن روز به روز روبه افزایش است وهمچنینحملات رژیم غاصب صهیونیستی بابمبهای لیزری هدایت شونده وبمبارانهای پیدرپی فلسطینیان که امریکا و همپیمانانش دراختیار این رژیم قرار میدهند ازجمله کشته شدن ۵۰ نفراز مردم منطقه «قانا» که اکثر کشتهشدگان را کودکان و زنان تشکیل می دادند.)در هر صورت این اصول در عصر جاهلیت وتوحش عرب که ادعای تمدن وجانبداری از حقوق بشر دوستانه را دارد از سوی پیشوایان دین مقدس اسلام مورد تأکید قرارگرفته و با بیانات گوناگون این مطلب ابراز شده است.
به برخی از آموزه های حقوق بشردوستانه اسلام که به شدت کشتن کودکان را نهی کرده است در زیر اشاره میکنیم. درمنابع امامیه آمده است که امام صادق میفرمایند: « رسول خدا هرگاه میخواست گروهی را برای جنگ اعزام نمایند آنها را میطلبید و کنار خویش مینشاند و به آنها سفارش میکرد که با نام خدا و به کمک خدا و به قصد تحصیل رضای خدا و بر اساس روش رسول خدا (ص) حرکت کنید وهیچ کودکی را نکشید.»۱دربرخی ازمنابع اهل سنت نیز آمده که رسول خدا(ص) کشتن کودکان درجنگ را منع میفرمودند. سنن ابی داوود عن انس ابن مالک: « انّ رسول الله (ص) قال: انطلقوا باسمالله وبالله وعلی مله رسول الله ولاتقتلوا طفلاً» رسول خدا (ص) فرموده است:
«با نام خدا و به کمک خدا و بر اساس روش رسول خدا (ص) حرکت کنید وهیچ طفلی را نکشید.»
۳ ـ احکام فقهی بازدارندهازکشتن اطفال(کودکان) تبعه دشمن درجنگ
همانطور که گفته شد کودکان و نوجوانان معمولاً درجنگها ومخاصمات آسیبپذیرتر از سایر اقشار میباشند وبیشترصدمات جسمی وروحی متوجه آنان است. اینموضوع هنگامیکه جنگها به شهرها ومحلهها سرایت میکند بیشتر نمایان میشود. ازدیدگاه اسلام این کودکان هرچند وابسته به دشمن واز اتباع آنها باشند ولی دارای مصونیت هستند. دراین مورد از پیامبر اکرم(ص)واهل بیت(ع) دستورصریح وروشنی مبنی بر نهی از کشتن اطفال دشمن رسیده است. «لانَّ رسول الله (ص)نهی عن قتل النساء والوالدان فی دارالحرب الاان یقاتلن» همانا رسول خدا (ص) از قتل زنان و کودکان دردارالحرب منع نموده است، مگر اینکه این افراد مشغول جنگیدن باشند. با توجه به آنچه گذشت کودکان درجنگ از مصونیت برخوردارند مگر اینکه آنها درپیشبرد جنگ تأثیرگذار باشند و همانند اتباع دشمن مشغول کارزار نظامی باشند.
در رابطه با مصونیت کودکان اتباع دشمن درجنگ به یک رفتار پیامبر(ص) اشاره میکنیم : بعداز یکی از جنگها به حضرت محمد(ص)گزارش دادند که دختری را از میان صفها کشتهاند. پیامبر به شدت ناراحت شدند. اصحاب عرض کردند: یا رسول الله! چراناراحت شدید، او دختر یکی ازمشرکان وکفار بود. پیامبرخدا از شنیدن این سخن بسیارخشمگین شدند و فرمودند: این حرف چه معنی دارد؟ اینها از شما بهترند، زیرا هنوز برفطرت پاک خود هستند؛ مگر شما فرزندان مشرکان نبودید؟ هرگز کودکان را نکشید، هرگز، هرگز.۲
صاحب کتاب «جواهر الکلام» چنین میگوید:« ولایجوز قتل المجانین ولاالصبیان ولاالنساء منهم ولو عاونهم الامع الاضطرار، بلاخلاف احده فی شئیء من ذلک، بل فی المنتهی الاجماع علیه فیالنساء والصبیان.» جایز نیست دیوانگان، کودکان وزنان اتباع دشمن کشته شوند، گرچه این عده اتباع دشمن را یاری رسانند، مگر درهنگام اضطرار. در این مسئله(منع کشتن کودکان و زنان اتباع دشمن) از هیچ کدام از فقها نظر مخالفی دریافت نکردهام بلکه علامه حلیدرکتاب «المنتهی» درمورد عدم جواز قتل زنان وکودکان اتباع دشمن حتی اگر درجنگ ومخاصمات نظامی هم شرکت داشته باشند، ادعای اجماع کرده است.
صاحبکتاب «جامعالمقاصد»، کلامی شبیه علامه حلیدارد وحتیوی مصونیترا درمحدودهی گستردهتری موردتوجه قرارداده است. ازنظرایشان دیوانگان، کودکان و …راحتی اگر درجنگ شرکت داشته باشند نمیتوان آنان را به قتل رساند. ایشان میگوید: « جایز نیست دیوانگان، کودکان وزنان اتباع دشمن را به قتل رساند،اگر چه این عده دشمن را یاری میرسانند. همچنین پیرمرد فرتوت (ناتوان) و خنثای مشکل حتی اگر در پیشبرد جنگ مشارکت داشته باشند، کشته نمیشوند.»
بند دوم : حمایت خاص ازکودکان درمخاصمات مسلحانه
دراسلام روایات متعددی وجود دارد که حمایتهای خاصی از کودکان درجنگ شده است. ازجمله حمایتهای خاص میتوان بهممنوعیت تعرض به کودکان درجنگ، ممنوعیت سربازگیری ومشارکت مستقیم کودکان درجنگ وبازگشت کودکان به خانواده اشاره نمود.
الف: ممنوعیت تعرض بهکودکان درجنگ
روایات متعددی از طریق علما و فقهای اهل سنت واهل تشیع درممنوعیت تعرض به کودکان درجنگ آمده است. روایتکنندگان بهصراحت نقل میکنند که پیامبر عظیمالشأن اسلام از کشتنکودکان نهی فرمودهاند ، آنجا که میفرمایند: «ولا تقتلوا امراه ولاولیدا.» آن حضرت هرگاه گروهیرا برای مراقبتهای نظامی(سریه) میفرستادندآنان را درکنار خویش مینشاندند ومیفرمود: « سالخوردگان، زنان و کودکان را نکشید.» هرچند در زبان روایات ازمصداق کامل تعرض یعنی کشتن کودکان نهی شده است واضح است که مقصود، رعایت حق حیات آنان و عدم خشونت بر علیه کودکان میباشد.
صاحب جواهر، فقیه برجسته شیعی، پس ازنقل این حدیث پیامبر(ص)که فرمودند: پیران وکودکانرا زنده نگهدارید۱، میافزایند مقصود «استبقاء» آنان است. دربرخیازروایات آمده که پیامبر(ص)درشرایط مناقشه فرمودهاست «واستحیواشرخهم» یعنی جوانانآنان ر اباقیگذارید.۲ به نظرلغتشناسان متون روایی«شرخ » کسانی هستند که نزدیک به سن بلوغاند وعنفوان جوانی وقدرت آنها فرا رسیده است. همچنین این واژه را به معنی«خفیف» یعنی آسیبپذیر هم بکار بردهاند.
واژه«استبقاء» در ادبیات عرب بهمعنی حفظ ونگهداری برای تداوم زندگی است. بنابراین شکی نیست که در آموزه های اسلام نقص عضو، ربودن، تعرضجنسی ومانند آن با آموزه های اسلام و بلکه هردین دیگر ناسازگار است.
درمتون فقهیتصریح شده است، حتی اگردشمن ازجرائمعفافی و تجاوزجنسی بهعنوان یک روش جنگی علیه مسلمانان استفاده نماید، مسلمانان در پاسخ نمیتوانند از اینروش استفاده کنند، چون اسلام دین اخلاق وانسانیت است و این رفتارها و کنشها با آموزه های اخلاقی اسلام سازگار نیست. البته درصورت دسترسی به مرتکبان این جنایات آنها محاکمه ومجازات میشوند. این دسته ازمحرمات از این رو پاسخ داده نمیشوند وعکسالعملیرا ازسوی مسلمانان دریافت نمیکنند که اولاً درسرنوشت جنگ هیچ تأثیری نداشته و به پیروزی نیز کمک نمیکنند و ثانیاً از کینهتوزی، انتقال وتشفیخاطرانسانی مرتکبان خبر میدهد. همچنین در این خصوصدراسلام دلیل خاص وفتوایی برممنوعیت مثله کردن بدن دشمن است که مثله کردن بدن دشمن را منع نموده است؛ حتی اگر آنان با مسلمانان چنین عملی را انجام داده باشند.
ب : ممنوعیت سربازگیری وشرکت مستقیم کودکان درجنگ
سربازگیری ومشارکت مستقیم کودکان زیرسن بلوغ درجنگ، قرنهاست که از سوی فقیهان مسلمان ممنوع شده است. علامه حلی میگویند: «کودکان به این دلیل که ناتوان از جنگیدن هستند درمخاصمات شرکت نمیکنند.» سیره عملی پیامبر اسلام (ص) نیزخود گواه برمنع مشارکت کودکان در جنگ میباشد. در جنگ احد آن حضرت به کودک ۱۴سالهای که داوطلب نبرد شده بود اجازه شرکت و مبارزه ندادند. این موضوع نشان دهنده این است که اسلام شرکت کودکان زیرسن بلوغ (۱۵سال) را مجاز ندانسته وحمایت از کودکان را مدنظر داشته است. روایات متعددی درعدم بکارگیری کودکان درجنگ در اسلام وجود دارد که همه آنها دلالت برممنوعیت شرکت کودکان درمنازعات دارد. به هرحال اگر تحولات احتمالی وشرایط زمان، سن ناتوانیرا بالاتر منظور نماید، این امر هیچگونه مانعی بر اساس برداشت فقیهان جعفری در برابر دولت اسلامی نیست تا تعهدی جدید درحمایت بیشتر از کودکان در عرصه بین المللی را بپذیرد. زیرا چنین تعهدی همه کودکان جهان، اعم ازمسلمان وغیرمسلمان را درحمایت خود قرار میدهد. با این تعهد دولت مکلف میگردد با وضع قوانین، سن سربازگیری اجباری و داوطلبانه را درمخاصمات تعیین نماید.
هرچند مقررات موجود حقوق بینالملل، سربازگیری زیرسن۱۵سال را ممنوع نموده است واز سن۱۵تا ۱۸سالگی اولویت را به سن بالاتر میدهد، اما سن سربازگیری داوطلبانه نیز باید بطور روشن مشخص شود. نکته جالب توجه این است که حداقل سن برای شرکت درجنگ، درحقوق بشردوستانهی بین المللی در حالی ۱۵سال اعلام گردیده که دقیقاً همین محدودهی سنیدراسلام، در بیش از هزار سال قبل تعیین شده بود که انتخاب محدوده سنیمشترک درحقوق بشردوستانه بین المللی و اسلامی وقدمت بیش از هزار ساله آموزه های اسلام، نمیتواند دور از واقعیت باشد که تدوین کنندگان حقوق بشردوستانهی معاصر، بطور مستقیم یا غیرمستقیم، متأثر از اینآموزه های آسمانی بودهاند.۱
ج: بازگشتکودک به خانواده
کودکان قربانیجنگ نیازمندحمایت ویژه هستند. ازجملهی مهمترین حمایتها ازآنان، بازگشت به خانواده است. خانواده اولین مکانیاست که کودک در آن میتواند درکنار سایرافراد خانواده رشد نماید وخود را برای خدمت به جامعهآماده نماید. خانواده بخصوص پدر ومادر از نظر روحی وروانی برکودک تأثیرات خاص میگذارند و از نظر جسمی نیزکودک در کنار خانواده بهتر میتواند رشد نماید. بازگشت کودکان آواره و بیسرپرست به خانواده مورد تأکید دین اسلام است واز رفتار، کردار وفرمایشات بزرگان دینی نیز چنین منظوری استنباط میشود. این حمایت علاوه برآنکه از مفهوم (استبقاء) برمیآید، نوعی همکاری برنیکی و تقوی است، که قرآن کریم بر آن تأکید فراوان نموده است. خداوند در آیه ۲سوره«مائده» میفرمایند: «وتعانواعلیالبر والتقوی.» پساولین وظیفه دولت اسلامی ومسلمانان این است که کودکان درگیر جنگ را به خانواده های آنان برگردانند، درغیر این صورت چنانچه بازگرداندن آنان به خانواده هایشان امکان پذیر نباشد، دولت اسلامی ومسلمانان وظیفه دارند، مکانی امن وپناهگاهی ایمن برای آنان درنظر بگیرند. بدلیل نیاز کودک به محیط امن وعاطفی، کودکان ترجیحاً درپناه یک خانواده جایگزین، زندگیخواهند کرد. خانواده جایگزینهرچند ممکن است جای اصلی خانواده کودک را پرنکند اما میتواند این انتخاب نوعی حمایت از کودکان تلقی گردد، چنانچه یافتن و بازگرداندن کودک به خانواده امکان پذیر نباشد، در این شرایط کودکان به مراکز بهزیستی سپرده میشوند.
بدیهی است درمورد اسکان کودکان در مراکز بازپروری یا مراکز بهزیستی لازم است که نیازهای اساسی کودکان ازجمله تغذیه، پوشاک وخدمات بهداشتی و آموزشی بنحو مطلوبی تأمینگردد. به ویژه لازم است با مشارکت دادن آنان در برنامه های متنوع، از آسیبهای جسمی و روحی وارده به آنان کاسته شود. چنانچه یک دولت بتواند با انعقاد یک معاهده و پیمان بین المللی کودکان سرزمین اسلامی را از بلایای جنگ دور سازد، این کار بردولت اسلامی لازم خواهد بود زیرا این پیمان ومعاهده تعهدات متقابلی را فراهم میسازد که کودکان از برخی صدمات جنگ دور بمانند. در اینگونه معاهدات و توافقات دولتها متعهد خواهند بود که کودکان را درجنگ شرکت ندهند وچنانچه کودکان درجنگ دچار آسیب گردند اقدامات حمایتی لازم ازآنان تا بازگشت بهخانواده صورت گیرد. پس همانطور که قبلاً آمد برافراد، نهادهای مردمی ودولت لازم است در حدتوان وامکانات از بروز خشونت علیه کودکان درمخاصمات جلوگیری نمایند. براساسآنچه فقیهان در حمایت از کودکان درجنگها آوردهاند، دولت اسلامی وظیفه دارد کسانی که کودکانرا درمخاصماتمسلحانه مشارکت میدهند و یا آنها را هدف قرار میدهند، بهعنوان مجرمان جنگی تحت تعقیب قرارداده، محاکمه ومجازات نمایند. درهرصورت چه دولت اسلامی به پروتکل الحاقی خاص حمایت از کودکان درمناقشات بپیوندد یاخیر، آموزه های اسلام، از کودکان درمخاصمات همواره پشتیبانی خواهد کرد.
گفتارسوم:
بررسی وضعیت وحمایت ازکودکان درگیردرمخاصمات درکشورهای اسلامی
بند اول :حمایت ازکودکان درکشورهای اسلامی
مسئله رعایت حقوق کودکان در درگیریهای مسلحانه یکیاز موضوعات مبتلا به کشورهای اسلامی میباشد. چرا که یک سوم کشورهای اسلامی درچند سال اخیر درگیر جنگهای مذهبی وسیاسی بودهاند. کودکان که هیچ گناهی درمورد انگیزهها و اهداف مشروع جنگ ندارند، معمولاً بیشترین صدمات را از کار بزرگترها میبینند. جنگ نه تنها حق حیات که یکی از اساسیترین حقوق کودک است را نقض میکند، بلکه حقآموزش، تفریح، امنیت و… را درمعرض تهدید قرار میدهد و مخالف و ناقض رعایت منافع عالیه کودک است. براین اساس است که کمیته حقوق بشردرنظریه عمومیخود وظیفه اصلی و اولیه دولتها را جلوگیری از جنگ میداند چرا که هر سال جنگها و خشونتها جان هزاران انسان بیگناه را میگیرد.
درجمادیالاول سال ۱۴۲۶ ه ق، تیرماه ۱۳۸۴ه ش مطابق با ژوئن ۲۰۰۵ میلادی میثاق حقوق کودک در اسلام توسط اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضوکنفرانس اسلامی در«صنعا» پایتخت«یمن» تصویب و برای الحاق کشورهای عضو سازمان گشوده شد. تدوین وتصویب این میثاق حاکی از لزوم توجه به اهمیت وضعیت کودکان در کشورهای اسلامی است حدود ششصد میلیون، یعنی بیشاز یک چهارم دومیلیارد جمعیت کودک جهان درکشورهای اسلامی زندگی میکنند. این تعداد بیش از۴۰% ازجمعیت این کشورهاست. گذشته از وضعیت عمومی کودکان در بسیاری ازکشورهایاسلامی که مشکلات بهداشتی، آموزشی وآثارناشی از فقر وعدم برابری اجتماعی را تحمل میکنند، تعارضات سیاسی، فرقهای ومذهبی در یکسوم ازکشورهایاسلامی درجریان است وبیشترین آثار را بر روی زندگی زنان وکودکان در ابعاد گوناگون به شکل کشته ومجروح شدن، پناهندگی، مثله شدن، آزارهای جنسی وغیره داشته است. اشغال که نمونه های بارز وعینیآن درفلسطین، عراق وافغانستان وجود دارد، درسالهای متمادی موجب کشته شدن دهها هزار کودک بیگناه گردیده است. همچنین کودکان جنوب سودان و لبنان، بخش عظیمی ازصدمات جنگ را متحمل شدهاند. آمارها حاکی از وضعیت عمومی بددختر بچهها درتعارضات بویژه تحمل خشونت نسبت به خود است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
درمقدمه این میثاق به رنج کودکان پناهنده وکودکانی که تحت سیطره اشغال، شرارت یا آوارگی ناشی از منازعات مسلحانه وقحطی به سر میبرند و بدین سان موجبات گسترش خشونت درمیان کودکان وافزایش تعداد کودکان معلول جسمی، روحی واجتماعی را فراهم میآورد، اشاره گردیده است. درقسمت اجرایی در ماده «۷» میثاق، باعنوان حمایت از کودکان، دربند«۵» بهحمایت ازکودکان به واسطه عدم درگیر نمودن آنها در منازعات مسلحانه وجنگها پرداخته شده و درماده «۱۹» با عنوان عدالت دربخش «ج» بند «۳» اشاره میکند که درصورت نیاز کمکهای حقوقی و بشردوستانه شامل دسترسی به یک وکیل ودرصورت لزوم یک مترجم برای کودک فراهم شود. همچنین ماده «۲۱» به کودکان پناهنده اشاره میکند که کشورهای عضو تا حد امکان از بهرهمندی کودکان پناهنده یا آنهایی که به طور قانونی مشابه چنین وضعیتی را اکتساب نمودهاند، حمایت میکنند. حال با عنایت به آنکه حتی درزمان تدوین کنوانسیون حقوق کودک عقیده بر آن بود که مقررات کنوانسیون درارتباط با حمایت از کودکان درجنگ نباید کمتر از مقررات حقوق بشردوستانه بین المللی در کنوانسیونهای چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ وپروتکلهای الحاقی ۱۹۷۷ باشد، کشورهای اسلامی نیز همگی بجز سومالی، کنوانسیون حقوق کودک را پذیرفته اند.۱
بند دوم : بررسی وضعیت کودکان درکشور های اسلامی و آثار تعارضات مسلحانه بر آنان
همانطور که ذکر شد درحال حاضر یک سوم از کشورهای درگیر تعارضات به اشکال مختلف سیاسی و فرقهای ـ قومی وجود دارند که آثار ناشی ازاین تعارضات را میتوان دراین کشورها به وضوح ملاحظه کرد. اینوضعیت خاصزمان حاضرنیست، نگاهیاجمالی بهتاریخ جنگ فرانسه علیه الجزایر ومبارزات آزادیبخش درکشورهای اسلامی در دهه های شصت وهفتاد میلادی شاهد این مدعاست. وضعیت غمبار کودکان فلسطینی و درمجموع خاورمیانه، خشونت نسبت به زنان و کودکان، آثار سوء تحریم های اعمال شده از طرف شورای امنیت در دهه نود میلادی که درمیان همه کشورهای مورد تحریم مانند عراق، لیبی، یوگسلاوی، سودان و سومالی موجب مرگ ومیر کودکان بویژه کودکان زیر ۵ سال به چند هزار نفر درماه گردیده، حملات ناتو به «کوزوو» وپناهندگی هزاران کودک بههمراه خانواده های خود دراین راستا قابل تأملاند. همچنین حمله امریکا ومتحدانش به افغانستان وعراق و درگیریهای داخلی درسوریه که عوامل خارجی در آن نقش عمده را ایفا مینمایند، جان هزاران کودک را گرفته یا اینکهآنها را با مشکلاتخاصی روبرونموده است. اینک به بررسی اجمالیدرخصوص وضعیتکودکان دربرخی از کشورهایاسلامی وآثار تعارضات مسلحانه برآنان میپردازیم.
الف : وضعیت کودکان و آثارجنگ برآنان درافغانستان
درحالیکه حمله آمریکا ومتحدان ناتو به افغانستان درسال ۲۰۰۱، آثار دهشتناک خود را بر روی کودکان افغانستان که خود وپدرانشان سالها تحمل صدمات اشغال شوروی وتعارضات داخلیرا کرده بودند، فاجعه میباشد و لیکن ظهور دوباره طالبان نیز موجب افزایش رنج وآسیب مجدد گردیده است.
گزارشات نمایندگان سازمان ملل متحددرامور کودکان ازجمله کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد و نیزگزارش دبیرکل حکایت ازآن دارد که هرساله تعداد زیادیازکودکان درافغانستان بهدلیل شیوه غلط آمریکا درمبارزه با تروریسم قربانی میشوند. درگزارش دبیرکل به استخدام کودکانرزمنده توسط طالبان اشاره شده است وتعداد کودکان سرباز ودرگیرجنگ را قریب به ۷۴۴۴ نفر برمیشمرد. همچنین حملات به مدارس توسط شورشیان موجب بسته شدنچندین مدرسهدرایالات مختلف شده وهزاران دانشآموزدرمناطق جنوبی این کشور به دلیل فقدان امنیت، از تسهیلات آموزشی محروم گردیدهاند.
براساس گزارش سازمان ملل که درماه آوریل منتشرشده، در بمبارانهای ناتو وارتش افغانستان در سال ۲۰۱۱ دستکم۱۱۰کودک کشته وحدود۷۰ نفر دیگرمجروح شدهاند. کمیته حقوق کودک سازمان ملل ضمن انتقاد از شانه خالی کردن ارتش آمریکا از کشتار گسترده کودکان افغان ودیگر کودکان، تصریح کرد که این جنایات علیه کودکان ناشی از«عدم اتخاذ اقدامات پیشگیرانه» و « استفاده بیش از حد از زور» توسط آمریکا است. نظامیان امریکاییدرافغانستان بهدنبال تأیید حملات هواییخود هستندوگفتهاند: ارتشتنهابرای بمباران کردن مردان بزرگسال نیامده بلکه میتواند کودکان را نیز بمباران نماید. ارتش در توجیه این امرآورده است که طالبان از برخی کودکان برای رسیدن به اهداف خود استفاده میکنند بنابراین کشتن آنها کاملاً قانونی است و این کودکان را، مردان نظامی بالغ و ظرفیتهای بالقوه خطرناک مینامند. تعریفآنها ازمردان نظامی بالغ مورد انتقاد منتقدان بوده است. منتقدان میگویند این تعریف توجیهی برای کشتار افراد ناشناخته است. با این تعریف تمامی مبارزان، مرد بالغ بهعنوان شورشی و افراد غیرشهروند تلقی میشوند مگر خلاف آن ثابت شود. اگر چنین باشد میزان کشتار غیرنظامیان بیشتر خواهد شد. با چنین استدلالی میتوان افراد غیر نظامی را هدف قرار داد درصورتی که آنان مستقیماً درعملیات خصمانه نقش نداشته باشند.
یک مجلهآمریکایی به مقالهای از ارتشآمریکا اشاره مینماید که در یک روزنامه نظامی به چاپ رسیده ودرآن مجوز کشتن وبمباران کودکان افغان را مجاز شمرده است. ارتش در روزنامه «میلیتری تایمز» تصریح نموده که کودکان اهداف مشروع و قابل قبول درجنگ به حساب میآیند زیرا برخی اوقات طالبان ودیگر گروه های شبه نظامی از آنها استفاده میکنند. کمیته حقوق کودک سازمان ملل درتوصیه های خود در این گزارش از مقامات آمریکا خواسته تا به موارد زیر عملنمایند:
* اتخاذ تدابیر پیشگیرانه برای جلوگیری از کشتار و قطع عضو شدن غیرنظامیان؛ ازجمله کودکان و انجام تحقیقات و اجرای عدالت در مورد اعضای ارتش آمریکا که مسئول خشونت و بد رفتاری ها علیه کودکان هستند.
* بازداشت کودکانی که با گروه های نظامی همکاری مینمایند به عنوان آخرین راهحل، فراهم کردن امکانات آموزشی و رفاهی برای همه افراد زیر۱۸ سال و اینکه آمریکا تضمین کند این کودکان به زندان کشورهای دیگر که درآنها خطر شکنجه و بدرفتاری وجود دارد منتقل نخواهند شد.
*ممنوعیت کامل ارسال اسلحه و نیروهای ارتش آمریکا به کشورهایی که از کودکان به عنوان سرباز درجنگ استفاده میشود.
*ارتقاء امکان دسترسی به مکانیزم گرفتن پناهندگی برای کودک ـ سربازها.
نیروهای آمریکا ومتحدانش درافغانستان تاکنون صدها کودک را بازداشت وبرخی از آنها را بیش از یک سال درشرایط بسیار بد وبدون داشتن دسترسی به کمکهای قانونیمناسب، آموزش وخدمات رفاهی نگهداریکردهاند. همچنینکودکان برخلاف استانداردهای بین المللیدرکنار افراد بزرگسالزندانی میشوند. گزارشهای سازمانملل نشان میدهد که بسیاری از این کودکان مورد شکنجه و بد رفتاری قرارگرفتهاند.
کمیته حقوق کودک سازمان مللازآمریکا میخواهد کودکان زندانی را از بزرگسالان جدا کرده و به آژانسهای بشردوستانه بین المللی ویونیسف(صندوق حمایت ازکودکان سازمانملل) اجازه دهد از بازداشتگاه های کودکان بازدید نمایند تا بتوانند کمکهای قانونی لازم را به آنها ارائه دهند. درگزارش دیگری که از سوی صندوق حمایت از کودکان سازمانملل(یونیسف) منتشرگردیده اعلام شد؛ خشونت علیه کودکان افغان، نقضحقوق کودکان بعلت حمله به مدارس، کشته شدن کودکان وسوءاستفادهی جنسی ازآنان درکشور افغانستان رو به افزایش است. آنچه از اینگزارش بر میآید این که مشخصگردید کودکان قربانی اصلی خشونت و جنگ درافغانستان هستند.
«هلیده اف. جانسون» مدیراجرایی یونیسف میگوید: اینگزارش نشان دهنده اوضاع و موقعیت وخیم کودکان درافغانستان است که لحظهبه لحظه وخیمتر میشود. وی میافزاید: کشتار و قتلعام کودکان، تخریب مدارس بههنگام حضوردانشآموزان، سوءاستفاده جنسی ازکودکان ومسائل دیگرازموارد خشونت علیه کودکان افغان بهشمار میرود. ایندرحالی است که کودکان ۱۲ساله چه دختر و چه پسر به منظور عملیات شهادت طلبانه وحملات انتحاری به خود بمب بسته و به پایگاه های نظامیان آمریکاییحمله میکنند وجان خود را بر سر این موضوع از دست میدهند. براساس برخی گزارشات دریک حمله هوایی که در افغانستان بوقوع پیوسته است، دست کم ۳۰ تن از ۴۷ نفرجان باختگان کودکان بودهاند که این آمار بسیار نگران کننده است.
همچنین کودکان ونوجوانان بین سنین۱۵ تا۱۷سال اغلب ربوده شده و برای فروش به کشورهای دیگر قاچاق میشوند و یا اینکه درکشورهای دیگر به انجام کارهای سخت وادار میشوند ونیز کودکانی که یتیم هستند یا درموقعیت و وضعیت بدخانوادگی از نظر اقتصادی به سر میبرند و یا بطور کلی فقیرند ، بیشاز سایرین در معرض فروش توسط باندهای قاچاق انسان، سوءاستفاده جنسی یا انجام کارهای دشوار قرار دارند.
عکس مرتبط با اقتصاد
جنگ درافغانستان باعث شده که هزاران کودک کشته یا آواره یا در بدترین شرایط از نظرتغذیه، آموزش، بهداشت وغیره زندگیرا سپرینمایند. آنچه مسلم است اینکه کودکان درافغانستان بیشترین صدمات را متحمل شدهاند. روی آوردن کودکان به شرکت درعملیاتهای انتحاری، سوءاستفاده های جنسی، انواع بیماریها و … نتایجی است که جنگهای پیدرپی برای کودکان افغانی بدنبال داشته است و تاکنون هیچ نهاد یا سازمان بین المللی نیز نتوانسته است مجرمین چنین جنایاتی را محاکمه نماید. این در حالی است که اینکشورها (آمریکا و متحدانش) ندای حمایت از حقوق بشر را سر میدهند وخودشان را حامیان حقوق بشردرجهان مینامند. همچنین تعدادی از کودکان بعلت اختلافات فرقهای، مذهبی و سیاسی در افغانستان کشته میشوند که بیشتر این وقایع بیارتباط به حضور واشغال افغانستان توسط بیگانگان نیست.
ب :بررسی وضعیت کودکان و تأثیرجنگ برآنان درعراق:
در دو دهه گذشته کودکان عراقی درکنار بقیهی جمعیت عراق، سوژهای نقضگسترده و خشونت بار حقوق انسانی خود قرارداشتهاند. اینحقوق به خاطر جنگ، اشغال بیگانگان و تحریمهای بین المللی خلق شدهاند. عراق هماکنون یکیاز بدترین نقاط برای کودکان درخاورمیانه و شمال عراق است. بر اثر جنگ در عراق، میلیونها کودک زیرخط فقر زندگیمیکنند، میلیونها کودک زیرپنج سال از سوءتغذیه رنج میبرند و دهها کودک روزانه میمیرند.
از زمان هجوم نیروهایآمریکایی و همپیمانانش درسال۲۰۰۳ به عراق، نیروهای اشغالگر و دولت عراق به شکلیگسترده دنتوانستهاند اساسیترینحقوق کودکان عراق را مطابق موازین سازمان ملل درزمینه حقوق کودکان عملینمایند. اینموازین برنیازها وحقوق کودکان برایزندگی درمحیطی امن کهشامل شرایط مناسب برای رشد فیزیکی، ذهنی، اخلاقی و مذهبی است تأکید دارد.
هرچنددرعراق به دلیل وضعیت جاری، جمعآوری منظم اطلاعات مربوط به آثار خشونت و تعارض بر کودکان، کاری دشوار است و با وضعیت امنیتی فعلی بسیار مشکل است که بتوان به تعداد کودکان قربانی و یا درگیرخشونت بطورکلی اشاره نمود ولیکن تعداد زیاد کشته، مثله وزخمی متعاقب حملات تروریستی فراوان است. درگزارش دبیرکل سازمانملل به آماری ازخشونتها ونادیده گرفتنحقوق کودکان منتشر شده است. بطورمثال درمارس ۲۰۰۶ درجریان یک حملهی نیروهای چندملیتی درمنطقه«ال اسحاقی»یک خانواده و۱۱نفرشامل ۵ کودک که یکی ازآنها یک ماهه بوده از بین رفتند. بر اساس اطلاعات وزارت بهداشت که از کانتینرهای بهداشتی و بیمارستانهای تحت پوشش خود در همه نقاط ازجمله کردستان جمعآوری کرده، از اول ژانویه تا۳۱ آگوست ۲۰۰۶، ۱۳۹ کودک کشته و مجروح گردیدهاند. همچنین شرکت کودکان در عملیات انتحاری هم بهعنوان عامل وهم قربانی وجود دارند. بر اساس گزارشات سازمان های غیردولتی در میان ۲۰۰۰۰ فرد دزدیده شده در عراق نیمی از آنهارا کودکان وزنان تشکیل میدهند.
قدرتهای فاتح درعراق مسئولیت نقض حقوق کودکان، عهدنامهها قوانین بین المللی را بردوش خود دارند. اینکشورها چهارچوب اجتماعی عراق را نابود کردهاند. ازلحاظ نژادی کشور را پاک سازی نمودهاند تا وحدت را درعراق نابود کنند، سیستمهای آب تصویه شده را از بین برده اند، امکانات بهداشتی و آموزشیرا تخریب واز بین بردهاند ومناطق پرچمعیت رامکرر بمباران کردهاند ودرتمامی اینموارد به زندگی کودکان آسیبهای جدی وارد نمودهاند. همچنین زندگی درکشوری جنگزده به روان کودکان آسیبهای مخرب وارد کرده واضطراب وافسردگی را همراه با بیماریهای روانی، درشکلی گسترده درکشور پخش کرده است.
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
براثرجنگ، سازمانها ونظامهایداخلی کشورعراق که میبایست از وضعیت فیزیکی، اجتماعی وحقوقی کودکان، زنان وجوانان اینکشور حمایت کند، نابود شده و یا به نوعی ناکارآمد شدهاند. درنتیجه کشور عراق را در روندی روزمره قتل، سرقت، آدم ربایی، خشونتهای جنسی، قاچاق انسان، سربازگیری اجباری برای گروهکهای مسلح، کارغیرقانونی کودکان و منع آزادیهای اجتماعی در برگرفته است.
سازمان های بین المللی و ارگانهای مدافع حقوق بشر نیزدر این میان بیشتر ازهمه مسئول نادیده گرفتن حقوق کودکان هستند. زیرا اینسازمانها وارگانها نتوانستهاند مسئولیت خود را درمورد هشدارهای کافیدر مورد جلوگیری از خشونت علیه جوانان و کودکان و جامعهی شکنندهی عراق به درستی انجام بدهند و نیز نتوانستهاند خطرهای موجود را درزمان مناسب خود تشخیص ودرمان نمایند. هرچندآمار و ارقام واقعی در مورد مرگ ومجروح شدن کودکان درعراق منتشرنمیشود اما برخی گزارشات حکایت ازآن دارد که بیش از یک میلیون کودک تا ژانویهی ۲۰۱۱ قربانی یورش کشورهای غربی به عراق شدهاند.
براساس بیانیهی۸ آگوست۲۰۱۱ سازمان مللمتحد، کودکان بسیاری به شکلهای غیرمستقیم قربانی این جنگ شدهاند. کودکان از طریق بیماریها، قحطی یا نبود غذای کافی، اقتصاد ازهم پاشیده، نبود فرصتهای کافیبرای زندگی، تغییرهای زیستمحیطی ونبود خدمات دولتیکافی، حذف حقوق بشراز زندگیروزمرهی مردم و جابجاییهای گستردهی جمعیت باعث آسیبهای گسترده گردیدهاند. همچنین نابودی تأسیسات صنعتی ونظامی باعث شده است تا فلزات سنگین ودیگر موادآلودهکننده وآسیبزننده درهوا، خاک وآب پخش بشوند. درننتیجه اپیدمیهای بیماری گسترش یافته وامکانات کافی برای مقابله با این اپیدمیها وجود نداشتهباشد. امروزه ما شاهد تولدهای همراه با نقصژنتیک وسرطان درجمعیت کودکانعراق هستیم وبرخی مناطق این کشورعملاً غیرقابل زندگی شده است. پزشکان متخصص درمنطقه «فلوجه» عراق میگویند: از سال ۲۰۰۵ تاکنون بیماریهای نایاب به شدت و بطور گسترده درجمعیت این منطقه گسترش یافته است. سرطان، مخصوصاً سرطان خوندرعراق بشدت روبه افزایش است. مشکلات ژنتیکیدرکودکان، آنهارا از زمان تولدمستعد سرطانساخته واینمورد ازسال۱۹۹۱تا ۲۰۰۳سال بهسال روبه افزایش بوده است. بمبهای منفجرنشده، مینهای زمینی، بمبهای خوشه ای عمل نکرده باعث شده تا حدود ۲۵% کودکانزیر۱۴ سال عراقکشته یامجروح شوند. براساسآمارهای ناقصنشان میدهد که کشته ها وزخمیهای بمبهای خوشه ای عمل نکرده بین سالهای۱۹۹۱ تا ۲۰۰۷ میلادی بین۵۵۰۰ تا ۸۰ هزارکودک را تحت تأثیرخود قرارداده است که از این تعداد ۷/۴۵ % بین ۱۵ تا ۲۹ سال سن داشته و ۹/۲۳% زیر۱۴سال بودهاند.
صلیبسرخ جهانیمیگوید: اززمان یورشآمریکا به عراق درسال۲۰۰۳ تاکنون نرخ سوءتغذیه در کودکان از۱۹% به ۲۸% رسیده است. تنها از هرسه کودک عراق ۱ کودک به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارد و ازهر چهار کودک، یک کودک از سوءتغذیهی گسترده ای رنج میبرد، آلودگیهای زیست محیطی شامل آب ناسالم بر۷۰% جمعیت عراق تأثیر مستقیم گذاشته وباعث شده تا از هر ۸ کودک یک کودک قبل از پنج سالگی فوت نماید.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.