۲-۲-۶ دورهی بدون علامت (نهفتگی)
پس از عفونت اولیه، پیدایش ایمنی مختص HIV و توقف ظاهری تکثیر ویروس، اغلب بیماران یک دوره‌ی نهفته را تجربه میکنند که سال‌ها طول میکشد. کلمهی«نهفته» گمراه کننده است، چرا که طی این دوره نیز، سیستم ایمنی به تدریج در حال تخریب است. تکثیر ویروس در ارگانهای لنفوئید همراه با طیفی از وقایع ایمنی که به طور مستقیم و غیرمستقیم توسط ویروس ایجاد می‌شود، منجر به کاهش سلول‌های CD4 می‌گردد. تخریب ایمنی الزاماً با سطح بالای ویروس در خون همراه نیست (بیانزاده، بیرشک، متقیپور و بوالهری، ۱۳۸۴).
۲-۲-۷ بیماری آشکار بالینی
تخریب پیش‌رونده‌ی سیستم ایمنی که در اغلب بیماران رخ میدهد، سرانجام به بیماری آشکار بالینی و یا ایدز با علائم و نشانه‌های عفونت‌های فرصت‌طلب یا بدخیمی می‌ انجامد. از سال ۱۹۹۶ با معرفی مهارکننده‌های پروتئین‌سازی در درمان ضدرتروویروسی، سیر عفونت HIV متحول شده است. بررسی‌های متعدد نشان داده‌اند که در فاصله‌ی زمانی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ در ایالات‌متحده آمریکا، مرگ ناشی از ایدز، عفونت‌های فرصت‌طلب و بستری ناشی از آن ۲۰ تا ۶۰ درصد کاهش یافته است (بیانزاده، بیرشک، متقیپور و بوالهری، ۱۳۸۴).
۲-۲-۸ وضعیت HIV/AIDS در جهان
AIDS چهارمین علت مرگ در سراسر جهان است. بر اساس گزارش UNAIDS در سال ۲۰۱۰، حدود ۳۴ میلیون نفر در جهان با این ویروس زندگی می‌کنند. سالیانه در سراسر دنیا، حدود دو میلیون نفر به دلیل ایدز و بیماری‌های مرتبط با آن می‌میرند. با وجودی که میزان بروز سالیانه‌ی موارد جدید عفونت HIV در حال کاهش است، اما شیوع این بیماری به دلیل کاهش مرگ‌ومیر ناشی از آن (با توجه به دسترسی بیشتر بیماران به درمان‌های ضد ویروسی) در حال افزایش است. ۵۰ درصد از جمعیت بالغ مبتلا به HIV را زنان تشکیل می‌دهند (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲)
بر اساس گزارش UNAIDS در سال ۲۰۱۰، حدود ۴/۳ میلیون کودک در جهان، با HIV/AIDS زندگی می‌کنند. افزایش دسترسی به خدمات پیشگیری از انتقال مادر به فرزند، منجر به کاهش موارد جدید ابتلای نوزادان به این عفونت شده است. با این وجود بر اساس همین گزارش، در سال ۲۰۱۰، حدود ۳۹۰ هزار مورد جدید ابتلا به این عفونت در کودکان شناسایی‌شده است. روش اصلی انتقال HIV در سراسر جهان، ارتباط جنسی با جنس مخالف بوده؛ هرچند این الگو از کشوری به کشور دیگر متفاوت است (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۹ وضعیت همه‌گیر HIV/AIDS در ایران
بر اساس گزارش سال ۲۰۱۲ پیشرفت کنترل ایدز در خصوص پایش اعلامیه‌ی تعهد مصوب اجلاس ویژهی مجمع عمومی سازمان ملل متحد در زمینه‌ی HIV/AIDS، اولین مورد ابتلا به HIV در ایران در سال ۱۳۶۵ گزارش شد. از آن پس تا سال ۱۳۷۴ در گزارش‌های سالیانه، موارد شناخته‌شده افزایش اندک و تدریجی داشت. در سال ۱۳۷۵ با شناسایی همه‌گیری در برخی از زندان‌های کشور، موارد شناخته‌شده به یک‌باره افزایش چشمگیر یافت و این سیر صعودی تا سال ۱۳۸۳ ادامه یافت. در آن سال کل موارد شناخته‌شده در طی یک سال به حداکثر رسید و سپس با شیبی ملایم روندی کاهشی داشته است. با توجه به اینکه تخمین تعداد مبتلایان حاکی از افزایش آنان است، روند کاهشی تعداد موارد شناسایی‌شده، ممکن است ناشی از کاهش قدرت سیستم شناسایی مبتلایان باشد. احتمال دارد علت اصلی این پدیده، مثبت شدن افرادی است که در کل کشور کمتر در دسترس سیستمهای شناسایی مبتلایان هستند. بر اساس آمار سیستم ثبت موارد شناسایی‌شده که در این گزارش درج شده است تا نیمه سال ۱۳۹۰ مجموعاً ۲۳۴۹۷ نفر افراد مبتلا به HIV/AIDS در کشور شناسایی‌شدهاند که ۳/۹۱ درصد آن‌ها را مردان و ۷/۸ درصد آن‌ها را زنان تشکیل می‌داده‌اند. تا آن زمان ۳۱۶۸ نفر از افراد شناسایی‌شده مبتلا به ایدز شده و ۴۴۱۹ نفر از افراد مبتلا فوت کرده بودند. ۴/۴۶ درصد از مبتلایان به HIV در گروه سنی ۳۴-۲۵ سال قرار داشتند که بالاترین نسبت در بین این گروه های سنی را به خود اختصاص می‌دادند. در ایران نیز همانند سایر کشورها، موارد شناسایی‌شده تنها بخشی از کل موارد مبتلایان است. تعداد کل مبتلایان ۹۳۲۵۰ نفر برآورد شده است. بر اساس این گزارش، روش‌های انتقال موارد شناسایی‌شده به شرح زیر بوده است: مصرف تزریقی مواد ۱/۶۶ درصد، انتقال جنسی ۸/۲۰ درصد و انتقال از مادر مبتلا به کودک ۵/۲ درصد. در ۶/۱۰ درصد از موارد شناسایی‌شده در این سال راه انتقال نامشخص بوده و هیچ مورد جدید ابتلا از راه خون و فرآورده‌های خونی گزارش نشده بود. این گزارش تصریح می کند که شیوع HIV در ایران در جمعیت عمومی هنوز پایین بوده، اما شیوع HIV در مصرف‌کنندگان تزریقی مواد حدود ۱۵ درصد بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که شیوع HIV در این زیرگروه جمعیتی از حد پنج درصد گذشته و همهگیری HIV در ایران در مرحله‌ی متمرکز همه‌گیری قرار دارد. طی دههی گذشته، اقدامات موفقی برای کنترل همه‌گیری در مصرف‌کنندگان تزریقی مواد اعمال‌شده و منجر به کاهش شیب رشد همه‌گیری در این گروه جمعیتی شده است، با این وجود هنوز عمدهترین عامل گسترش همهگیری در ایران مصرف تزریقی مواد است، چرا که تزریق با وسایل مشترک به صفر نرسیده است (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).

در سالهای اخیر شواهدی مبنی بر شیوع بالای HIV در گروه های مصرف‌کننده‌ی غیر تزریقی مواد در ایران منتشر شده است. نتایج مطالعه مرور سیستماتیک امین اسماعیلی و همکاران که در سال ۲۰۱۲ منتشرشده، نشان داده است که شیوع عفونت با این ویروس در مطالعاتی که پیش از سال ۲۰۰۵ انجام‌شده بودند، ۶/۱ درصد بوده و این رقم برای مطالعات انجام‌شده بعد از سال ۲۰۰۵ به ۴/۵ درصد رسیده است. اگرچه تاکنون مصرف‌کنندگان غیر تزریقی مواد، به عنوان «افراد در معرض بیش‌ترین خطر ابتلا» در نظر گرفته نشده بودند، ولی به نظر می‌رسد ایران با اپیدمی متمرکز در این گروه خاص جمعیتی نیز روبرو شده است و قرار دادن این گروه، به عنوان گروه جمعیتی آسیب‌پذیر در برنامه‌های پیشگیری از HIV منطقی به نظر می‌رسد (امین اسماعیلی و همکاران، ۲۰۱۲).
در چند سال اخیر نشانههایی حاکی از افزایش نقش انتقال جنسی HIV در ایران رخ داده است. سهم موارد شناسایی‌شده‌ی ابتلا از راه انتقال جنسی، به طور مداوم در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۹ افزایش‌یافته و شیوع HIV در زنان تن فروش به ۵/۴ درصد رسیده است. اغلب زنان تنفروش از کاندوم استفاده نمی‌کنند، تعدد روابط جنسی در مصرف‌کنندگان تزریقی نیز امری متداول بوده و اغلب بدون استفاده از کاندوم صورت می‌گیرد. علاوه بر این، نشانه‌هایی از رخداد روابط جنسی پرخطر در جوانان نیز مشاهده می‌شود. همچنین در چند سال اخیر نشانه‌هایی آشکار از افزایش شیوع مصرف ترکیبات متاآمفتامینی و افزایش رفتارهای جنسی پرخطر بعد از مصرف این ترکیبات نیز موجب نگرانیهای جدی شده است. به همین علت برای کنترل همه‌گیری، ارائه مداخلاتی که باعث کاهش روابط جنسی پرخطر گردند، لازم به نظر می‌رسد (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
در چند سال اخیر تعداد زنان مبتلا به HIV نیز در ایران افزایش یافته است. با افزایش تعداد مادران باردار مبتلا به HIV، بر تعداد کودکان مبتلا نیز در چند سال اخیر افزوده شده است. هر چند هنوز تعداد کودکان مبتلا اندک است، ولی در صورت عدم گسترش مداخلات مؤثر پیشگیری، انتقال از مادر به کودک می‌تواند مشکلزا شود. انتقال HIV در ایران از راه انتقال خون، به طور کامل کنترل شده و ضروری است اقدامات کنترلی باقوت بیشتر و بهره‌گیری از روزآمدترین امکانات ادامه یابد (رحیمیان بوگر، ۱۳۸۸).
۲-۲-۱۰ درمان بالینی
پزشکانی که با بیماران مبتلا به HIV سر و کار دارند، باید از اطلاعات به‌روز در خصوص درمان این بیماران برخوردار باشند. مراقبت و پیگیری این بیماران شامل معاینه‌ی بالینی، پایش سیستم ایمنی، درمان ضد ویروسی، پیشگیری از عفونت‌های فرصت‌طلب، درمان اختلالات نورولوژیک و روان‌پزشکی، درمان عفونت‌های همزمان از جمله سل، هپاتیت B و C، تنظیم خانواده و مراقبت‌های کلی بهداشتی می‌باشد (دتلز و همکاران، ۱۹۹۸؛ نقل از شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۱۱ انواع مشاوره HIV
۲-۲-۱۱-۱ مشاوره‌ی پیشگیری از عفونت HIV
در این روش، مشاور به مراجع برای شناسایی و کاهش رفتارهای پرخطر کمک می‌کند. مشاور می‌تواند از راهبُردهای متنوعی استفاده کند. این راهبردها می‌توانند ساده و صرفاً شامل ارائه اطلاعات بوده و یا این که پیچیدهتر بوده و روش‌های درمانی مبتنی بر شواهد را شامل شوند، مانند مصاحبه‌ی انگیزشی، روش‌های حل مسئله، روان‌درمانی‌های کوتاه مدت بین فردی و درمان شناختی رفتاری. مشاوره‌ی پیشگیری در جلسات مشاوره‌ی پیش از آزمایش و پس از آزمایش و نیز در طول مدت بیماری به کار میرود. مشاوران میباید به طور مداوم چالش‌هایی را که بیماران برای تداوم تغییر رفتار با آن مواجه هستند، ارزیابی نموده و راهبردهای عملی برای این چالش‌ها توصیه نمایند. به عنوان مثال، در مورد بیماران دچار وابستگی به مواد، راهبردهای کاهش آسیب و درمان نگه‌دارنده برای وابستگی، می‌تواند توصیه شود (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۱۱-۲ مشاورهی پیش از آزمایش
مشاوره‌ی پیش از آزمایش، یک مشاوره‌ی محرمانه بوده که به فرد امکان انتخاب آگاهانه در مورد انجام آزمایش HIV را می‌دهد. بر اساس دستورالعمل سازمان جهانی بهداشت، این تصمیم باید کاملاً به فرد واگذار شود و هیچ اجباری در کار نباشد. برای این انتخاب آگاهانه، فرد باید فواید و پیامد انجام آزمایش را بداند. مشاور از فرد در مقابل مشکلات بالقوه روان‌شناختی، قانونی و بهداشتی آشکار شدن وضعیت ابتلای وی حمایت می‌کند. مشاور همچنین، ظرفیت فرد برای مقابله با نتیجه‌ی مثبت احتمالی را ارزیابی نموده، اطلاعاتی در مورد HIV ارائه کرده و برای کاهش خطر انتقال وارد مشاوره‌ی پیشگیرانه می‌شود. درحالی‌که مشاوره‌ی فردی روش استاندارد برای مراجعین است، مدلهای جایگزین مانند جلسات برای زوجین و مشاوره‌ی گروهی نیز برای مشاوره‌ی پیش از آزمایش وجود دارند (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۱۱-۳ مشاوره بعد از آزمایش
در این نوع مشاوره، مشاور باید اطمینان حاصل کند که مراجع مفهوم نتیجه‌ی آزمایش خود (چه مثبت و چه منفی) را درک کرده است. در موارد ابتلا، مشاوره‌ی پس از آزمایش به فرد برای سازگاری با زندگی همراه با عفونت HIV کمک می کند.
خودکشی فرد مبتلا، یک چالش عمده برای مشاوران محسوب می‌گردد. در افراد مبتلا به HIV، احتمال اقدام به خودکشی طی دو دوره افزایش می‌یابد: به صورت تکانشی هنگامی که فرد برای اولین بار تشخیص داده می‌شود؛ و دیگر در اواخر سیر بیماری که اثرات عفونت بر سیستم اعصاب مرکزی ظاهر گشته، فرد توانایی کسب درآمد را از دست داده و احساس می‌کند که باری بر دوش خانواده شده است. مشاوران باید خطر خودکشی را در سیر بیماری ارزیابی نموده و بتوانند این قبیل افکار را مدیریت نمایند.
در مواردی که نتیجه‌ی آزمایش فرد منفی می‌گردد، فرد باید مفهوم دوره‌ی نهفتگی را به طور کامل درک کرده باشد و به وی توصیه شود در صورت انجام رفتار پرخطر، همچنان در معرض خطر ابتلا به این بیماری بوده و باید برای انجام آزمایش مجدد مراجعه نماید. هم در جلسه‌ی مشاوره‌ی پیش از آزمایش و هم در جلسه‌ی مشاوره‌ی پس از آن، راهبُردهای تغییر رفتار برای کاهش رفتارهای پرخطر می باید مورد استفاده قرار گیرند.
مشاوره‌ی پس از آزمایش معمولاً توسط فردی که مشاوره‌ی پیش از آزمایش را ارائه نموده، انجام می‌شود. در مواردی که فرد بدون اطلاع و رضایت مورد آزمایش قرار گرفته است، مشاور ممکن است با خشم بیمار که به وی فرافکنی شده، مواجه گردد (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۱۱-۴ مشاوره‌ی مستمر برای افراد دچار HIV
ماهیت مزمن و پیش‌رونده‌ی عفونت HIV موجب می‌شود فرد مبتلا، بستگان و آشنایان وی، با مشکلات روان‌شناختی گوناگون و متغیری مواجه شوند. بسیاری از این افراد پیش از ابتلا به HIV، مشکلات روان‌شناختی متعددی داشته‌اند. ابتلا به HIV، موجب فعال‌سازی مجدد مشکلات حل نشده‌ی پیشین، مانند تمایل به ارتباط با جنس موافق، مشکلات مربوط به حوادث تروماتیک، مانند تجاوز جنسی و یا مشکلات حل نشده در روابط بین فردی می‌گردد. در مراحل پیشرفته‌تر ممکن است فرد نیاز به ارجاع به مراکز بهزیستی، آماده نمودن وصیت‌نامه و یا پیدا کردن مراکز جایگزین برای مراقبت از فرزند خود داشته باشد (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۱۱-۵ مشاوره برای پایبندی به درمان
دریافت دارو، بیمار را با مشکلات و موانع روان‌شناختی، فیزیکی و عملی زیادی رو به رو می کند. عدم پایبندی به درمان، مانعی در برابر سرکوب موفق ویروس توسط دارو خواهد بود. مشاوره برای پایبندی به درمان، دانش بیمار در مورد بیماری، دارو و عوارض درمان را ارتقاء بخشیده و به بیمار کمک می‌کند تا دیدگاه مثبتی پیدا کند و باور کند که می‌تواند در روند بهبود خود اثرگذار باشد (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
۲-۲-۱۲ سلامت روان و عفونت HIV
اختلالات روانی، انواع اضطراب‌ها و روان‌پریشی‌ها، اعتیاد و عفونت HIV ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشته و عوامل خطرناک مشترکی مانند بیخانمانی، فقر، بیمبالاتی جنسی، خشونت و پیامدهای مشترکی چون انگ و تبعیض دارند. در مقایسه با جمعیت عمومی، اختلالات روانی در افراد مبتلا به عفونت با ویروس HIV به طور شایع‌تری دیده می‌شود. بر اساس مرور منابع غیر ایرانی، بیش از ۵۰ درصد بیماران HIV/AIDS حداقل یک اختلال روانی همراه نیز دارند (بایر و پاهریا، ۲۰۰۸؛ نقل از شادلو و همکاران).
مطالعه‌ای در ایران که به بررسی وضعیت روانی بیماران مبتلا به HIV مثبت مراجعه‌کننده به یک مرکز مشاوره‌ی بیماری‌های رفتاری پرداخته، اختلالات وابسته به مواد را در ۹۳ درصد، اختلالات خلقی را در ۴۳ درصد و اختلالات اضطرابی را در ۱۹ درصد مبتلایان به HIV گزارش کرده است. نتایج تحقیقی که بر مراجعین مرکز مشاوره‌ی بیماری‌های رفتاری بیمارستان امام خمینی در سال ۸۶-۱۳۸۵ صورت گرفت، نشان داد که ۴۲ درصد از بیماران مبتلا به HIV مثبت، بر اساس پرسشنامه بک افسردگی شدید داشته‌اند. برخی از این اختلالات پیش از ابتلا به این عفونت وجود دارند و فرد را در معرض خطر ابتلا به آن قرار می‌دهند، درحالی‌که برخی از مشکلات روانی به طور مستقیم و یا غیرمستقیم پیامد HIV/AIDS می‌باشند؛ بنابراین می‌توان ارتباط متقابل اختلالات روانی با HIV/AIDS را در سه دسته‌ی زیر تشریح کرد (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲):
دسته‌ی اول: برخی از بیماری‌های روانی افراد را در معرض خطر بیشتری برای ابتلا یا انتقال HIV/AIDS قرار می‌دهند. سه گروه از این بیماری‌ها شامل اختلالات مصرف مواد، اختلالات خلقی شامل افسردگی و اختلال دوقطبی و اختلالات روانی مزمن است. به عنوان مثال مصرف‌کنندگان تزریقی مواد که تزریق مشترک دارند یا از وسایل مشترکی برای تزریق استفاده می‌کنند، در معرض خطر بالاتری برای ابتلا یا انتقال این عفونت هستند، ولی حتی افرادی که از روش تزریق برای مصرف استفاده نمی‌کنند نیز، به دلیل تماس جنسی غیر ایمن، زمانی که تحت تأثیر موادی همچون محرک‌ها و الکل هستند و یا وقتی از رابطه‌ی جنسی برای به دست آوردن پول یا مواد استفاده می‌کنند، در معرض خطر خواهند بود. به عنوان مثالی دیگر، افراد مبتلا به اختلال شیدایی مهار لازم برای کنترل رفتارهای پرخطر لذت‌بخش را ندارند و یا افراد مبتلا به اختلالات مزمن روانی و عقب‌ماندگی ذهنی به دلیل شرایط زندگی و بی‌خانمانی ممکن است در معرض سوءاستفاده‌ی جسمی و جنسی قرار بگیرند.
دسته‌ی دوم: عفونت HIV به دلیل فشار روانی شدیدی که بر فرد وارد می‌کند، می‌تواند فرد را در معرض ابتلا به اختلالات روانی قرار دهد. فشار روانی‌های مختلفی همچون مشکلات جاری همراه با مصرف مواد، اطلاع یافتن از وضعیت آزمایش HIV، فشار روانی مطلع کردن افراد خانواده و دوستان از وضعیت عفونت، بی‌معنا شدن زندگی، عدم هدف و لذت در زندگی، آغاز درمان ضدرتروویروس، زمان‌هایی که قصد ترک مواد را دارد و باید علائم ترک را تحمل کند، بروز هرگونه بیماری طبی همراه، مطلع شدن از هرگونه پیشرفت سیر بیماری به عنوان مثال افت میزان CD4 و یا افزایش بار ویروس در بدن، نیاز به بستری به ویژه در اولین بستری، مرگ یکی از افراد مهم در زندگی، ایجاد اضطراب مرگ در خود، تشخیص استقرار بیماری ایدز، تغییرات مهم در زندگی مانند از دست دادن شغل، شکست در یک رابطه‌ی عاطفی و یا نقل‌مکان کردن به محل جدید و زمانی که مشخص می‌شود فرد مدت زیادی زنده نمی‌ماند و باید تصمیمات مهمی در پایان عمرش بگیرد، از جمله فشار روانی‌هایی هستند که فرد ناگزیر، در سیر بیماری با آن رو به رو می‌شود.
دسته‌ی سوم: عفونت با HIV/AIDS و یا درمان‌های ضد ویروسی ممکن است سیستم عصبی را تحت تأثیر قرار دهند و تظاهرات روان‌پزشکی ایجاد نمایند و یا بیماری‌های زمینه‌ای روان‌پزشکی فرد را تشدید کنند. اگرچه اختلالات روان‌پزشکی به طور شایعتری در افراد مبتلا به عفونت HIV دیده می‌شود و به دلایل مختلفی تعامل دوطرفه‌ای بین این دو موضوع وجود دارد، ولی متأسفانه ارتباط HIV/AIDS و بیماری‌ها و مشکلات روان‌پزشکی فراتر از تسهیل دوسویه‌ی بروز آن‌هاست. شاید مهم‌ترین وجه عملی این ارتباط، تداخل در روند پذیرش درمان ضدرتروویروسی باشد. عدم پذیرش درمان مشکل شایعی در بیماران HIV مثبت است و بیش از ۷۰ درصد بیماران تحت درمان ART دوزهای درمانی خود را از قلم می‌اندازند و مصرف نمی‌کنند (شادلو و همکاران، ۱۳۹۲).
نگهداری از یک بیمار مبتلا به HIV/AIDS، مراقبین و افراد خانواده‌ی وی را متحمل فشار روانی طاقت‌فرسایی می‌کند که می‌تواند به زنجیره‌ای از مشکلات روان‌شناختی و رنج قابل‌توجه و یا افت عملکرد آنان منجر شود و از این طریق نیز بر پذیرش درمان و حمایت از بیمار برای ادامه‌ی مراقبت تأثیر بگذارد؛ بنابراین می‌توان گفت، حمایت‌های روانی اجتماعی، مداخلات روان‌شناختی و روان‌پزشکی می‌بایست به عنوان جزء لاینفک برنامه‌های درمان و مراقبت از بیماران مبتلا به عفونت HIV مثبت محسوب گردند. در هر صورت، ابتلای به اختلالات روان‌پزشکی که در بیش از نیمی از مبتلایان به HIV مثبت وجود دارد، نباید موجب گردد که این افراد، از دریافت درمان و مراقبت لازم برای عفونت HIV، محروم گردند (رحیمیان بوگر، ۱۳۸۸). این اختلالات عبارت است از:
۲-۲-۱۲-۱ افسردگی
افسردگی شایع‌ترین اختلال روان‌پزشکی در بیماران مبتلا به HIV مثبت محسوب می‌شود و شیوع افسردگی در این بیماران دست کم دو برابر جمعیت عمومی گزارش شده است. در صورت هم بودی این اختلال با اختلالات مصرف مواد، شیوع آن بیش از این مقدار افزایش می‌یابد. مطالعات نشان داده است که از هر ۳ فرد مبتلا به HIV، یک نفر به اختلال افسردگی اساسی مبتلا است. علائم افسردگی با بروز رفتارهای پرخطر، عدم تبعیت از درمان و کوتاه شدن مدت بقاء یا زنده ماندن فرد مبتلا همراه است. البته اندوه و سوگ، پاسخ‌های معمول و طبیعی به بسیاری از پیامدهای عفونت با HIV بوده و افسردگی بالینی محسوب نمی‌شود، اگرچه ممکن است نیاز به مراقبت و مداخله داشته باشد (یان و همکاران، ۲۰۰۵؛ نقل از سلگی، هاشمیان و سعیدیپور، ۱۳۸۶).
۲-۲-۱۲-۲ اضطراب
علائم و نشانه‌های اضطراب در بیش از ۸۰ درصد بیماران مبتلا به HIV مثبت دیده می‌شود. واکنش‌های اضطرابی به دلایل متنوعی ممکن است ایجادشده و توسعه یابند. این دلایل از نگرانی‌های بیمار در مورد عفونت HIV، درمان و مراقبت از آن و مرگ خود به علت این بیماری تا دلایلی غیر مرتبط با HIV از جمله فشار روانی‌های روزمره‌ی زندگی، مشکلات خانوادگی و مسائلی نظیر این را شامل می‌شود. در مواردی، فرد در گذشته سابقه‌ی یک اختلال اضطرابی را داشته و در جریان ابتلا به عفونت با HIV، اختلال اضطرابی مجدداً خود را نشان می‌دهد. اختلال اضطرابی انواع مختلفی دارد و اختلال هراس، اختلال اضطراب منتشر، اختلال وسواسی جبری، اختلال استرس پس از سانحه با شیوع قابل‌توجهی در بیماران مبتلا به عفونت با HIV دیده می‌شود (بایر و پاهریا، ۲۰۰۸؛ نقل از سلگی و همکاران، ۱۳۸۶). نوع دیگری از اضطراب که به عنوان اضطراب وجودی در بیماران مبتلا به بیماری‌های خاص مطرح می‌شود اضطراب ناشی از مرگ خود توسط بیماری، نابودی زندگی و در نتیجه بیمعنا شدن زندگی است.
۲-۳ مبانی نظری نشانگان افت روحیه
۲-۳-۱ اضطرابهای وجودی
زمانی که حادثه تهدیدکننده‌ای سبک زندگی آرام فرد را مختل می‌کند، وی با هسته مرکزی وجودی خود مواجه می‌شود (استیونز^[۶۹]، ١٩٩٢) و نگرانی‌های وجودی که با آگاهی فرد از مرگ و خطر بالقوه تهدیدکننده به وجود میآید، می‌تواند منبع قابل‌توجه آزردگی در افرادی باشد که با بیماری‌های تهدیدکننده زندگی دست به گریبان هستند (هنوک^[۷۰] و دنیلسون^[۷۱]، ٢٠٠٩، لیانگ^[۷۲] و اسپلن^[۷۳]،٢٠١٠). بر اساس دیدگاه وجودی، رویارویی هر انسانی با مسلمات هستی^[۷۴] و دلواپسی‌های غایی که از ویژگی‌های درونی قطعی و گریزناپذیر هستی انسان در جهان آفرینش به شمار می‌آیند، اضطراب‌آور‌است. سازه‌های عمیقی که ریشه در هستی انسان دارند و حقایق زندگی را می‌سازند: مرگ و نیستی، مسئولیت و آزادی، معنا و پوچی و تنهایی. هر یک از ما سخت نیازمند جاودانگی، استواری، همزیستی و الگویی برای سرمشق قرار دادن هستیم و با این وجود، همگی باید با مرگ ناگزیر، بیپایگی، تنهایی و پوچی روبرو شویم (یالوم،۱۹۸۰/۱۳۹۰).
از آنجایی که اضطراب ویژگی هستی شناختی هر فردیست که در رابطه با تهدید نیستی در وجود ما ریشه دوانیده، لذا پذیرش آزادی و آگاهی از متناهی بودن، ناگزیر موجب اضطراب می‌شود. در واقع اضطراب چیزی نیست که داشته باشیم، بلکه چیزی است که هستیم (می،۱۹۷۷؛ نقل از پروچاسکا و نورکراس،۱۹۵۷/۱۳۸۹).
توجه نظر به نگرانی‌های وجودی در این بیماران از این مفهوم ناشی می‌شود که بیماری تداعی گر مرگ و بیماری پیش‌رونده است و بنابراین جرقه‌ای^[۷۵] برای برانگیختن ترس‌های وجودی محسوب می‌شود (استرانگ^[۷۶]،١٩٩۷). در واقع بیماری مرگ نزدیک است»، در اینجاست که پرسش‌های وجودی^[۷۷] آغاز می‌شود (وستمن^[۷۸]، برگنمار^[۷۹]، اندرسون^[۸۰] ، ٢٠٠۶). چرا من؟ ممکن است برای بهبودی‌اش شروع به دعا و نیایش بکند چرا که همچنان در مرحله انکار بیماری و موقعیتش به سر می‌برد. از آنجایی که به دعا و درخواستش برای شفا یافتن پاسخی داده نمی‌شود، سؤالات دیگری پرسیده می‌شود: «آیا خدا داره منو به خاطر گناه های گذشته ام تنبیه و مجازات می کنه؟ آیا خدا اصلا نگران من هست؟ آیا خدا قدرت داره که تغییری توی وضعیت من به وجود بیاره؟» (کوئنیگ^[۸۱]، ۲۰۰۴). در اینجا دیدگاهش در مورد خود و جهان به چالش کشیده می‌شود، چرا که شکافی بین اطلاعات نهفته در منبع فشار زا از یک طرف و انتظارات و باورهای مثبت افراد در مورد جهان از طرف دیگر به وجود می‌آید (لیپور،۲۰۰۱؛ نقل از کرنان^[۸۲] و لیپور^[۸۳]، ۲۰۰۹).
نکته اصلی اینجاست که این نگرانی‌ها و اضطراب‌های وجودی در کوتاه مدت کاملاً طبیعی و قابل انتظارند و پیامد بهنجار مقابله با رویدادهای بالقوه آسیبزا محسوب میشوند (کالهون^[۸۴] و تدسچی^[۸۵]، ۱۹۹۹؛ نقل از فوریندر^[۸۶] و نوربرگ^[۸۷]، ۲۰۱۰)؛ اما برخی بیماران در دام این پرسش‌ها و نگرانی‌ها گرفتار میشوند و در واقع بدون کمک اطرافیان و مخصوصاً درمانگران نمی‌توانند معانی موثقی برای آن‌ها بیابند، چرا که نمی‌توانند با تکیه بر باورهای معنوی و معانی اصیل خودشان با این پرسش‌ها مواجه شوند (کوئنیگ، ۲۰۰۴)؛ بنابراین درحالی‌که اضطراب وجودی پاسخ صادقانه به نیستی است، اضطراب روان رنجور پاسخ بدلی و نا اصیل به هستی محسوب می‌شود. در واقع اضطراب وجودی پیامد هوشیاری است و تنها دفاع علیه آن دروغ‌گویی هوشیار است که اساس آسیب روانی بوده و به اضطراب روان رنجور می‌ انجامد (پروچاسکا و نورکراس، ۱۹۵۷/۱۳۸۹).
۲-۳-۲ آزردگی‌های وجودی و مظاهر آن
آزردگی وجودی محصول تجربه رویدادهای زندگی حاوی معانی اندک و یا فقدان معناست (لی^[۸۸]، کوهن^[۸۹]، ادگار^[۹۰]، لایزنر^[۹۱] و گاگنو^[۹۲]،۲۰۰۶). یافتهها نشان دادهاند رنج و آزردگی وجودی در مواجهه با بیماری‌های تهدیدکننده زندگی، یکی از وضعیتهای ناتوان‌کننده و طاقت فرساست (اسکریبر^[۹۳]، بروس^[۹۴] و بوستون^[۹۵]، ٢٠١١) و نتایج پژوهشهای قبلی نشان میدهند که وقوع آن در بین جمعیت بیماران مبتلا به سرطان پیشرفته (مولن^[۹۶] و همکاران، ٢٠٠۹)، بیماران مبتلا به سرطان در حال درمان سرپایی (لی و همکاران، ٢٠١١) و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن و سخت درمان (وهلینگ و همکاران، ٢٠١٢)، در طی تمام مراحل بیماری احتمال بالایی دارد و یکی از جنبه‌های قابل تأمل مراقبت‌های روان‌شناختی محسوب می‌شود.
وهلینگ و همکاران (۲۰۱۲) در بررسی رابطه میزان پیشرفت تومور و مشکلات جسمی در تبیین آزردگی وجودی در بیماران مبتلا به سرطان در مطالعه‌ای طولی در بین ۲۷۰ بیمار مبتلا به سرطان به این نتیجه رسیدند که خطر آزردگی وجودی در این دسته از بیماران به دلیل مواجهه با استرسورهای وجودی مختلف در سراسر مراحل بیماری وجود دارد.

واحد تهران مرکزی
دانشکده روان شناسی و علوم اجتماعی، گروه علوم تربیتی
پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد (M.A)
گرایش: مدیریت آموزشی
عنوان:
تاثیر هوشمندسازی مدارس بر سبک‌های یادگیری دانش آموزان پایه‌ی پنجم دوره ابتدایی آموزش و پرورش شهر تهران
استاد راهنما:
دکتر عباس خورشیدی
پژوهشگر:
لیلا عبدلی
تابستان ۱۳۹۳
تقدیم به:
مادر عزیزم به پاس محبت‌های بی‌دریغشان که هرگز فروکش نمی‌کند،
تقدیم به همسرم که در سایه همیاری و همدلی او به این منظور نائل شدم،
تقدیم به پسران گلم که وجود نازنینشان طراوت و شادابی زندگی من است.
سپاس خدای را که هر چه دارم از اوست،
از استاد با کمالات و شایسته؛ جناب آقای دکتر خورشیدی که در کمال سعه صدر، با حسن خلق و فروتنی، از هیچ کمکی در این عرصه بر من دریغ ننمودند و زحمت راهنمایی این پایان‌ ‌نامه را بر عهده گرفتند؛
و از استاد فرزانه و دلسوز؛ سر کار خانم کردستانی و خانم دکتر صمدی که زحمت داوری این پایان‌نامه را متقبل شدند؛ کمال تشکر و قدردانی را دارم.
تعهد نامه اصالت پایان نامه کارشناسی ارشد
اینجانب لیلا عبدلی دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد به شماره دانشجویی ۸۹۱۲۵۱۸۹۷ در رشته مدیریت آموزشی که در تاریخ ۳/۶/۹۳ از پایان نامه خود تحت عنوان: تاثیر هوشمندسازی مدارس بر سبک‌های یادگیری دانش آموزان پایه‌ی پنجم دوره ابتدایی آموزش و پرورش شهر تهران
با کسب نمره ۱۸ و درجه بسیارخوب دفاع نموده ام بدین وسیله متعهد می شوم :
این پایان نامه حاصل تحقیق و پژوهش انجام شده توسط اینجانب بوده و در مواردی که از دستاوردهای علمی و پژوهشی دیگران ( اعم از پایان نامه ، کتاب ، مقاله و … ) استفاده نموده ام ، مطابق ضوابط و رویه های موجود ، نام منبع مورد استفاده و سایر مشخصات آن را در فهرست ذکر و درج کرده ام.
این پایان نامه قبلاً برای دریافت هیچ مدرک تحصیلی ( هم سطح ، پایین تر یا بالاتر ) در سایر دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی ارائه نشده است.

چنانچه بعد از فراغت از تحصیل ، قصد استفاده و هر گونه بهره برداری اعم از چاپ کتاب، ثبت اختراع و … از این پایان نامه داشته باشم ، از حوزه معاونت پژوهشی واحد مجوزهای مربوطه را اخذ نمایم.
چنانچه در هر مقطع زمانی خلاف موارد فوق ثابت شود، عواقب ناشی از آن را بپذیرم و واحد دانشگاهی مجاز است با اینجانب مطابق ضوابط و مقررات رفتار نموده و در صورت ابطال مدرک تحصیلی ام هیچ گونه ادعایی نخواهم داشت.
نام و نام خانوادگی :
تاریخ و امضاء :
بسمه‌تعالی
در تاریخ ۳/۶/۹۳
دانشجوی کارشناسی ارشد لیلا عبدلی از پایان نامه خود دفاع نموده و با
نمره ۱۸ بحروف هجده و با درجه بسیارخوب مورد تصویب قرار گرفت.
امضاء استاد راهنما
بسمه تعالی
دانشگاه آزاد اسلامی – واحد تهران مرکزی
دانشکده روانشناسی و علوم اجتماعی
(این چکیده به منظور چاپ در پژوهش نامه دانشگاه تهیه شده است)

بودن, انعطاف داشتن, ابتکار داشتن و توجه به جزئیات) و دریافتی متفاوت کردن, بکار گرفته می شود.
مطالعات دقیق نشان می دهند که روش های یادگیری مبتنی بر خلاقیت تاثیر عظیمی بر موفقیت تحصیلی دارند, ولی متاسفانه همین مطالعات نیز نشان می دهند که این روشها کمترین روش های متخذه در کلاسهای درس هستند, زیرا معلمین عموماً روش یادگیری آمرانه, دیکته کردن اطلاعات را ترجیح می دهند.
بیان مساله:
با توجه به اهمیت خلاقیت و نوآوری در مدارس و ضرورت وجود آن در نظام اموزش و پرورش موضوع مورد پژوهش در این تحقیق عبارتست از :
راه های پرورش خلاقیت در دانش آموزان دوره راهنمایی چیست؟
پس بیان مساله اینکه از چه راه ها و روشهایی برای بروز خلاقیت و پرورش آن در دانش آموزان دوره راهنمایی استفاده نمائیم.

اهداف پژوهش:
از آنجا که خلاقیت و نوآوری برای بقای سازمانها به ویژه نظام اموزش و پرورش امری حیاتی می باشد و تداوم حیات سازمانها وابسته به تحقیق این امر است. منظور از تحقیق حاضر نیز بررسی راه های پرورش خلاقیت در دانش آموزان دوره راهنمایی ناحیه ۳ کرج است که در نتیجه مشخص گردد چه عواملی در پرورش خلاقیت و نوآوری دانش آموزان تاثیر دارد و تا چه اندازه آنان خلاق و نوآور بوده, همچنین به چه اندازه از قدرت تشخیص مسائل و تبیین مشکلات, از آن مهارت در بکار گیری امکانات و ایجاد زمینه برای شکوفایی استعداد ها و بهبود بخشیدن به وضعیت آموزشی برخوردارند.
سئوالات تحقیق:
در این تحقیق سعی می شود به سئوالات زیر پاسخ داده شود.
مدیران و معلمان به چه میزان در رشد و پرورش قوه خلاقیت دانش آموزان می توانند تاثیر گذار باشند؟
انجام فعالیت های گروهی (پژوهشی_ ورزشی_…) تا چه حد در رشد و پرورش و تقویت خلاقیت دانش آموزان موثر است؟
چه عواملی مانع رشد و پرورش قوه خلاقیت در دانش آموزان می شود؟
چه تفاوتی میان شخصیت دانش آموزان خلاق در مقایسه با سایر دانش آموزان ملاحظه می شود؟
اهمیت و ضرورت تحقیق:
با توجه به نقش مهم و حیاتی آموزش و پرورش به ویژه اهمیت تحقیق و پژوهش در زمینه های مختلف و نیاز جامعه, بیش از هرزمان به افراد خلاق و نو آور و موضوع اهمیت خلاقیت و راه های پرورش آن در دانش آموزان لازم و ضروری است که در این زمینه کنکاش و پژوهشی صورت پذیرد و راه کارها و شیوه هایی در این خصوص ارائه می گردد.
تعاریف عملیاتی متغیرها:
در این قسمت از تحقیق به تعریف عملیاتی و کاربردی متغیرهای موضوع پژوهش از جمله خلاقیت و شیوه های پرورشی خلاقیت و موارد وابسته به آنها می پردازیم:
تعریف خلاقیت: یک فرایند ذهنی است که در فرد معینی و در یک زمان مشخص دیده می شود_ فرآیندی که در نتیجه آن یک اثر جدید اعم از فکر, یا چیز نو و متفاوتی تولید می شود.
شیوه های پرورش خلاقیت:
منظور ارائه راه کارهایی است که از آن طریق بتوانیم خلاقیت را در دانش آموزان رشد و شکوفا و همچنین تقویت نمائیم که در این راستا معلم_ مدیر و فعالیت های گروهی دانش آموزان و محیط نقش به بسزایی می توانند ایفا نمایند.
مقدمه۱
در دنیای پیچیده کنونی که شاهد رقابت های بسیار فشرده جوامع گوناگون برای دست یابی به جدیدترین فن آوری و منابع قدرت هستیم, افراد تیز هوش_ خلاق و صاحبان اندیشه نو و تفکر واگرا به مثابه گران بهاترین سرمایه ها از جایگاه بسیار والا و ارزشمندی برخوردار هستند. د رچنین عصری, باید برای اداره سازمان های گوناگون اجتماعی_ فرهنگی, اقتصادی و آموزش, به نوآوری و نوجویی و نوخواهی و بهره گیری از دست آوردهای اخلاقی, علمی و فنی بشر همت گماشت و راه را برای نوآوری و ارائه طرح های مناسب در این سازمانها هموار کرد.
امروز جامعه, بیش از هر زمان دیگر به افراد هوشمند و خلاق نیاز دارد, هر قدر جهانی که درآن زندگی می کنیم پیچیده تر می شود, نیاز به شناسایی و پرورش ذهن های خلاق و آفریننده نیز بیشتر و شدیدتر می گردد به همین دلیل, در شرایط کنونی, مسئله خلاقیت از مهم ترین مسائل در قلمرو روانشناسی آموزشگاهی است, با توجه به این امر باید مدیرانی مبتکر و خلاق را برای رده های متفاوت مدیریت برگزید, مدیران توانمندی که قادر باشند با اتخاذ تدابیر و شیوه های بایسته, به ویژه در دستگاه آموزش و پرورش, زمینه را برای تجلی و بروز استعدادها و خلاقیت های معلمان و دانش آموزان فراهم آورند. آگر با استناد به نظر ((ژان پیاژه)) هدف اصلی آموزش و پرور ش را آفرینش و بویژه آفرینش انسانهای توانا به انجام دادن کارهای نو و انسان هایی خلاق و نوآفرین و کاشف بدانیم.
وظیفه و رسالت سازمان های آموزش وپرورش و از جمله مدارس این است که به کار گماری مدیران مبتکران و نوآور و ارائه طرح های جدید و روش های نو, زمینه بروز این ویژگی های آدمی را در معلمان و دانش آموزان فراهم آورند و فضای مدارس را به فضای بالنده, خلاق, مبتکر, روح افزا, صمیمانه اثر بخش, پرتلاش هماهنگ و لذت بخش تبدیل کنند.
البته این امر مستلزم تدوین طرح ها و برنامه های گوناگونی است که مدیران مدارس باید با اجرای تدریجی آنها, تحول, تحرک وتغییرات جدیدی در واحدهای آموزشی پدید آورند. بطورکلی, برنامه ریزی در تمام سطوح مدیریت, بویژه مدیریت مدرسه, مستلزم داشتن اندیشه خلاق, ارائه ابتکارات جدید, ورزیدگی و مهارت در بکارگرفتن منابع و عوامل متعدد است.
بنابراین با توجه به نقش مهم مدیران در هماهنگی کلیه فعالیت های معلمان و دانش آموزان و ایجاد خلاقیت در محیط آموزشگاهها در این تحقیق به بررسی و چگونگی راه های پرورش خلاقیت در دانش آموزان دوره راهنمائی خواهیم پرداخت.
تعریف و توصیف خلاقیت:
واژه خلاقیت عمر طولانی ندارد_ واژه نامه انگلیسی آکسفورد_ ظهور این کلمه را به سال ۱۸۷۵ میلادی در کتابی راجع به ادبیات نمایش انگلیسی, نسبت می دهد در این کتاب از قدرت خلاق شکسپیر سخن رفته است. خلاقیت واژه های بسیار مبهم و ارائه تعریفی از آن بسیار مشکل است_ پژوهشکران برداشت های متفاوتی از خلاقیت دارند و بالطبع, تعاریف متفاوتی از آن ارائه داده اند, وجود چنین اختلاف نظری ناشی از ماهیت بسیار پیچیده و مرکب کنش های مغزی ماست. در این قسمت به ذکر چند تعریف از خلاقیت از صاحبنظران می پردازیم.
گیلفورد: خلاقیت یعنی حل یک مشکل یا سلسله ای از مسائل کوچک و بزرگ.
راجرز: خلاقیت را اظهار وجود و استقلال طلبی و حفظ شخصیت انسان می داند.
استیفن رابینز: (۱۹۹۱) خلاقیت را به معنای توانائی ترکیب اندیشه ها و نظرات در یک روش منحصر به فرد با ایجاد پیوستگی بین آنان بیان می کند.
لوتانز (۱۹۹۲): خلاقیت را بوجود آوردن تلفیقی از اندیشه ها و رهیافت های افراد و یا گروه ها در یک روش جدید تعریف کرده است.
رضائیان( ۱۳۷۴): خلاقیت بکار گیری توانائیهای ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید است. متداول ترین برداشت از خلاقیت عبارت است از اینکه فرد فکری نو ومتفاوت ارائه دهد._ خلاقیت می توان با تولید یا خلق اثر نو و متفاوت ارزشیابی کرد. اما باید به خاطر داشت که هر خلاقیتی لزوماً به تولید اثر قابل مشاهده منجر نمی گردد_
برای مثال در عالم تخیل, کودک یا نوجوان چیز نو و متفاوتی خلق می کند, اما آفرینش ذهنی او برای دیگران قابل مشاهده و بالطبع ارزشیابی و قضاوت نیست. بنابراین خلاقیت یک فرایند ذهنی است که در فرد معینی و در یک زمان مشخص دیده می شود_ فرآیندی که در نتیجه آن یک اثرجدید, اعم از فکر, چیز نو و متفاوتی, تولید می شود. ممکن است تولید جدید و متفاوت, کلامی یا غیر کلامی عینی یا ذهنی باشد.
در میان تعاریفی که درباره رفتار خلاق و جنبه های گوناگون ان نظیر نتایج, مراحل شخصیت و محیط بعمل آمده است تفاوت هایی به چشم می خورد. برخی معتقدند که نتیجه رفتار خلاق, بطور حتم باید عینی و ملموس باشد در حالیکه عده ای دیگر, ابراز یک اندیشه خلاق را نیز رفتاری خلاق می دانند.
گروهی دیگر فکر می کنند مراحلی که در جریان یک رفتار خلاق طی می شود در همه افراد یکسان است, در صورتی که دیگران اعتقاد دارند این مراحل در افراد گوناگون متفاوت است_ در مورد خصوصیات شخصیتی برخی بر این باورند که ویژگی های شخصیتی افراد خلاق جنبه ارثی دارد_ در حالیکه دیگران ضمن رد این نظریه بر اکتسابی بودن آن تاکید دارند و معتقدند در تکوین یک زفتار خلاق, محیط نقش اساسی دارد در صورتی که مخالفان این عقیده, نقش محیط را نفی می کنند و می گویند فردی که رفتار خلاق دارد خصوصیات خود را هر جا که باشد نشان می دهد و محیط نمی تواند در آن نقشی داشته باشد
چه عواملی در پرورش خلاقیت دانش آموزان می توانند موثر باشند؟
ذهنی که در جستجوی ثبات است راکد می ماند مانند همان آبگیر کنار رودخانه, این ذهن به زودی پر از فساد و پوسیدگی خواهد شد تنها ذهنی که دیوار, مانع, مکان استراحتی ندارد, بطور کامل با زندگی بدون وقفه درحال جلو رفتن, کشف و انفجار است تنها چنین ذهنی می تواند شادمان باشد و تا ابد نو, زیرا چنین ذهنی خود به خود خلاق است. خلاقیت کیفیتی است که در همه انسانها وجود دارد و تفاوت تنها در میزان آن است, مانند هوش که مقدار آن در عده ای کم و در بعضی زیاد و بسیار زیاد است.
خلاقیت کم, نشانه یک فرد عادی است و خلاقیت زیاد آدم های خلاق و مبتکر را از دیگران متمایز می سازد در مورد ارتباط بین بهره هوشی و خلاقیت نمی توان به درستی رابطه ای را تصور کرد, زیرا بسیاری از افراد خلاق, افراد باهوشی نیستند, همچنین نمی توان گفت افرادی که هوش های بالا دارند, خلاق و مبتکرند جالب است بدانیم که دانش آموزان خلاق به اندازه دانش آموزان باهوش مورد علاقه معلمان نیستند.
نتایج این تحقیقات اگر چه قابل تصمیم به کل است, هشداری است که وضعیت کلاسهای درسی را تا حدودی روشن می سازد_ دانش آموزان موفق و مورد احترام معلم معمولاً آنهایی هستند که خوب گوش می دهند مطالب درس را عیناً حفظ می کنند, عاری از تفکر و اگرا هستند و در هنگام پاسخ دادن به سئولات کلیشه ای عمل می کنند.
آموزگاران و معلمانی که به روش های سنتی علاقمند و پایبند هستند, معمولاً دانش آموزانی را دوست دارند که سر به راه و دنباله رو و خالی از اشتباه باشند, دانش آموزانی که با خیال پردازی ها, مسئله ای ایجاد نمی کنند و مسائل را آنگونه که عرف و عادت سال های طولانی معلم است حل می کنند.
در این گونه کلاسها تفکرات و اگرا جایگاهی ندارد. احتمالاً ظرافت طبع یعضی دانش آموزان خلاق هم با بی توجهی آموزگار روبرو می شود. وقت کم و حجم زیاد دانش آموزان و ارزشیابی های آخر سال برای معلمان که متعلق به نسل کهن هستند بهانه ای مناسب است.
خلاقیت انسان ها در همه ادوار و جوامع نیروی محرکه ای بوده است که بشر را از حالت غارنشینی به عصر فضایی امروز کشانده است. انسانی که از وضعیت خویش ناراضی بوده, به دنبال کسب رضایت و بهینه کردن محیط زیست و پاسخ دادن به کنجکاوی هایش کاوش گر و نو اندیش و خلاق باشد.
یکی از انگیزه های خلاقیت, عدم رضایت است که باعث می شود نیروی ابتکار بشر شروع خلاقیت و آغاز جریانی نو و تازه را بشارت دهد.
انگیزه دیگر خلاقیت کنجکاوی است, کنجکاوی نسبت به رویدادها و پدیده های محیط زندگانی همیشه موجد برخورد با مسئله می شود_ گاه خلاقیت در شیوه حل مساله و گاه در طرح آن است.
عامل مهم دیگری که با عث بروز خلاقیت می شود, داشتن روحیه شاد و امیدوار است _ افرادی که نسبت به رویدادها و مسائل محیطی دیدگاه منفی دارند, نمی توانند خلاق و نو اندیش باشند_ مبارزه با درماندگی و آزاده بودن و آزاد زیستن شیوه زندگی انسانهای خلاق است.
آنان با مردم محیط خود به راحتی می جوشند و به آنها احساس نیاز می کنند تا با درک کاستی هایشان, نیروی خلاقه خویش را بکار گیرند و عامل خیر و مبشر نیکی باشند.

شکل ۵-۱۷: نمودار میله­ای خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۵۰۰ و تعداد ۱۰۰ قله بر اساس تعداد تغییر محیطی

شکل ۵-۱۶ گراف خطای جاری الگوریتم پیشنهادی MMCOA را بر اساس تعداد ارزیابی­های صورت گرفته که برابر ۵۰۰۰۰ (۵۰۰ × ۱۰۰) می­باشد، بر روی صد قله نشان داده و در کنار آن شکل
۵-۱۷ قرار دارد که نمودار میله­ای خطای جاری همین الگوریتم را در ۱۰۰ تغییر محیطی و تعداد ۱۰۰ قله به نمایش می­ گذارد.

شکل ۵-۱۸: گراف خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۵۰۰ و تعداد ۲۰۰ قله بر اساس تعداد ارزیابی­ها

شکل ۵-۱۹: نمودار میله­ای خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۵۰۰ و تعداد ۲۰۰ قله بر اساس تعداد تغییر محیطی

شکل ۵-۱۸ گراف خطای جاری الگوریتم پیشنهادیMMCOA را بر اساس تعداد ارزیابی­های صورت گرفته که برابر ۵۰۰۰۰ (۵۰۰ × ۱۰۰) می­باشد، بر روی دویست قله نشان داده و در کنار آن شکل
۵-۱۹ قرار دارد که نمودار میله­ای خطای جاری همین الگوریتم را در ۱۰۰ تغییر محیطی و تعداد ۲۰۰ قله به نمایش می­ گذارد.
گراف خطای جاری و نمایش نمودار میله­ای آن در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰
در این بخش گراف مربوط به خطای جاری که در فصل سوم مطرح شد و نمایش نمودار میله­ای آن برای الگوریتم پیشنهادی MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰، با تعداد قله­های مختلف نمایش داده می­ شود. در ضمن در این­جا طول گام حرکتی قله­ها ۱ و تعداد ابعاد ۵ در نظر گرفته شده است.

شکل ۵-۲۰: گراف خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۱ قله بر اساس تعداد ارزیابی­ها

شکل ۵-۲۱: نمودار میله­ای خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۱ قله بر اساس تعداد تغییر محیطی

در شکل ۵-۲۰، همان­طور که ملاحظه می­ شود، گراف خطای جاری الگوریتم پیشنهادی MMCOA بر اساس تعداد ارزیابی­های صورت گرفته که در این­جا ۱۰۰۰۰۰ (۱۰۰۰ × ۱۰۰) می­باشد، بر روی یک قله نشان داده شده است. در کنار آن شکل ۵-۲۱ قرار دارد که نمودار میله­ای خطای جاری همین الگوریتم را در ۱۰۰ تغییر محیطی و تعداد ۱ قله به نمایش می­ گذارد.

شکل ۵-۲۲: گراف خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۵ قله بر اساس تعداد ارزیابی­ها

شکل ۵-۲۳: نمودار میله­ای خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۵ قله بر اساس تعداد تغییر محیطی

شکل ۵-۲۲ گراف خطای جاری الگوریتم پیشنهادیMMCOA را بر اساس تعداد ارزیابی­های صورت گرفته که برابر ۱۰۰۰۰۰ (۱۰۰۰ × ۱۰۰) می­باشد، بر روی پنج قله نشان داده و در کنار آن شکل ۵-۲۳ قرار دارد که نمودار میله­ای خطای جاری همین الگوریتم را در ۱۰۰ تغییر محیطی و تعداد ۵ قله به نمایش می­ گذارد.

شکل ۵-۲۴: گراف خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۱۰ قله بر اساس تعداد ارزیابی­ها

شکل ۵-۲۵: نمودار میله­ای خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۱۰ قله بر اساس تعداد تغییر محیطی

شکل ۵-۲۴ گراف خطای جاری الگوریتم پیشنهادی MMCOA را بر اساس تعداد ارزیابی­های صورت گرفته که برابر ۱۰۰۰۰۰ (۱۰۰۰ × ۱۰۰) می­باشد، بر روی ده قله نشان داده و در کنار آن شکل
۵-۲۵ قرار دارد که نمودار میله­ای خطای جاری همین الگوریتم را در ۱۰۰ تغییر محیطی و تعداد ۱۰ قله به نمایش می­ گذارد.

شکل ۵-۲۶: گراف خطای جاری الگوریتم MMCOA در فرکانس تغییرات ۱۰۰۰ و تعداد ۲۰ قله بر اساس تعداد ارزیابی­ها

عنوان صفحه
شکل ۱-۱) مدل مفهومی تحقیق شکل ۱-۱) چارچوب ارزیابی متوازن ۷
شکل ۲-۱ ) نمای کلی معیارهای مدل EFQM)) 21
شکل ۲-۲: چشم انداز وماموریت سازمانی مدل ۳۳
شکل ۲- ۳ : مدل عمو می‌روش ارزیابی متوازن ۳۴
شکل ۲- ۴ : هفت شاخص عملکرد ۳۳
شکل۲-۵ : هرم عملکرد ۳۷
شکل ۲-۵ : مدل تحلیل ذینفعان ۳۹
شکل ۲- ۶ :متد ممیزی و ارتقاء سیستم عملکرد ۳۹
شکل ۲-۷: نمای کلی معیارهای مدل EFQM 41
شکل ۲-۸: هرم تعدیل یافته کانجی ۴۳
شکل ۲- ۹ : رابطه علت و معلولی موجود در ارزیابی متوازن ۶۷
چکیده:
ارزیابی شرط لازم مدیریت است. اگر چیزی را نتوان ارزیابی نمود نمی توان آن را مدیریت کرد. سرمایه گذاری و مدیریت روی دارایی های نامشهود در بالندگی و شکل گیری سازمانهای مشتری مدار و پاسخگو منجر به تولید خدمات ارزان و بالا رفتن سطح رضایتمندی جامعه هدف می گردد. امروزه دیگر نمی توان با ابزارهای اندازه گیری عملکرد دوران اقتصاد سنتی و صنعتی موفقیت سازمان را سنجید. ارزیابی عملکرد فرایند سنجش و اندازه گیری و مقایسه میزان و نحوه دستیابی به وضعیت مطلوب با معیارها و نگرش معین در دامنه و حوزه تحت پوشش معین با شاخص های معین با هدف بازنگری اصلاح و بهبود مستمر آن می‎باشد. بانک ملت استان گیلان نیز، در جهت نیل به اهداف عالی و رسیدن به جایگاه برتر نیاز به استقرار یک مدل جهت ارزیابی عملکرد خویش دارد تا هم استراتژی‌های خود را عملیاتی نموده، عملکرد مجموعه خود را جهت حصول اطمینان از کاهش انحراف در مسیر ارزیابی نماید و هم در رسیدن به نتایج مورد خواست خود توازن ایجاد نماید. به همین منظور در این تحقیق، بررسی نقش ارزیابی عملکرد در بانک ملت استان گیلان با بهره گرفتن از کارت امتیازی متوازن^[۱] مورد بررسی قرار می‌گیرد. این تحقیق ابتدا با مقایسه سیستم‌های ارزیابی عملکرد و انتخاب مدل کارت امتیازی متوازن به این سوال پاسخ می‌دهد که کدام یک از مدل‌های اندازه گیری عملکرد را جهت ارزیابی عملکرد بانک ملت استان گیلان باید انتخاب کرد و توسعه داد؟ این تحقیق از نظر هدف کاربردی است و از لحاظ روش و اجرا، تحقیق حاضر توصیفی از نوع پیمایشی است و نهایتاً از لحاظ روش جمع آوری داده ها و اطلاعات این تحقیق از نوع میدانی می باشد. ابزار پژوهش نیز پرسشنامه بوده است. کارکنان بانک ملت استان گیلان که تعداد آنها ۷۵۰ نفر بود به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شده است. شیوه نمونه گیری در این پژوهش روش تصادفی ساده بوده است. تحلیل توصیفی و استنباطی داده ها با بهره گرفتن از نرم افزار spss انجام شده است. آزمون تی تست برای بررسی فرضیه ها و آزمون فریدمن برای اولویت بندی شاخص ها استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون فرضیه ها نشان می‎دهد که تمام فرضیه های تحقیق تایید شده است.

واژه‌های کلیدی: ارزیابی عملکرد، کارت امتیازی متوازن (شاخص های چهارگانه BSC)، دارایی های مشهود و دارایی های نامشهود
فصل اول
کلیات تحقیق
۱- ۱- مقدمه
در عصر اقتصاد مبتنی بر دانش فعالیت ارزش آفرین سازمان‌ها متکی به دارایی‌های مشهود آن‌ها نیست. امروزه دانش و قابلیت کارکنان روابط با مشتریان و تأمین کنندگان کیفیت محصولات و خدمات فناوری اطلاعات و فرهنگ سازمانی دارایی‌هایی به مراتب ارزشمندتر از دارایی‌های فیزیکی‌اند و توانمندی سازمان‌ها در به کار گیری این دارایی‌های نامشهود قدرت اصلی ارزش آفرینی آن‌ها را رقم می‌زند و ارزیابی‌های مبتنی بر سنجه‌های مالی توانایی ارزیابی این دارایی‌های نامشهود و انعکاس تأثیر آن‌ها بر موفقیت سازمان‌ها را ندارند. در اوایل دهه ۱۹۹۰ روش ارزیابی متوازن توسط چند تن از محققین به دنیا معرفی شد. این روش معتقد بود که ارزیابی عملکرد نبایستی تنها به سنجه‌های (مالی) متکی باشد بلکه عملکرد را باید از منظر‌های مهم دیگری همچون منظر (مشتری) (فرایندهای داخلی) و (یادگیری و رشد) نیز مورد ارزیابی قرار داد. (کاپلان، نورتون، ۱۳۸۶: ۱).
۱-۲- بیان مسأله
در اوایل دهه ۱۹۹۰موسسه نولان نورتون بازوی تحقیقاتی شرکت کی پی ام جی تحقیقی را با عنوان(( اندازه گیری عملکرد سازمانهای آینده)) به عهده گرفت. در این پژوهش روشی به منظور اندازه گیری عملکرد به نام کارت امتیازی متوازن ارائه شد. کارت امتیازی متوازن چارچوبی مفهومی دارد که اهداف راهبردی سازمان را به شاخص های قابل سنجش تبدیل کرده و توزیع متعادلی میان حوزه های حیاتی سازمان برقرارمی کند و امروزه نه تنها بعنوان ابزاری برای اندازه گیری عملکرد بلکه بعنوان ابزاری به منظور مدیریت راهبردی و تبدیل چشم انداز به مجموعه ای شفاف و واضح از اهداف نیز استفاده می شود. این روش که تلاش شد ضعف سیستم های اندازه گیری عملکرد سنتی در ارتباط با خلق ارزش از دارایی های نامشهود پوشانده شود بعنوان سیستم ارزیابی عملکردعلاوه بر ارزیابی مالی عملکرد سازمان را با افزودن سه بعد دیگر ارزیابی می کند. مدل ارزیابی متوازن تکنیکی جهت تبدیل استراتژی به عمل می‌باشد، کارت امتیازی متوازن، شاخص‌های مالی سنتی را حفظ می‌کند، اما شاخص‌های مالی به تنهایی ناکافی هستند، کارت امتیازی متوازن، شاخص‌های مالی از عملکرد گذشته را با شاخص‌هایی از تعیین کننده‌های عملکرد آینده تکمیل می‌کند. اهداف و شاخص‌های کارت امتیازی از استراتژی و چشم انداز سازمان تعیین شده‌اند. این اهداف و شاخص‌ها به عملکرد سازمان در چهار منظر می‌نگرند: مالی، مشتری، فرآیندهای داخلی، و رشد و یادگیری.
زیگنفوس(۲۰۰۰) استفاده از کارت امتیازی متوازن را به منظور انتخاب شاخص های عملکرد در حوزه بازرسی ممیزی داخلی نشان داد. کالن وهمکاران (۲۰۰۳) استفاده از کارت امتیازی متوازن را برای تقویت مدیریت عملکرد پیشنهاد دادند. لانکویست(۲۰۰۲) کارت امتیازی متوازن را یکی از معروف ترین سیستم های اندازه گیری و سنجش عملکرد در آمریکا و اروپا تلقی کرد. چن و همکاران (۲۰۰۶) با بهره گرفتن از کارت امتیازی متوازن به ارزیابی عملکرد دانشگاه تکنولوژی چین پرداختند. چرا که بیان داشتند صاحب نظرانی همچون ( بروان.دلوین.رولستاداس واندرسون). کارت امتیازی متوازن را بعنوان یکی از سیستم های مدرن اندازه گیری معرفی کردند.
با توجه به گسترش رقابت جهانی و افزایش تنوع تقاضای مشتری سازمان ها برای حفظ بازار و کسب سود باید بطور مداوم در تلاش برای بهبود تولید ارائه خدمات و فرآیندهای فعالیت مطابق با سلایق مشتریان باشند. پر واضح است که مشتری امروزی خواستار محصولی با کیفیت و در عین حال با قیمتی مناسب است. این امر نیز مستلزم ارتباط نزدیک با مشتریان و شناخت کافی از فرآیندهای درونی سازمان است. ابزاری که می تواند شناخت کامل و صحیحی از عملیات درونی یک سازمان و بازخور مناسبی از عملکرد کارکنان ارائه کند، ارزیابی عملکرد است. با توجه به تغییر و دگرگونی های روزافزون در محیط و عوامل اثر گذار بر سازمانها سیستم های ارزیابی عملکرد می توانند موثر واقع شوند که بطور فراگیر یک سازمان را ارزیابی کنند و علاوه بر معیارهای مالی. معیارها و سنجه های غیرمالی را نیز در ارزیابی خود دخیل کنند. امروزه سازمان ها با چندین موضوع اساسی در رابطه با کسب و کار روبرو هستند. چهار موضوع فراگیر که بدون شک واحدهای کسب وکار را متاثر می سازد عبارتند از: اتکا بر معیار های مالی سنتی، افزایش دارایی های نامشهود، خطر از دست دان شهرت و اجرای استراتژی.
اگر سابقه ارزیابی عملکرد را مورد کاوش قرار دهیم باید به تاریخ زندگی بشر برگردیم درست زمانی که افراد کار کردن بصورت گروهی را آغاز کردند شیوه ارزیابی درآن زمان بر اساس قضاوت های ذهنی و شخصی مسئول گروه بوده است. به همین ترتیب شیوه ارزیابی عملکرد و اهدافی را که دنبال می کند در دوره های مختلف مدیریت (کلاسیک.نئوکلاسیک….) و همچنین در کشورهای مختلف بصورت گوناگون اجرا شده است. در ایران نیز ارزیابی بصورت کلاسیک در اواخر قرن هفتم هجری توسط خواجه رشیدالدین فضل الله مطرح شده که در سال ۱۳۴۹ برای اولین بار در کشور مقرر گردید که سازمانهای دولتی از نظر مدیریت و نحوه اداره امورمورد ارزیابی قرار گیرند. در دوران عصرصنعتی تمام رویکردهایی که در زمینه ارزیابی عملکرد در بانکها وجود داشت بر مبنای شاخص های مالی (دارایی های مشهود) بود که امروزه سیستم سنجش سنتی عملکرد خوانده می شود. در اواخر قرن بیستم با فرا رسیدن عصر اطلاعات سازمانها مزیت رقابتی خود را در حوزه های غیر مالی (دارایی های نامشهود) دیدند و شاخص های عملکرد سنتی را مورد انتقاد قرار دادند. بر این اساس مدل های مختلفی برای اندازه گیری عملکرد توسعه داده شد که از آن جمله می توان به سینک و تاتل. ماتریس عملکرد و مدل هرم عملکرد اشاره کرد. مدل های ارائه شده هر چند به اندازه گیری ابعاد مالی و غیر مالی توجه دارند، در ارائه سنجه های مورد نظر در چارچوب متوازن و متعادل ناموفق هستند. این عدم تعادل سبب می شود تا سنجه ها نتوانند تصویر مناسب و صحیحی از عملکرد سازمان ارائه دهند.
بانک ملت نیز برای اندازه گیری و بهبود عملکرد فعالیت های مختلفی را بکار می گیرد. در حالیکه ارزیابی عملکرد شعب بانک ملت بر مبنای شاخص های مالی (دارایی های مشهود) انجام می گردید و حتی درجه بندی شعب به درجه یک، درجه دو، درجه سه و درجه چهار برحسب ابعاد مالی شعب صورت می گردید. بنابراین با توجه به اینکه سازمانها امروزه مزیت رقابتی خود را در حوزه های غیر مالی (دارایی های نامشهود) ایجاد می نمایند. بنابراین بانک ملت نیز جهت بدست آوردن سهم بازار، بهبود عملکرد، حاکمیت ضابطه شایستگی و ایجاد فضای مناسب در اجرای اثر بخشی وظایف شعب و نیل به اهداف سازمانی که مجموعه این فعالیتها، عملکرد بانک را بهبود بخشیده و موفقیت و پیشرفت آن را تسهیل می کند، نیاز به یک سیستم سنجش عملکرد فراگیر دارد که علاوه بر حفظ معیارهای مالی، معیارهای غیرمالی نیز مورد ارزیابی قرار دهد. با توجه به ضعف سیستم فعلی اندازه گیری عملکرد بسیاری از سازمانهای پیشرو به طراحی و استقرار سیستم های جامع تری که وظایف سازمانی را با اهداف استراتژیک پیوند داده و با ارائه مجموعه متوازنی از شاخص های مالی و غیر مالی فعالیت های سازمان را به سمت خواست و نیاز مشتریان هدایت کنند پرداختند. روش جدیدی که این گونه شرکت ها برای اجرای موفقیت آمیز استراتژی های خود به کار گرفته اند ارزیابی متوازن است(پنی، ۲۰۰۸: ۱).
با توجه به مطالب بیان شده سوال اصلی تحقیق بدین صورت بیان می شود که :
نقش نظام ارزیابی عملکرد (با رویکرد کارت امتیازی متوازن) در سنجش عملکرد بانک ملت استان گیلان چگونه است؟
۱-۳- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
آگاهی از عملکرد بانک ملت استان گیلان از جمله عوامل مهمی است که می تواند بر فرایند عملکرد و تصمیم گیری در سنوات آتی تأثیر گذار باشد. از آنجا که کارکنان (سرمایه های انسانی) از مهمترین داراییهای نامشهود بوده و کارکنان بانک با کارایی بالاتر نقش اصلی را در رقابت پذیری بانکها بازی می ِکنند. از مهمترین رویکردها در این زمینه به دیدگاه مشتری، فرایند های داخلی، رشد و یادگیری (نوآوری و خلاقیت، یادگیری) کارکنان بانک ملت باید توجه ویژه داشته باشیم.
نظر به این موضوع مهم در این مطالعه تلاش می گردد با بهره گرفتن از مدل (کارت امتیازی متوازن) با مشخص شدن عملکرد بانک ملت استان گیلان، نقاط قوت و ضعف در حوزه های مختلف کاملا مشخص و بستر مناسبی در جهت اصلاح روش های کاری به منظور بهبود عملکرد بانک ملت متناسب با اهداف بانک ملت فراهم خواهد شد.

۱- ۴- اهداف تحقیق
۱-۴-۱- هدف اصلی
بررسی امکان سنجی اجرای “تکنیک ارزیابی متوازن^[۲]“در سنجش عملکرد بانک ملت استان گیلان.
۱-۴-۲- اهداف فرعی
- بررسی اجرای دیدگاه مالی “تکنیک ارزیابی متوازن” در سنجش عملکرد بانک ملت استان گیلان.
- بررسی اجرای دیدگاه مشتری “تکنیک ارزیابی متوازن” در سنجش عملکرد بانک ملت استان گیلان.
- بررسی اجرای دیدگاه فرآیندهای داخلی “تکنیک ارزیابی متوازن” در سنجش عملکرد بانک ملت استان گیلان.
- بررسی اجرای دیدگاه رشد و یادگیری “تکنیک ارزیابی متوازن” در سنجش عملکرد بانک ملت استان گیلان.

۱-۵- چارچوب نظری تحقیق
در مدل ارائه شده کاپلن و نورتون عملکرد سازمانها با توجه به چهار منظر (ابعاد ارزیابی متوازن) مورد ارزیابی قرار می گیرند:
۱-منظرمشتری (شاخص ها:رضایت مشتری-تعامل مشتری)
۲-منظر فرایند های داخلی (شاخص ها:تسهیل فرآیندهای کاری- تسریع فرآیندهای کاری-بهبود فرآیندهای کاری)
۳-منظر رشد و یادگیری(شاخص ها:نوآوری و خلاقیت کارکنان- یادگیری کارکنان)
۴-منظر مالی (شاخصها: ارزش افزوده- کاهش هزینه).
منظر مالی:
نتایج اقتصادی قابل اندازه گیری عملیات از قبل انجام شده را ارزیابی می کند. معیار های عملکرد مالی مشخص می کند که آیا استراتژی شرکت اجرا می شود و آیا باعث بهبود سود شرکت می شود یا نه؟ اهداف مالی معمولا با قابلیت سوددهی شرکت مرتبط است و اندازه گیری می شود. برای مثال سود عملیاتی، بازده سرمایه، رشد سریع فروش ایجاد جریان های نقدی و اخیراً ارزش افزوده اقتصادی از معیارهای مالی هستند (کپلن وآتکینسون، ۲۰۰۷)
منظر مشتری:
منظر مشتری معمولاً شامل چندین معیار اصلی یا کلی از نتایج موفق استراتژی است که خوب فرموله و اجرا شده است. در این منظر از ارزیابی متوازن مدیران بخش هایی از بازار و مشتری که شرکت در آن بخش ها رقابت خواهد کرد را شناسایی کرده و معیار های عملکرد مربوط به آنها را مشخص می کنند. معیارهای عملکرد اصلی شامل رضایت مشتری، جذب مشتریان جدید، سودآوری مشتری و سهم بازار است (همان:۳۶۹)