آرایه‌های ادبی: مرغ زند خوان کنایه از بلبل است و این جا استعاره از جام شراب یا مغنیان است .( جام شراب را به شکل مرغ می‌ساختند.)
۳۳ - عـاشـقی تــوبــه شکسـته همـچو مــن
از طـــواف خمسِـــتان آمــــد بــــرون
معنی و مفهوم: آن‌جا عاشقی را دیدم که مانند من توبه‌ی خود را شکسته و در حالی که میخانه را زیارت کرده بود، بیرون آمد.
آرایه‌های ادبی: خمستان به کعبه مانند شده است که عاشقان آن را طواف می‌کنند.
۳۴ - دسـت مـن بـگرفـت و در میـخانه بـــرد
بــا مـــن از راز نهـــان آمـــد بــــرون
معنی و مفهوم: آن عاشق توبه شکسته، دست مرا گرفت و به میخانه برد و راز پنهان خود را با من در میان نهاد.
۳۵ - گفـت مـی خـور تــا برون آیـی ز پوسـت
لالــه نیــز از پوســت ز آن آمــد بــــرون
شاهد: لاله می خورد که از پوســت بــرون رفــت، تو نیــز
لاله خـوردم کــن و از پــوســت بـــرون آر مـــرا
(خاقانی، ۱۳۸۸:۴۰)
چو گل مبـاش کـــه هـــم پوســت را کفن ســازی
چــو لالـــه بـــاری اول ز پـــوســـت بیـــرون آ
(همان: ۱۱)
معنی و مفهوم: آن عاشق گفت: شراب بنوش تا از این ظواهر قشری بیرون بیایی و به حقیقت ناب تبدیل شوی. گل لاله نیز با نوشیدن شراب، این‌گونه از پوست بیرون آمده و شکفته شده است.
آرایه‌های ادبی: بیت دارای حسن تعلیل است. دلیل شکفتگی و زیبایی گل لاله را نوشیدن شراب دانسته است.
۳۶ - مـی خـوری بــه، کـز ریــا طـاعـت کـنی
گفتــم و تیـــر از کــمان آمــد بــــرون
معنی و مفهوم: من گفتم: می خوردن بهتر از عبادت از روی ریاکاری است و با این سخن مقصود حاصل شد.
آرایه‌های ادبی: تیر از کمان بیرون آمدن کنایه از تمام شدن کار است.
۳۷ - پــای رنــدان بـــوســه زن خـاقــانیـا
خــاصـه پــایی کـز جهـان آمــد بـــرون
واژگان: رندان: مردم مُحیل و زیرک. (برهان)
معنی و مفهوم: ای خاقانی، بر پای رندان باده خوار بوسه بزن و خاک پای آنان باش؛ به ویژه پای آن کسانی که دنیا را ترک کرده و از تعلّقات آن بیرون آمده‌اند.
آرایه‌های ادبی: پای از جهان بیرون آمدن کنایه از ترک دنیا کردن است.
۳۸ - از حجــاب غیــب چـون مــاه از غَــمام
نصـرت شـــاه اخســتان آمـــد بـــرون
واژگان: غَمام: ابر، سحاب. (غیاث)
معنی و مفهوم: نصرت و پیروزی شاه اخستان، مانند ماهی که از پشت ابر بیرون بیاید، از پرده‌های غیب آشکار شد.
آرایه‌های ادبی: بیت دارای تشبیه مرکب است، بیرون آمدن نصرت شاه از عالم غیب به بیرون آمدن ماه از پشت ابر تشبیه شده است.
۳۹ - داور اســـلام خـــاقـــان الــکبیر
عـــدل را نــوشــیروان ممـــلکت
واژگان: خاقان کبیر: لقب ابوالمظفر اخستان بن منوچهر ممدوح خاقانی است. نوشیروان: انوشیروان بن قباد بن فیروز، مادر وی دختری دهقان بود و قباد در نیشابور او را به زنی گرفت، لقب وی کسری است. (دهخدا)
معنی و مفهوم: شاه اخستان حاکم اسلام و خاقان بزرگ است و او در عدالت ورزی برای مملکت مانند خسرو انوشیروان است.

آرایه‌های ادبی: شاه اخستان در عدالت ورزی به خسرو انوشیروان مانند شده است.
بند چهارم:
کلمات قافیه: عاشقان، جان، فشان و …
حروف اصلی قافیه: ان
حرف روی: ن
حروف الحاقی: ندارد
ردیف: آخرکجاست
۴۰ - ســاقی دریــا کشـان آخــر کجــاسـت؟
سـاغــر کشـتی نشـان آخــر کجـاســت؟

مشتری در نگاه اول خود ظاهر آراسته، مرتب، منظم و تمیز کارکنان و محلی که در آن وارد می­ شود را می سنجد. هرچقدر این ظاهر آراسته­تر باشد، تشویش­های درونی مشتری کم­تر می­ شود و جای خود را به آرامش و احساس رضایت خواهد داد .
عرضه تمامی کالا و خدمات مورد نیاز مشتری می ­تواند اطمینان وی را به شما افزایش دهد. وقتی مشتری را به خاطر نداشتن کالایی از خود دور می­کنیم، یقیناً برگشت او را به سوی خود با تردید جدی مواجه کرده­ایم. مشتری در فضایی رفت و آمد خواهد داشت که آرامش فکری او را به هم نریزد و در این میان صداقت مدیران و کارکنان به همراه تلاش آن­ها برای حفظ این آرامش فکری، او را در مراجعات بعدی جدی­تر خواهد کرد. پس تا آن­جایی که امکان دارد باید درخواست­های مشتریان خود را پاسخ مثبت دهید.

برای مشتری کیفیت خدمات از مهم­ترین عوامل مراجعه است. مدیرانی موفق هستند که این کیفیت را برای مشتریان خود تضمین کنند. مشتری شاید بتواند برخورد تند کارمندان را تحمل کند، شاید بتواند اتلاف زمان را نادیده بگیرد اما به طور قطع نمی­تواند از کیفیت کار بسادگی بگذرد. او حتی حاضر است بهای بیش­تری بپردازد، مشروط بر این­که کیفیت خدمات ارائه شده را برایش تضمین کنند .
قیمت خدمات و کالا نیز از فاکتورهای مهم مدنظر مشتری است. مشتری قبل از مراجعه به سازمان شما به احتمال زیاد به چند جای دیگر نیز سر زده است و از قیمت جنس و یا خدمات مورد نظر خود در بازار تا حدودی اطلاع داد. او ضمن آن­که کیفیت کار را مدنظر دارد، مایل است که بهای کیفیت ارائه شده مناسب و با شرایط اقتصادی او سازگاز باشد.
مشتری انتظار دارد در حداقل زمان ممکن خدمات ارائه شده را دریافت کند و از طولانی شدن این زمان هراس دارد. بخصوص مشتریانی که از مسیر­های طولانی­تری مراجعه می­ کنند؛ از این رو ایجاد یک چرخه کاری مناسب که در آن بتوان از اتلاف وقت جلوگیری کرد خواسته درونی مشتریان است. در این چرخه دو اصل سرعت و دقت در انجام کار و توالی خدمات مهم هستند. مدیران شرکت برای آن­که بتوانند مشتریان را راضی نگه دارند باید چنین چرخه­ای را ایجاد کنند و از کارکنانی استفاده نمایند که مفهوم زمان را به خوبی درک می­ کنند
دستیابی مشتریان به رده­های بالاتر می ­تواند آن­ها را برای مراجعات بعدی مصمم­تر کند. وقتی در مشتری این اعتماد را به وجود بیاوریم که در صورت لزوم می ­تواند رده­های بالای مدیریت شرکت را به راحتی ملاقات کند و حرف­های خود را با آن­ها در میان بگذارد، مطمئناً حضور او را در شرکت خود تثبیت کرده­ایم.
ایجاد تحول و تنوع در محیط کاری بر اساس پیشنهاد مشتریان، آن­ها را به همکاری ترغیب می­ کند. با این کار مشتریان خود را جزئی از شرکت خواهند دانست. مدیرانی که دیدگاه مشتریان، حتی مشتریان ناراضی را با اهمیت هر چه بیش­تر پیگیری و مطالعه می­ کنند و سعی به اجرا در­آوردن آن­ها دارند، از جمله مدیران موفقی هستند که راه پیشرفت و نفوذ در دل مشتریان را یافته­اند.
میزان رضایت کارکنان عامل اصلی برای رضایت مشتریان است. چرا که هرگاه کارمندان از میزان رفاه خویش ناراضی باشند، بدون شک همان میزان نارضایتی را به مشتریان نیز انتقال خواهند داد. بنابراین همیشه باید سعی کنید رضایت کارمندان را به اندازه رضایت مشتریان اهمیت دهید. فراموش نکنید هیچ موسسه و سازمانی بدون کارمندان راضی نمی­تواند قدم به وادی رضایتمندی مشتریان بگذارد.
ایجاد روح اعتماد و صداقت در محیط کار از پارامترهای استوار مشتری­مداری است و باید به این نکته ایمان بیاوریم که حیات اقتصادی هر سازمانی و شرکتی به رضایت مشتریان وابسته است و بدون حضور مشتری به بن بست می­رسد .
۲-۲-۵) اعتماد مشتری در بانکداری اینترنتی
امروزه امنیت و عدم اعتماد مهمترین و اصلی­ترین نگرانی کاربران بانکداری الکترونیکی و اینترنتی می­باشد. برای کاربران بانکداری اینترنتی که به شبکه اینترنت وصل می­شوند تا از خدمات این نوع بانکداری استفاده کنند، اعتماد از اهمیت فوق­العاده­ای برخوردار است. اعتماد نیز در صورتی بوجود می ­آید که شخصی باور کند که طرف مقابل وی برای او علاوه بر سودمندی، شاخص­ های مفیدی نیز به همراه دارد. این نیاز ذاتی مشتریان است که اقدامات ارائه­کننده خدمت یا محصول را درک کنند، چرا که بدون کاهش ریسک، مشتریان نمی ­توانند به تعامل با ارائه­کنندگان خدمت یا محصول ادامه دهند. اعتماد یکی از موثرترین روش­های کاهش ریسک مشتریان می باشد(حسینی-احمدی­نژاد؛۱۳۹۲). مسئله اعتماد در محیط بانکداری اینترنتی مهم­تر از بانکداری در محیط معمولی است. زیرا ایجاد و پرورش اعتماد وقتی مهم است که عدم اطمینان و ریسک فراگیر باشند. در محیط اینترنت، کاربران در تمام اقصی نقاط جهان این توانائی را دارند که به فایل­های مهم و حیاتی در کامپیوترها و انتقال اطلاعات از اینترنت دست پیدا کنند. اگر چه بانکداری اینترنتی، نوع جدیدی از سیستم­های اطلاعاتی و فناوری اطلاعات و ارتباطات است، ولی از دید بازاریابی نیز، می­توان آن را نوع جدیدی از کانال ارتباطی بین مشتریان و بانک دانست(Cashel,2012).
پژوهشگران حوزه بازاریابی­، اعتماد را بعنوان سازه­ای کلیدی در بازاریابی مبتنی بر رابطه قلمداد می­ کنند. این محققان براین باورند که اعتماد مشتری اثر قابل ملاحظه ای بر وفاداری مشتری دارد ، که این خود می ­تواند به مثابه تمایل مشتری برای حفظ و تداوم رابطۀ مستمر با فروشنده تلقی شود(هاشمی؛۱۳۹۲).
۲-۲-۶) عوامل موثر بر اعتماد مشتری
بی‌شک جلب اعتماد مشتریان در موسسات مالی یکی از فاکتور‌های اساسی برای موفقیت این بنگاه‌ها در عرصه رقابت است و بی‌دلیل نیست که بسیاری از این موسسات موضوع مهم اعتماد را محور فعالیت‌های تبلیغی خود قرار داده‌اند. مشتری برای انجام مبادلات و معاملات پولی نیازمند حس اعتماد است. بر بستر این اعتماد است که بسیاری از تعاملات شکل می‌گیرد و ادامه پیدا می‌کند. ماهیت خدماتی بودن فعالیت‌های بانکی یکی از مسائلی است که ایجاد اعتماد را با پیچیدگی‌های خاص خود روبه‌رو می‌سازد. اما به هر طریق شاخص‌هایی برای دستیابی به اعتماد مشتریان وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین عوامل ارائه اطلاعات صحیح، شفاف و مشاوره‌های صادقانه و کارشناسی است. همزمانی ارائه و دریافت خدمت باعث شده است که نقش این عامل در قضاوت مشتریان از خدمات ارائه شده بسیار مشهود باشد. زمانی که مشتری اطلاعات صحیح را دریافت کرده یا به کمک مشاوره‌های تخصصی و صادقانه تصمیمات خود را اتخاذ می‌کند و به درستی اطلاعات و مشاوره‌ها، بعد از تجربه دریافت خدمت خود پی می‌برد، آنگاه اعتمادش به سازمان و بانک افزایش می‌یابد. یادمان باشد هیچ‌چیز به اندازه صداقت، درستی و شفافیت، حس اعتماد را تقویت نمی‌کند(Matzler- Grabner,2013). ارائه خدمات اضافی و یا مکمل می‌تواند به حس اعتماد مشتری کمک شایانی بکند. زمانی که خدماتی اضافی و فراتر از سطح خدمات جاری به مشتریان عرضه می‌شود، در مشتری بانک حس مورد توجه قرار گرفتن ایجاد می‌کند و به افزایش سطح اعتماد او به بانک می‌ انجامد. این مهم حتی می‌تواند با انعطاف‌پذیری در ارائه خدمات محقق شود.
شهرت، اعتبار و نام بانک اثر بسیار زیادی بر روی اعتماد مشتریان دارد. مدیریت بحران، روابط عمومی اثربخش و کارآمد می‌تواند بانک‌ها را در ایجاد و حفظ ذهنیت مثبت نسبت به آنها و حفظ شهرت و اعتبارشان یاری رساند.اعتماد به یک موسسه و بانک خوش‌نام و مطمئن بسیار آرامش‌بخش است که صاحبان سرمایه به شدت به آن توجه دارند. بانک‌ها می‌توانند با تقویت روابط عمومی خود و حساسیت نسبت به وقایع و روندهای جاری در جامعه نسبت به حفاظت از نام و شهرت خود اقدام کنند. در عین حال بر کسی پوشیده نیست که عملکرد درست و درخشان می‌تواند خالق و حافظ شهرت و اعتبار بانک باشد. این عامل به خصوص برای بانک‌های خصوصی که از پشتوانه دولتی بودن نیز برخوردار نیستند، بسیار مهم‌تر است( باقری؛۱۳۹۱).
اعتماد به بانک‌ها و موسسات خصوصی هر روز در معرض چالش‌های بسیاری است. فراموش نکنیم که اعتماد یک توقع و انتظار مثبت و تا حدودی احساسی است و به مرور زمان شکل می‌گیرد، اما در زمان کوتاهی از میان می‌رود و دلایل و استدلالات عقلی و منطقی هم همیشه نمی‌توانند به حفظ آن کمک کنند. پس یک لحظه غفلت از این مساله می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری را به بانک‌ها و موسسات مالی خصوصی تحمیل کند. کارکنان بانک نقش بسیار مهمی در ایجاد اعتماد دارند. ارائه خدمت با فرد ارائه‌کننده خدمت رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. حس اعتمادی که کارکنان با رفتار و تخصص خود می‌توانند به مشتریان القا کنند یکی از موضوعاتی است که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. مشتری که با رفتار حرفه‌ای کارکنان چه به لحاظ برخورد، رفتار و مسائل روانشناختی و چه به لحاظ عملکرد در حوزه وظایف مواجه می‌شود، ناخودآگاه حس اعتمادش به سیستم نیز برانگیخته می‌شود. اعتماد و اطمینان حاصل می‌کند که سیستمی که کارکنانی با این قدرت و توانایی دارد، نمی‌تواند سیستمی ناکارآمد باشد و قابل اعتماد خواهد بود.
حفظ نظم و ترتیب از دیگر عوامل مورد اشاره است. مشتری که با شعبه‌ای تمیز، شیک و مرتب برخورد می‌کند این ذهنیت برای او ایجاد می‌شود که از پول و سرمایه او هم این چنین مراقبت می‌شود.
موسسات خدماتی سعی بر آن دارند تا با ملموس کردن خدمات خود به جلب توجه و اعتماد مشتریان نائل آیند. ایجاد نظم و ترتیب می‌تواند به القای حس اعتماد کمک کند. شواهد بسیاری در دست است که کارکنان بانک‌ها با ایجاد رابطه دوستانه با مشتریان توانسته‌اند حس اعتماد را در مشتریان خود ایجاد کنند. مدیران بانک‌ها باید بیش از پیش به عوامل موثر بر آن بیندیشند و از پتانسیل‌های آن استفاده بیش­تری نمایند. مشتریان امروزه خواستار رفتار منحصر به فرد و صمیمانه هستند. صمیمیت اعتماد خلق می‌کند و بالعکس. شنیدن صدای مشتری و جوابگویی به آن به خصوص به شکایات و انتقادات می‌تواند حس اعتماد را تقویت کند. وقتی مشتری بانک از نارسایی‌ها سخن می‌گوید و آن را مطرح می‌کند اگر احساس کند که صدای او شنیده شده و به او پاسخ مناسب داده شده است، می‌تواند با اعتماد و اطمینان خاطر بیش­تری به بانک برای رفع نواقص و نارسایی‌ها کمک کند. امروزه قادریم تا با بهره‌گیری از مفاهیم جدیدی همچون «بازاریابی اعتمادی» و استفاده از پتانسیل‌های روابط‌عمومی علمی و کارآمد و آموزش و پرورش کارکنان، اعتماد مشتریان را به بانک بیش از پیش جلب کنیم(Cashel,2012).
از سوی دیگر فناوری‌های ساده، کارآمد و روان می‌تواند در ایجاد حس اعتماد مشتریان بانک‌ها نقش بسزایی ایفا کند. زمانی که مشتریان در فرآیندهای کاری گم نمی‌شوند، می‌توانند فرآیندها را درک کنند. به مجموعه این فرآیندها که سیستم بانک را تشکیل می‌دهند اعتماد پیدا می‌کنند. اما اگر فرآیندها را پیچیده و دارای ابهام ببینند و یا آن­ها را نادرست و ناکارآمد تلقی کنند بی‌شک بر حس اعتماد آن­ها از بانک به عنوان مجموعه‌ای ساختاریافته از این فرآیندها آسیب وارد می‌شود که در نتیجه دیگر نمی‌توانند بدان اعتماد کنند.
مشتریان بانک‌ها در هر مراجعه به بانک تجربه‌ای منحصر به فرد را می‌اندوزند. مجموع این تجربیات ذهنیت مشتری را نسبت به بانک شکل می‌دهد.
سرانجام هرچه بانک‌ها در خلق تجربیات شیرین و موفق پیروز باشند، می‌توانند بیش­تر اعتماد مشتریان خود را جلب کنند. این مساله باز نشان‌دهنده آن است که ایجاد اعتماد کاری زمان‌بر و طاقت‌فرسا است اما با این حال با موفقیت یا شکست بانک‌ها در عرصه رقابت پیوندی ناگسستنی دارد(باقری؛۱۳۹۱).
بخش سوم
رضایت مشتری
۲-۳-۱) مقدمه
امروزه بسیاری از بازارها، به شدت رقابتی شده ­اند و برای باقی­ماندن در این فضای رقابتی، سازمان­ها باید کالاو خدمات با کیفیت بالا تولید و ارائه کنند تا مشتریان رضایت­مند و وفادار کسب کنند. ایجاد و کسب مشتریان رضایت­مند، هدف اصلی هر کسب و کاری می­باشد(صادقی و همکاران؛۱۳۹۱)؛ کشورهای پیشرفته دنیا در کنار سایر شاخص­ های مهم اقتصادی خود، شاخص دیگری تحت عنوان شاخص رضایت مشتری را به دلیل اهمیت فراوان رضایت مشتری در رونق اقتصادی یک کشور برای صنایع مختلف توسعه داده­اند(شربت اوغلی-اخلاصی؛۱۳۹۲).
در این بخش ابتدا به تعریف رضایت مشتری پرداخته و سپس با ارائه ابعاد و مدل­ها، روش­های دستیابی به رضایت مشتری و … سعی می­ شود گامی در جهت آشنایی با این مفهوم مهم برداشته شود.
۲-۳-۲) تعاریف و مفاهیم رضایت مشتری
در رابطه با مفهوم رضایت مشتری تعاریف مختلفی از سوی نظریه­پردازان بازاریابی ارائه شده است. کاتلر^[۳۸]، رضایتمندی مشتری را به عنوان درجه­ای که عملکرد واقعی یک شرکت انتظارات مشتری را برآورده کند، تعریف می‌کند. به نظر کاتلر اگر عملکرد شرکت انتظارات مشتری را برآورده کند، مشتری احساس رضایت و در غیر این صورت احساس نارضایتی می­ کند(دیواندری -دلخواه، ۱۳۹۱).
بلانچارد و گالووی^[۳۹] معتقدند: «رضایت مشتری در نتیجه ادراک مشتری طی یک معامله یا رابطه ارزشی است، به طوری که قیمت مساوی است با نسبت کیفیت خدمات انجام شده به قیمت و هزینه‌های مشتری»(Hallowell,2012). تعریف رضایت مشتری که مورد قبول بسیاری از صاحب‌نظران بوده، این‌گونه است: رضایت مشتری یک نتیجه است که از مقایسه پیش از خرید مشتری از عملکرد مورد انتظار با عملکرد واقعی ادراک شده و هزینه­ای که پرداخت می­ شود، به دست می‌آید(Beerli et al,2012). به عبارتی رضایتمندی مشتری نتیجه اصلی فعالیت بازاریاب است که به عنوان ارتباطی بین مراحل مختلف رفتار خرید مصرف کننده عمل می­ کند. از سوی دیگر رضایتمندی مشتری را به عنوان احساس یا نگرش یک مشتری نسبت به یک محصول یا خدمت بعد از استفاده از آن تعریف می کنند(Jamal –Naser,2012).
الیور^[۴۰] اعتقاد دارد که رضایتمندی مشتری یا عدم رضایت او از تفاوت بین انتظارات مشتری و کیفیتی که او دریافت کرده است، حاصل می شود. به این ترتیب برای اندازه گیری رضایت مشتری می­توان از رابطه زیر استفاده کرد: رضایت مشتری = استنباط مشتری از کیفیت - انتظارات مشتری(ملکی- دارابی؛۱۳۹۱)
رضایت احساس مثبتی است که در فرد پس از استفاده از کالا یا دریافت خدمت ایجاد می شود، احساس مورد نظر از تقابل انتظارات مشتری و عملکرد عرضه کننده به وجود می‌آید. اگر کالا و خدمت دریافت شده از جانب مشتری هم سطح انتظارات ارزیابی شود،‌ در او احساس رضایت ایجاد می‌شود، در صورتی که سطح خدمت و کالا بالاتر از سطح انتظارات مشتری باشد موجب ذوق زدگی و سطح پایین‌تر خدمت و کالا نسبت به انتظارات منجر به نارضایتی مشتری می‌شود. درجه رضایت، نارضایتی و ذوق‌زدگی افراد در هر زمان و در هر مورد متفاوت بوده و همواره به میزان فاصله سطح انتظارات و عملکرد عرضه کننده در غالب کیفیت کالا و خدمات مربوط می‌شود(وکیلی؛۱۳۹۲).
۲-۳-۳) ابعاد و اثرات رضایت مشتری
در ادبیات بازاریابی این‌گونه آمده است که رضایت مشتری دارای دو بعد است:
بعد مبادله‌ای: مفهوم مبادله‌ای رضایت مشتری بر ارزیابی مشتری از هر یک از خریدهایی که انجام می‌دهد، توجه دارد. رضایت مبادله‌ای، اطلاعاتی در مورد برخورد و تجربه یک فرد با کالا و خدمت خاص در یک مورد خاص به دست می‌دهد.
بعد کلی: مفهوم کلی رضایت مشتری بر ارزیابی و احساس کلی مشتری در مورد کل برخوردها و خریدهای خود از برند مربوط می‌شود. در حقیقت، می‌توان گفت که بعد کلی رضایت مشتری تابعی از کلیه رضایت­ها یا نا‌رضایتی‌‌های او در مبادلات قبلی است. رضایت مشتری تجمیعی (یا کلی) ارزیابی کلی مشتری از همه تجربیات خرید و مصرف یک کالا یا خدمت در یک دوره زمانی طولانی‌مدت است. رضایت کلی شاخص مناسب‌تری در مورد عملکرد گذشته، حال و آینده شرکت است. این اهمیت از آن جهت است که مشتریان تصمیم خرید دوباره خود را بر اساس همه تجربیات خود با یک برند تا زمان حال انجام می‌دهند نه بر اساس یک خرید در زمان و مکانی خاص(Beerli et al,2012).
مهم­ترین اثرات رضایت مشتری بر فرایندهای سازمان عبارتند از:
- کاهش مستمر هزینه­ها و کوتاه شدن زمان چرخه­های کاری به دلیل استفاده موثر از منابع؛
- بهبود نتایج عملیات و سازگار و قابل پیش بینی شدن این نتایج (توصیه­های بهبود)؛
- ایجاد امکان پرداختن به فرصت­های متمرکز و اولویت­ بندی شده برای انجام عملیات بهبود؛
- افزایش توانایی ایجاد ارزش برای هر دو طرف؛
- انتقال اهمیت تامین خواسته­ های مشتری و هم­چنین الزامات قانونی و مقررات به سازمان؛
- پایه­گذاری خط مشی کیفیت (مقصودی؛ ۱۳۹۲)
ازنظر موسسه، رضایت مشتری حاصل یک سیستم سه قسمتی است که عبارتند از: عملکردها(فرایند های) موسسه؛ کارکنان موسسه که ارائه دهنده محصول یا خدمت هستند و انتظارات مشتری. اثربخشی این سیستم سه قسمتی، بستگی به ادغام مناسب این قسمت ­ها با یکدیگر دارد. منطقه مشترک بین سه قسمت، بیانگر رضایت مشتری است(Aydin et al,2011).
۲-۳-۴) روش­های دستیابی به رضایت مشتری
مشتری رضایتمندی را از جنبه های متعددی مانند موارد زیر تجربه می کند(ادب؛۱۳۹۰):
به طور کلی و براساس محصولات سازمان؛
ویژگی های ممتاز عملکردی محصولات سازمان؛
نحوه برقراری تماس و تعامل با مشتری؛
نحوه ارائه و عرضه محصول برای فروش؛
نحوه تحویل و ارسال کالا برای مشتری؛

مسکن و رستوران های کشور آمریکا طی سالهای ۲۰۰۴ الی ۲۰۰۹ پرداختند. نتایج نشان داد که در طی
دوره تحقیق حداقل یک بار سود سهام تقسیم شده و همچنین تأثیر سود تقسیمی بر بازده غیرعادی سهام در دو بازار متفاوت است. نتایج کلی تحقیق حاکی از آن بود که بین سود تقسیمی و بازده غیرعادی سهام رابطه مستقیم وجود دارد.
چویی(۲۰۱۰) نشان داد که نوسان عدم اطمینان بازار، باعث تغییر در واکنش قیمت سهام به سود غیرمنتظره شرکت می شود. نتایج این تحقیق حاکی از این است که زمانی که سرمایه گذاران در خصوص وقوع رونق یا رکود اقتصادی با عدم اطمینان روبرو هستند؛ اخبار بد پیش بینی سود تاثیرات شدیدتری در کاهش قیمت سهام دارد. این امر از آنجا ناشی می شود که اخبار بد، عدم اطمینان سرمایه گذاران در خصوص تغییر وضعیت اقتصادی آتی را افزایش می دهد. همچنین، زمانی که سرمایه گذاران در طول دوره های رکود تجاری با عدم اطمینان مواجه هستند؛ اخبار خوب، باعث افزایش شدیدتر قیمت سهام می شود.
حبیب و همکاران(۲۰۱۱) در تحقیقی واکنش بازار سهام به هموارسازی سود برای شرکتهای فعال در محیط های با عدم اطمینان بالا را بررسی کردند. آنها سطح هموارسازی سود را با بهره گرفتن از بررسی ارتباط بین تغییرات اقلام تعهدی با جزء نقدی سود، اندازه گیری نمودند. همچنین برای محاسبه ضریب پاسخ سود از دو معیار مبتنی بر محتوای اطلاعاتی هموارسازی سود استفاده کردند. نتایج نشان داد که واکنش بازار سرمایه به اطلاعات مبتنی بر هموارسازی سود برای شرکتهای فعال در محیط های با عدم اطمینان بالا، شدیدتر از سایر شرکتهاست. در این راستا، یافته های تحقیق، تئوری واکنش بازار سرمایه به هموارسازی سود را تایید می کند.

کامرون ترونگ^[۱۹] (۲۰۱۱)،در پژوهشی، به بررسی رابطه بین بازده غیر عادی و درآمد هر سهم با بهره گرفتن از معیارهای اندازه شرکت،هزینه معاملات ونسبت E P پرداخت.نتایج حاکی از آن بود که این معیا رها برعملکرد شرکت ها تاثیرگذار هستند.
هیسو (۲۰۱۱) ارزیابی محتوای اطلاعاتی پیش بینی سود را با تاثیر اعلام سود پیش بینی شده بر قیمت سهام مورد آزمون قرار داد. نمونه تحقیق شامل ۲۵۸ شرکت از بین ۳۳۶ شرکت برای فاصله زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ بود. عدم اعلام سود سهام نقدی در طی هفته اعلام پیش بینی سود و نیز عدم تجزیه سهام در ۱۷ هفته قبل و بعد از هفته اعلام پیش بینی سود از شرایط قابل توجهی برای انتخاب نمونه بودند. نتایج بدست آمده از تحقیق مذکور، بیانگر این واقعیت بود که اعلام پیش بینی ها، تعدیل قیمت سهام را به دنبال دارد، لذا سودهای پیش بینی شده دارای بار اطلاعاتی می باشند.
بوشیت و کولبک(۲۰۱۲) نشان دادند که محتوای اطلاعاتی اعلان سودهای فصلی طی زمان افزایش یافته است. آنها دریافتند، شرکتهای بزرگتر، برخلاف شرکتهای کوچکتر، همواره واکنش قیمت افزایشی به اعلان سودها داشته اند. همچنین، آنها دریافتند که تعداد کمی از شرکت ها افزایش مشاهده شده در واکنش قیمت را ایجاد کرده اند. همچنین یافته ها نشان میدهد، افزایش در محتوای اطلاعاتی سودها فقط مرتبط با تغییرات در ساختار شرکتها طی زمان نیست.
اوزگار ارسلان و همکاران^[۲۰] (۲۰۱۲) ، به بررسی محتوای تأثیر اندازه، نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار و اطلاعات گذشته بر بازده غیرعادی پرداخت. نتایج این پژوهش نشان داد،صورت های مالی منتشر شده توسط شرکت ها، محتوای اطلاعاتی دارند. یکی از نتایج غیرعادی، این بود که بازده های غیرعادی قابل توجه تحت روش های پژوهش مورداستفاده در بازه های زمانی ادامه می یابد. وجود دوره های زمانی بلندمدت از بازده های غیرعادی، با مفاد چندین تئوری غیرمتعارف که سعی در توضیح بازده های غیرعادی دارند مطابقت داشته، سبب ایجاد پاره ای از سؤال ها درباره ی مدل بازار و کارایی بازار می شود. تحلیل دیگر از بازده شرکت های موردمطالعه نشان داد، بازده غیرعادی مشاهده شده تنها در اثر ریسک بالا یا قیمت گذاری اشتباه سهام در بازار ایجاد نمی شود، بلکه اندازه شرکت نیز می تواند عامل تعیین کننده ای در این رابطه باشد.
اتوکایت و مولای^[۲۱] (۲۰۱۲) در تحقیقی به بررسی رابطه بین وجه نقد نگهداری شده، سرمایه در گردش و ارزش شرکت با بازده غیرعادی در بورس فرانسه پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که بین وجه نقد نگهداری شده، سود حسابداری و سود تقسیمی با بازده غیرعادی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. اما بین اهرم مالی، اهرم بازار، هزینه بهره و خالص دارایی های نقدی با بازده غیرعادی رابطه منفی و معناداری وجود دارد.
بوشیت و کولبک(۲۰۱۲) نشان دادند که محتوای اطلاعاتی اعلان سودهای فصلی طی زمان افزایش یافته است. آنها دریافتند، شرکتهای بزرگتر، برخلاف شرکتهای کوچکتر، همواره واکنش قیمت افزایشی به اعلان سودها داشته اند. همچنین، آنها دریافتند که تعداد کمی از شرکت ها افزایش مشاهده شده در واکنش قیمت را ایجاد کرده اند. همچنین یافته ها نشان میدهد، افزایش در محتوای اطلاعاتی سودها فقط مرتبط با تغییرات در ساختار شرکتها طی زمان نیست.
آبودی و همکاران(۲۰۱۳) تاثیر کارایی بازار را بر روی برای نخستین بار محتوای اطلاعاتی متغیرهای حسابداری مورد بررسی قرار داده اند. آنها سطح کارایی بازار را در دامنه ای تعریف می کنند که قیمت سهام ارزش ذاتی آن را منعکس می سازد. بدین معنی که اگر قیمت سهام منعکس کننده ارزش ذاتی آن نباشد بازار ناکارا است. آنها برای محاسبه ارزش ذاتی سهام از روش تنزیل جریان های نقدی مرتبط با سودهای تقسیمی آتی استفاده کرده اند. آنها چنین استنباط می کنند که اگر نارسایی ها و عدم کارایی های بازار در طی زمان برطرف شود، تاثیر آن قیمت جاری سهام را با توجه به ریسک تعدیل شده آتی و تغییرات قیمت تعدیل می کند. آنها این رویه تعدیلی را برای سه نوع آزمون محتوای اطلاعاتی به کار بردند که شامل ۱) سود و ارزش دفتری،۲) سود باقیمانده، و ۳) سودهای نقدی و تعهدی بود. به طور کلی، یافته های تجربی آنها نشان داد که رویه تعدیلی تورش ضریب برآوردی را در رگرسیون محتوای اطلاعاتی کاهش می دهد مشروط بر آن که عدم کارایی بازار بر روی محتوای اطلاعاتی اطلاعات حسابداری تاثیرگذار باشد.
ماگینا^[۲۲] (۲۰۱۳) ، در تحقیقی به بررسی رابطه بین وجه نقد نگهداری شده، سرمایه در گردش و ارزش شرکت با بازده غیرعادی در بورس فرانسه پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که بین وجه نقد نگهداری شده، سود حسابداری و سود تقسیمی با بازده غیرعادی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. اما بین اهرم مالی، اهرم بازار، هزینه بهره و خالص دارایی ها با بازده غیرعادی رابطه منفی و معناداری وجود دارد.
ونکاتا^[۲۳] (۲۰۱۳) ، در پژوهشی با عنوان« کیفیت گزارشگری مالی و نوسان بازده غیرعادی سهام »به بررسی تأثیر کاهش کیفیت سود بر روی نوسان بازده غیرعادی سهام در آمریکا پرداخته اند. دوره زمانی پژوهش از سال ۱۹۶۸ تا ۲۰۱۱ بوده است. آنها از دو شاخص برای اندازه گیری نوسان بازده سهام استفاده کرده اند: متوسط واریانس بازده های خام ماهانه و متوسط مازاد بازده ماهانه که براساس ریسک تعدیل شده است. آنها هم چنین، برای اندازه گیری کیفیت گزارشگری مالی (کیفیت سود) از دو مدل جایگزین استفاده کرده اند: ۱-اندازه گیری کیفیت سود بر اساس مدل دیچو و دیچو^[۲۴] (۲۰۱۰) ۲-مجذور اقلام تعهدی غیرعادی^[۲۵] که براساس مدل تعدیل شده است.
رسول (۲۰۱۳) ارتباط بین بازده و ریسک سهام‌های رشدی و ارزشی را در بورس داکا مورد ارزیابی قرار داد. او ارزشی بودن و رشدی بودن سهام را بر اساس دو فاکتور ارزش بازار به سود و ارزش بازار به ارزش دفتری از بزرگ به کوچک ردیف نمود و دهک پایین آن را به عنوان سهام‌های رشدی و دهک بالای آن‌را به عنوان سهام‌‌‌‌‌‌های ارزشی در نظر گرفت و بدین نتیجه رسید که رابطه مثبت و موثری بین ریسک و بازده سهام‌هایی که بر اساس شاخص P/E مرتب شده اند، در بورس داکا موجود است. این در حالی است که پورتفولیو مرتب شده بر اساس شاخص P/B رابطه مثبتی بین ریسک و بازده بروز نمی‌دهد. تحقیق وی نشان داد که پورتفلیو سهام ارزشی ریسک کمتر و بازده بیشتری نسبت به سهام رشدی دارد. به علاوه ارزیابی عملکرد سهام ارزشی و رشدی معین شده توسط هر کدام از دو شاخص (P/E) و (P/B) نیز حاکی از آن بود که پورتفولیو سهام ارزشی کاراتر از سهام رشدی عمل کرده است. در انتها او به این نتیجه دست یافت که فرایند بررسی به کمک شاخص نسبت ارزش بازار به سود یافته‌های بهتری نسبت به شاخص (P/B) به دست می‌دهند.
لین و سام^[۲۶] (۲۰۱۴) یک بررسی مقایسه ای بین حجم مبادلات و بازده سهام در ETF و بازار بورس انجام داده و رابطه مثبت حجم و بازده را در هر دو مورد تایید کردند.
عده ای از محققان به مواردی همچون ارزش دفتری به ارزش بازار و اندازه شرکت ها به عنوان متغیرهای مهم در توضیح بازدهی سهام جلب و تحقیقات بسیار دیگری هم انجام شد که از مهمترین آنها می توان به مقاله چان، هامایو و لاکونیشوک( ۱۹۹۱)، چان، جیگادیش و لاکونیشوک( ۱۹۹۵)، فاما و فرنچ( ۱۹۹۸) و چان، کارچسکی و لاکونیشوک( ۲۰۰) و همچنین تحقیقات هاگن( ۲۰۰۴ و ۲۰۱۰) اشاره کرد. در این تحقیقات سعی شده است که سهام رشدی و سهام ارزشی با بهره گرفتن از شاخص هایی از هم تمیز داده شود و سپس در یک دوره زمانی به بررسی بازده، ریسک و عملکرد این سهام پرداخته شده و تفاوت موجود مورد ارزیابی قرار گرفته است.
ب) تحقیقات داخلی:
قائمی( ۱۳۷۹) با مطالعه ۲۴ شرکت بورس اوراق بهادار تهران در دوره زمانی ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ رابطه بین حجم معامله ها با قیمت سهام را مورد بررسی قرار داد و به نتایج زیر رسید که: تعداد دفعات معامله ی هر سهم با تعداد سهام معامله شده، همبستگی مثبت دارد. تعداد دفعات معامله، هر روز و تعداد سهام معامله شده ی هر روز با تغییر قیمت آن روز، رابطه معنی دار و هم جهتی دارد. تعداد دفعات معامله و تعداد سهام معامله شده ی امروز رابطه معنی داری با تغییر قیمت سهام فردا دارد.
مهرانی(۱۳۸۲) رابطه بین نسبت های سودآوری و بازده سهام را مورد مطالعه قرار داد و در نهایت تأیید گردید که در دوره مورد مطالعه، بازده دارایی ها ئر مقایسه با متغیرهای مورد مطالعه دیگر، از جمله بازده حقوق صاحبان سهام و حاشیه سود، در تبیین بازدهی سهام تواناتر عمل کرده است.
زیوداری( ۱۳۸۴) با مطالعه ۱۵ شرکت فعال بورس اوراق بهادار تهران در سال ۱۳۸۳ رابطه بین حجم معامله ها، بازده سهام و نوسانات بازده به صورت روزانه به این نتیجه رسید که بین حجم معامله ها و تغییر قیمت رابطه همزمان وجود دارد. یک رابطه بازخوردی بین حجم معامله ها و بازده سهام وجود دارد.
خانی (۱۳۸۵) ، در پژوهشی با عنوان رابطه بین رقم سود حسابداری و بازده غیر عادی سهام در بورس تهران ،بار اطلاعاتی سودئ حسابداری و تاثیر آن در هنگام اعلامش را بر رفتار سهامداران مورد آزمون قرار داده است.پژوهش مذکور همانند پژوهش بال و براون (۱۹۶۸)بوده با این تفاوت که در بورس اوراق بهادار تهران وبا شرح وتعدیل نظریه و روش تحقیق اثباتی مالی مرتبط صورت گرفته است.در این پژوهش مواردی به شرح زیر در نظر گرفته شده که از نظر پژوهشگر بنظر می رسد در تحقیقات دیگر مد نظر قرار نگرفته است:۱-مدل بازار به علت عملی و کاربردی بودن آن مورد استفاده قرار گرفته است.۲-جهت کاهش تاثیر سایر عوامل تاثیر گذار برروی بازده سهام،رابطه بین سود غیر منتظره و بازده غیرعادی و در زمان اعلام سود مورد بررسی قرار گرفته است.۳-اثبات ریاضی وجود رابطه بین سود حسابداری و گردش وجوه نقد در یک بازار غیر کارا انجام شده است. بر اساس یافته های تحقیق ،در هنگام اعلام سود ودر دوره زمانی تحقیق ،بطور متوسط،برای مجموع شرکتهای نمونه انتخابی،شاخص عملکرد بازده غیر عادی (  )،به شدت افزایش می یابد.این نتیجه با خصوصیات بازارهای نو ظهور و در حال رشدی همچون بورس اوراق بهادار تهران که قیمت سهام و سود حسابداری وبه دنبال آن ،سود تقسیمی ،در این دوره گذار در حال افزایش می باشد ،هماهنگی دارد.به علاوه، در هنگام اعلام سود حسابداری ،شاخص مذکور برای نمونه آماری شامل شرکتهای با تغییر مثبت سود حسابداری ،بشدت افزایش یافته و بیشتر از ۱ بوده و برعکس، برای نمونه آماری که شامل شرکتهای با تغییر منفی سود حسابداری است،بشدت کاهش یافته وکمتر از ۱ می با شد.این امر نه تنها نشان دهنده امکان نبود کارایی بازار سرمایه نسبت به اطلاعات مالی است ،بلکه تایید کننده فرضیه رقیب تحت عنوان فرضیه بکارگیری ابزاری سود حسابداری در این بازار خواهد بود.(خانی ،۱۳۸۶،ص ص ۳۲-۱).
نجارزاده و زیودار(۱۳۸۵) به بررسی رابطه تجربی بین حجم معاملات و بازده سهام در بازار بورس اوراق بهادار تهران پرداختند.در این تحقیق به منظور بررسی ارتباط همزمان حجم معاملات و تغییر قیمت از مطالعه چن، میکاییل فیرث و اولیور روی( ۲۰۰۱) الهام گرفته شده است و مدل زیر مورد آزمون قرار گرفت.

که در آن  حجم معاملات( تعداد سهام معامله شده) و  بازدهی می باشد. این مدل که بر اساس رگرسیون ساده ols بنا شده است شکل جامع الگوی تیموثی برایلفورد( ۱۹۹۴) و جین و جو( ۱۹۸۸) می باشد. تیموثی برایلسفورد جهت بررسی آزمون روابط همزمان حجم معاملات و تغییرات قیمت از مدل زیر استفاده نموده است.
در این تحقیق نیز جهت بررسی روابط علی حجم معاملات و بازدهی سهام از مدل خود توضیح برداری دو متغیره زیر استفاده شده است:

در این مطالعه صحت این مطلب که در بازار بورس اوراق بهادار تهران ارتباط همزمان بین حجم معاملات و قدر مطلق تغییر قیمت وجود دارد و ارتباط همزمان بین حجم معاملات و تغییر قیمتها مورد تأیید قرار گرفت.
پس از آزمون این مطالب روابط علّی بین دو متغیر بازدهی و حجم معاملات بررسی شد. نتیجه اینکه یک رابطه بازخوردی بین حجم معاملات و بازده سهام در بورس اوراق بهادار تهران وجود دارد. به عبارت دیگر هم از مقادیر باوقفه حجم معاملات مقادیر جاری بازدهی قابل پیش بینی است و هم از مقادیر با وقفه بازدهی می توان مقادیر جاری حجم معاملات را پیش بینی نمود. اگر به نحوه تصمیم گیری سرمایه گذاران در بازار بورس اوراق بهادار تهران توجه شود می توان این موضوع را مشاهده نمود. به عبارت دیگر مبنای تصمیم گیری برخی از سهامداران نحوه حرکات بازده سهام و برخی دیگر حجم معاملات می باشد.
دستگیر و خدادادی ( ١٣٨۶ ) به آزمون ساختار خطی اطلاعات در مدل اولسون (١٩٩۵) پرداختند. آنها بر اساس کار اوتا (٢٠٠١) هفت مدل خطی را برای پیش بینی عایدات غیرعادی مورد استفاده قرار دادند نتایج تحقیق آنها بیانگر این موضوع بود که سود غیر عادی یک دوره قبل به صورت جداگانه و همچنین همراه با ارزش دفتری دوره قبل میتواند در پیش بینی سود غیر عادی دوره جاری به کار رود و در نهایت میتوان از آ نها برای پیش بینی قیمت و ارزشیابی شرکت استفاده نمود.
ابزری و همکاران( ۱۳۸۶) به بررسی عوامل موثر بر ریسک و بازده سرمایه گذاری در محصولات مالی پرداختند. فرضیاتی که محققین در این تحقیق به دنبال بررسی آن بودند به شرح زیر بوده است: بازده تاریخی با تمایل به ریسک سرمایه گذاری در محصولات مالی دارای همبستگی مثبت است. تمایل به ریسک دارای همبستگی منفی با ادراک ریسک است، به طوری که ادراک ریسک بالاتر در مورد محصولات مالی یک شرکت، تمایل به ریسک را در سرمایه گذاران جهت سرمایه گذاری در محصولات مالی آن شرکت کاهش می دهد. از دید سرمایه گذاران متخصص، بین ادراک ریسک و نرخ بازده مورد انتظار همبستگی مثبتی وجود دارد. از دید سرمایه گذاران مبتدی (نوآموز)، بین ادراک ریسک و نرخ بازده مورد انتظار همبستگی منفی وجود دارد. انتظارات بازده که از اطلاعات عملکرد گذشته مشتق خو اهد بود، مبنایی برای نرخ بازده آتی خواهد بود. میان نرخ بازده مورد انتظار و تخصیص سرمایه گذاری همبستگی مثبتی وجود دارد. نتایج حاصل از آزمون این فرضیه حاکی از آن است که همبستگی بالایی میان نمرات ریسک فعلی و گذشته وجود دارد ( ۷۸ % )، و بنابراین فرضیه ۱ تأ یید می شود .به عبارت دیگر نرخ ریسک گذشته شاخصی برای رفتار ریسک آینده است . در این تحقیق از آزمون t زوجی، برای رد این فرضیه که تفاوتی میان نمرات ریسک گذشته و فعلی وجود ندارد، استفاده شد . نتایج این آزمون نشان داد که تفاوت معناداری از لحاظ آماری میان نمرات ریسک گذشته و فعلی وجود دارد، بدین معنی که میانگین نمرات ریسک گذشته پای ین تر از نمرات ریسک فعلی است و سطح ریسک پرتفولیوی سرمایه گذاری در طی زمان در حال افزایش است. در این تحقیق همبستگی منفی میان ادراک ریسک و تمایل به ریسک تخصیص سرمایه گذاری درمورد سرمایه گذاری در همه محصولات مالی ب جز سپرده ها معنی دار بود .بنابراین فرضیه ۲ برای همه انواع محصولات مالی مورد بررسی بجز سپرده اثبات شد . به عبارت دیگر سرمایه گذاران کمترین مقدار را به دارای ی هایی که بیشترین میزان ریسک را از آنها دریافت می کنند، تخصیص می دهند. سرمایه گذاری در حساب سپرده تفاوت معنی داری میان سرمایه گذاران مبتدی و متخصص نشان نمی دهد و بنابراین بیشتر سرمایه گذاران مقداری از پول خود را به حساب های سپرده بدون در نظر گرفتن و ارزیابی ریسک آنها تخصیص می دهند. نتایج حاصل از آزمون این فرضیه ها حاکی از آن است که از دید سرمایه گذاران متخصص همبستگی مثبت و معنی داری میان ادراک ریسک و انتظارات بازده آتی وجود دارد، در حالیکه از دید سرمایه گذاران مبتدی هیچ نوع همبستگی میان ادراک ریسک و بازده مورد انتظار آتی وجود ندارد، بن ابراین فرضیه سوم تایید و فرضیه چهارم رد می شود. نتایج حاصل از آزمون این فرضیه حاکی از آن است که گروهی از سرمایه گذاران که دارای اطلاعات عملکرد گذشته می باشند، دارای میانگین نرخ بازده مورد انتظار بالاتر از گروهی که این اطلاعات را ندارد می باشند . این بدان معنی است که در سرمایه گذاری های مشابه، فراهم آوردن اطلاعات عملکرد گذشته، بازده های مورد انتظار بالاتر از هنگامی که اطلاعات عملکرد گذشته فراهم نشده است ایجاد می کند . بنابراین فرضیه ۵ در مورد همه محصولات آزمایش شده تأیید می شود. نتایج حاصل از آزمون این فرضیه حاکی از آن است که همبستگی میان نرخ بازده مورد انتظار آتی و تخصیص سرما یه گذاری در همه انواع محصولات بجز حساب سپرده معنی دار می باشد. به عبارت دیگر نرخ بازده مورد انتظار بالاتر، تخصیص سرمایه گذاری بالاتری را به همراه دارد . در این تحقیق تفاوت معنی داری میان سرمایه گذاران متخصص و مبتدی برای حسا ب های سپرده یافت نشد، به عبارت دیگر، تصمیم به سرمایه گذاری در حساب های سپرده، نرخ بازده مورد انتظار و ادراک ریسک را در نظر نمی گیرد.
کوشا(۱۳۸۹)، بررسی های انجام شده در زمینه بازدهی غیرعادی، اطلاعات مالی انتشاریافته و روابط بین آنها در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران نشان می دهد که بازده غیرعادی می تواند تحت تاثیر اطلاعات مالی شرکت ها باشد. عده ای از سرمایه گذاران توانسته اند با بهره گرفتن از تعدادی از نسبت های مالی، نرخ بازده مورد انتظاری را محاسبه کنند که به علت عدم اطلاع سایر سرمایه گذاران از این رابطه، این اطلاعات در قیمت واقعی سهام منعکس نشده و سبب ایجاد بازده اضافی برای آن گروه از سرمایه گذارانی شده که از این رابطه آگاهی داشته اند. بر این اساس، در صورتی که اکثر سرمایه گذاران از وجود این رابطه اگاه شوند، بازده غیرعادی در بازار سرمایه تا حدی کاهش پیدا می کند و بنابراین کارایی بازار افزایش پیدا خواهد کرد. در نتیجه شناسایی اطلاعات مالی انتشار یافته و بررسی رابطه آن با بازدهی غیرعادی از اهمیت فراوانی برخوردار است.
عسکری و جبارزاده(۱۳۸۹) ، در پژوهشی به شناسایی عوامل موثربر بازده غیر عادی سهام در زمان عرضه اولیه به عموم پرداختند .نتایج نشان داد که از بین متغیرهای مستقل مورد استفاده ،خطای پیش بینی سود هر سهم ،شرایط عمومی بازار قبل از عرضه سهام ،نسبت بدهی به حقوق صاحبان سهام،نسبت حاشیه سود خالص و بازده حقوق صاحبان سهام ،تنها متغیرهای خطای پیش بینی سود هر سهم به صورت مثبت و شرایط عمومی بازار قبل از عرضه و نسبت حاشیه سود خالص به صورت معکوس با بازده غیر عادی در مدت ۱۲ ماه رابطه دارند .به علاوه ،هیچ یک از متغیرهای مستقل با بازده غیر عادی در مدت ۲۴ماه رابطه نداشت.
ایزدی نیا و دری سده (۱۳۸۹) در تحقیقی به بررسی محتوای اطلاعاتی جزء غیرعملیاتی سود حسابداری در رابطه با پیش بینی سود و ارزشگذاری حقوق صاحبان سهام پرداختند. یافته های پژوهش نشان می دهد که جزء غیرعملیاتی سود حسابداری در رابطه با پیش بینی سود غیرعادی آتی و همچنین در رابطه با ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت، دارای محتوای فزاینده اطلاعاتی است. علاوه بر این، جزء غیرعملیاتی سود حسابداری از ویژگی های “ارتباط با پیش بینی"، “ارتباط با ارزش” و “پیش بینی پذیری"برخوردار است. بالاخره، یافته های پژوهش حاکی از آن است که مطابق با پیش بینی اولسن، بین دو ویژگی اجزای سود؛ یعنی ارتباط با پیش بینی و ارتباط با ارزش، پیوند و رابطه وجود دارد.
جلالی ۱۳۹۰، در پژوهش خود رابطه اعلان تعدیل سود پیش بینی شده هر سهم با قیمت سهام و حجم مبادلات مورد بررسی قرار داد. داده های مورد بررسی شامل۲۹۴مورد اعلان تعدیل سود پیش بینی شده در طول سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ می باشد. تجزیه و تحلیل داده ها در ۳ بخش مجزا انجام شده است.نتایج آزمون های بخش اول نشان می دهد که اعلان تعدیل سود پیش بینی شده برای کل موارد اعلان تعدیل(مثبت و منفی)، و موارد اعلان تعدیل مثبت بر حجم دادوستد سهام تاثیر گذار بوده است اما موارد اعلان تعدیل منفی بر حجم دادوستد سهام تاثیر ندارد. همچنین دریافتیم که اعلان تعدیل سود پیش بینی شده در هر سه حالت (کل موارد اعلان، موارد اعلان تعدیل مثبت و موارد اعلان تعدیل منفی) تاثیری بر قیمت سهام ندارد. نتایج آزمون ها در بخش دوم و سوم نشان می دهند که اعلان تعدیل سود پیش بینی شده در هر سه حالت (کل موارد، موارد تعدیل مثبت و موارد تعدیل منفی) بر قیمت سهام تاثیر دارد.
برادران حسن زاده و همکاران(۱۳۹۰)پژوهشی برای فراهم آوردن شواهدی در ارتباط با نقش نظارتی سرمایه گذاران نهادی از این منظر که آیا مالکیت نهادی برمحتوای اطلاعاتی سود حسابداری گزار ش شده شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیردارد، انجام دادند. برای اندازه گیری محتوای اطلاعاتی سود سه مدل که چند جنبه مختلف محتوای اطلاعاتی سود را می سنجد، برازش شده است، به طوری که تأثیرپذیری بازده سهام ازتغییرات سود حسابداری، سود هرسهم برقیمت سهام وسود هرسهم برارزش دفتری آن به عنوان محتوای اطلاعاتی سود حسابداری فرض شده است. نتایج آزمون کلی مدل های تحقیق عموماً بیانگر عدم نقش مالکیت سرمایه گذاران نهادی بر محتوای اطلاعاتی سودحسابداری است و بیشترین تأثیر بر بازده سهام را متغیرهای نسبت وتغییرات سود حسابداری و نسبت سود هرسهم به ارزش دفتری هر سهم سود هرسهم به قیمت داشتند. همچنین نتایج پژوهش بیانگر تأثی ر مثبت و معنادار درصد مالکیت و تمرکزسهامداران نهادی به صورت جداگانه بربازده سهام است.
آلودری و همکاران( ۱۳۹۰) در پژوهشی به بررسی ارتباط همزمان و پویای حجم معاملات و بازده سهام با بهره گرفتن از مدل های خودرگرسیون برداری پرداختند. آنها در تحقیق خود به بررسی مسایل زیر پرداختند:
بین حجم معاملات و بازده سهام ارتباط مثبت و معنی داری وجود دارد.
بین حجم معاملات وقدر مطلق بازده سهام ارتباط مثبت و معنی داری وجود دارد.
بازده سهام علت گرنجر حجم معاملات است.
حجم معاملات علت گرنجر بازده سهام است.
دوره زمانی تحقیق مربوط به داده های ماهانه حجم معاملات و بازده سهام به مدت ۱۰ سال از ابتدای سال ۱۳۷۹ تا مهرماه سال ۱۳۹۰ می باشد. از این رو با معادلات زیر به دنبال چنین همبستگی مثبتی بین حجم معاملات و بازده سهام و یا قدرمطلق بازده سهام می باشند.

در این تحقیق به منظور بررسی رابطه پویای بازده سهام و حجم معاملات و انجام آزمون علیت گرنجر از مدل های خود رگرسیون برداری استفاده می شود. نتایج تحقیق نشان می دهد که ضریب بازده سهام تخمین زده شده، منفی و از لحاظ آماری در سطح خطای ۱۰ درصد معنی دار است. همچنین آماره F نیز معنی دار است. این شواهد نشان می دهند که افزایش بازده بازار با کاهش حجم معاملات و کاهش بازده بازار با افزایش حجم معاملات دنبال می شود که در نتیجه فرضیه اول تحقیق پذیرفته نمی شود. این یافته برخلاف تئور یهای موجود در زمینه ارتباط مثبت همزمان بین حجم معاملات و بازده سهام (همانند فرضیه ترکیب توزی عها) و یافته های اغلب پژوه شهای تجربی در بازارهای توسعه یافته می باشد.
ضریب تخمین زده شده بابت قدر مطلق بازده سهام از لحاظ آماری در هیچ یک از سطوح متعارف معنی دار نیست که در نتیجه فرضیه دوم تحقیق نیز پذیرفته نمی شود. این یافته مغایر با اغلب یافته های تجربی در بازارهای توسعه یافته می باشد.
آنها در نهایت چنین نتیجه گیری کردند بر خلاف تئوری ها و همچنین اغلب یافته های تجربی موجود در مورد رابطه مثبت همزمان حجم معاملات و بازده سهام و یا قدر مطلق بازده سهام، ارتباطی مثبت بین این دو متغیر یافت نشد. این یافته ها منجر به رد فرضیه MDH و پذیرش فرضیه جایگزین SIAH در بورس اوراق بهادار تهران می شود. برخی از محققان نیز به دلیل ساختار عملیاتی ضعیف بازارهای نوظهور، انتشار اطلاعات در این بازارها را به صورت متوالی تلقی نموده اند. نتایج این تحقیق نشان م یدهند که تفاوت در نحوه جریان اطلاعات در بازارهای نوظهور به اندازه ای با اهمیت است که می تواند فرایند ارزشیابی اوراق بهادار را تحت تاثیر قرار دهد که دلالت بر
نیاز به انجام تحقیقات و کسب بینش بیشتر در مورد جریان اطلاعات در این بازارها دارد.
رامشه و همکاران( ۱۳۹۰) به پیش بینی جهت تغییرات بازده سهام بر اساس حجم معاملات با بهره گرفتن از مدل پرابیت برای شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. در این پژوهش سعی بر آن است تا تحلیلی بر رابطه میان حجم معاملات سهام و جهت تغییرات بازده سهام )مثبت یا منفی بودن( ارائه گردد.
در این پژوهش از مدل پروبیت برای آزمون فرضیه ها استفاده شده است. حجم معاملات سهام و تغییرات حجم معاملات سهام متغیرهای مستقل این پژوهش هستند. متغیر وابسته یک شاخص دو مقداری است که بر اساس مثبت یا منفی بودن بازده سهام بترتیب مقادیر ۰ یا ۱ می گیرد. در این پژوهش، داده های مربوط به بازده سهام به روزهای با بازده صفر، بازده مثبت و بازده منفی تقسیم می شوند که روزهای با بازده صفر از میان داده ها حذف میشوند. در این پژوهش تاثیر حجم معاملات سهام و تغییر حجم معاملات سهام بصورت جداگانه بر جهت تغییرات بازده سهام بترتیب بر اساس مدلهای پروبیت مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور برای هر یک از ۹۲ شرکت نمونه مدل ها بصورت جداگانه بر اساس اطلاعات روزانه طی دوره ۶ ساله ۸۶-۸۹ تخمین زده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که برای شرکتهای با حجم بالای معاملات سهام و نیز شرکتهای با نسبت بازده صفر پایین، حجم معاملات سهام دارای قدرت پیشبینی جهت تغییرات بازده سهام است. نتایج این پژوهش برای سهام انفرادی در بورس اوراق بهادار تهران قابل تعمیم به کل بازار نیست زیرا فقط شواهدی از قدرت پیش بینی کنندگی حجم معاملات سهام برای گروه های مشخصی از سهام یافت شد. تفکیک بازار به گروه های مختلف از نظر حجم معاملات سهام و نسبت بازده صفر در نتایج اولیه تفاوت ایجاد کرد و نشان داد که معیارهای حجم بکار رفته در این پژوهش در شرکتهای با حجم بالای معاملات سهام و نیز نسبت بازده صفر پایین دارای قدرت پیشبینی جهت تغییرات بازده سهام است.
علوی(۱۳۹۰) ،در تحقیقی به بررسی تاثیر عملکرد اقتصاد کلان بر رابطه سود با بازده غیر عادی به صورت تجربی پرداخته در شرایط مختلف اقتصاد کلان (عملکرد قوی و ضعیف اقتصاد کلان) می پردازد. برای آزمون فرضیه های تحقیق از روش رگرسیون چند متغیره، با بکارگیری اطلاعات مالی ۱۰۸ شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران در سالهای ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۸ استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان میدهد که سود و بازده غیرعادی شرکت با یکدیگر دارای رابطه مثبت و معنی داری هستند ولی با اضافه کردن عامل عملکرد اقتصاد کلان به عنوان متغیر کنترلی معنی داری خود را از دست میدهد.

پرسشی که در اینجا پیش روی ما قرار میگیرد این است که آیا ماده منصرف به وقوع هراس و وحشت است؟به بیان دیگر اگر مرتکب به قصد قتل وباعلم به شخصیت آسیب پذیر طرف از نظر عاطفی خبر فوق العاده هیجان انگیزی به وی بدهد و هیجان ناشی از آن منتهی به مرگش شود،آیا می توان عمل را مشمول ماده مرقوم دانست؟بنابر عقیده یکی از حقوق دانان«چون منظور از تفسیر احراز نظر مقنن است پاسخ مثبت است،به نظر می رسد کانون توجه مقنن در ماده۳۲۵ ق.م.ا بر این نکته بوده که ارتکاب هر رفتاری که سبب نتیجه باشد صرف نظر از شکل وخصوصیت آن برای تعقیب مرتکب کافی خواهد بود،با این حال قبول چنین استدلالی به دلیل مغایرت با نصِّ ماده مرقوم مشکل است»^[۹۹]

در مواردی که فعل غیر مادی صلاحیت ایجاد جنایت را داشته و بتوان وقوع تلف و صدمه را به آن افعال قابل انتساب دانست. مرتکب جانی محسوب و محکوم به مجازات میگردد. حقوقدانان اسلامی موارد مختلفی از مصادیق وقوع قتل با اعمال غیر مادی را به استناد روایات مورد بحث و دقت نظر قرار دادهاند از قبیل فریاد زدن بر دیگری وقوع موت بلافاصله بعد از آن، کشیدن سلاح بدون به کارگیری آن به روی دیگری که هراس از آن منجر به قتل گردد، قتلی که به سبب سحر و علوم غریبه ایجاد شود و… در بررسی این مصادیق آنچه مورد توجه حقوقدانان اسلامی است، احراز صلاحیت افعال غیر مادی در ایجاد قتل است، برخی ضمن تردید در استناد قتل به عوامل مذکور ، بنابر فرض انتساب مرتکب را ضامن شمردهاند^[۱۰۰]. از موارد دیگری که عوامل غیر مادی به وساطه تسبیب موجب وقوع جنایت شده و بوسیله حقوقدانان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته فریاد کشیدنی است که متعاقب آن، مرگ حادث شده است که درباره ضمان مرتکب در این فرض نظریات و آرا مختلفی مطرح شده است. گروهی با توجه به موقعیت مجنی علیه فریاد کننده را هنگامی ضامن شمرده و جنایت را مستند به وی میدانند که مقتول بیمار، مجنون و یا در حال غفلت باشد؛ لکن جایی که مجنی علیه عاقل و بالغ است، اصل عدم ضمان را جاری کردهاند. ^[۱۰۱]به موجب این رأی چنانچه مرگ متعاقب فریاد زدن بر طفل، بیمار، شخص مجنون قتل واقع شود اصل بر ضمان مرتکب است؛ مگر آنکه عدم استناد جنایت به فعل مرتکب اثبات گردد؛ لکن اگر مجنی علیه عاقل و بالغ باشد، اصل بر عدم استناد قتل به فریاد زدن است؛ مگر آنکه علم به وجود رابطه علیت حاصل شود. ^[۱۰۲] چنانچه ملاحظه میشود توجه به وضعیت مجنی علیه ، ناشی از تردیدی است که در امکان اسناد قتل به فعل غیر مادی وجود دارد معهذا برخی صرف نظر از موقعیت مقتول مرتکب را در صورتی ضامن شمردهاند که استناد جنایت به فریاد وی احراز گردد.
به موجب رأی فوق الذکر ، سن ، حالت روحی و جسمی مجنی علیه در ثبوت ضمان مؤثر نبوده است؛ بلکه به مجرد حصول رابطه علیت عامل به عنوان مرتکب قتل، تحت پیگرد قرار میگیرد. قانون گذار نیز ضمن پذیرش امکان حصول جنایت به افعال غیر مادی ، رأی اخیر را پذیرفته و در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی برخی صورتهای فعل غیر مادی را مورد توجه قرار دادهاند: هر گاه کسی به روی شخصی صلاح بکشد یا سگی را بسوی او برانگیزد یا هر کار دیگری که موجب هراس او گردد، انجام دهد؛ مانند: فریاد کشیدن یا ایجاد انفجار صوتی که باعث وحشت میشود که البته بر اثر این ارعاب آن شخص بمیرد. اگر این عمل ، نوعاً کشنده باشد یا با قصد قتل انجام شود؛ گرچه نوعاً کشنده نباشد، قتل عمد محسوب شده و موجب قصاص است و اگر این عمل نه نوعاً کشنده و نه با قصد قتل انجام بگیرد، قتل شبه عمد محسوب شده و دیه آن بر عهده قاتل است.
بنابراین اگر کسی زن بارداری را به منظور سقط حمل وی بترساند، در صورت وجود شرایط عمد میتواند محکوم به قصاص گردد.
در مواردی ممکن است که فعل غیر مادی با ایجاد چند واسطه علت جنایت را فراهم سازد؛ مانند : آنکه دیگری را چنان بترساند که وی برای نجات خود اقدام به فرار کند و در حین گریز به مانعی برخورد نموده و منتهی به مرگ وی شود. حقوقدانان اسلامی در این فرض، قائل به تفصیل شده و با توجه به شدت تأثیر فعل مرتکب معتقدند؛ اگر اراده و اختیار مقتول به سبب اخافه زایل شود، جنایت قتل مستند به فعل ترساننده خواهد بود و در غیر این صورت اگر اخافه فقط سبب فرار و گریز را فراهم کرده و زوال اراده مقتول را در پی نداشته است، جنایت واقعه ناشی از فعل شخص مقتول قلمداد میگردد.
چرا که ترساننده فقط شرایط وقوع قتل را ایجاد کرده است و نه علت آن را؛ پس ترساننده او را به فرار وادار کرده است نه به افتادن و سقوط؛ بنابراین لذا مقتول با مباشرت خود در هلاک خویش، ضمان سبب را ساقط کرده است.
آنچه که در قانون مجازات اسلامی در رابطه با تحقق انواع بر اساس آنچه در ماده ۲۰۴ . سایر موارد مربوط به قتل آمده، حاکی از تحقق ۵ نوع قتل بوده که در این قانون مورد پذیرش قرار گرفته است که در این انواع پنجگانه تماماً با افعال مادی فیزیکی قابل تحقق میباشند؛ حالا باید در این بحث بدانیم چند نوع از این قتلهای پنجگانه با افعال غیر مادی قابل تحقق هستند.
آنچه در رابطه با ارتکاب قتل با افعال غیر مادی به تبعیت از متون فقها در موارد ۳۲۵ و ۳۲۶ قانون مجازات اسلامی؛ مطرح است، حاکی از آن دارد که دو نوع قتل با این افعال قابل تحقق است؛ هر چند که قانونگذار در ماده ۳۲۶ به نوع خاصی از قتل اشاره نکرده و تنها مقرر داشته که «هر گاه کسی دیگری را بترساند و موجب فرار گردد و آن شخص در حال فرار خود از جای بلندی پرت شود یا به درون چاهی بیفتد و بمیرد در صورتی که آن ترساندن موجب زوال اراده و اختیار و مانع تصمیم او گردد، ترساننده ضامن است.»
بنابراین چنانچه ملاحظه میشود در این ماده قانونگذار به نوع خاصی از قتل اشاره ننموده و تنها ارتکاب قتل را در این شرایط موجب ضمان دانسته است؛ اما بر خلاف آن مقنن در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی به دو نوع قتل اشاره نموده و مقرر داشته که : ( هر گاه کسی بر روی شخصی سلاح بکشد یا سگی را به سمت او برانگیزد یا هر کار دیگری که موجب هراس او گردد انجام دهد؛ مانند: فریاد کشیدن یا انفجار صوتی که باعث وحشت میشود، بر اثر این ارعاب آن شخص بمیرد؛ اگر این عمل نوعاً کشنده باشد یا با قصد قتل انجام شود؛ گرچه نوعاً کشنده نباشد، قتل محسوب میشود و موجب قصاص است و اگر این عمل نوعاً کشنده و نه با قصد قتل انجام گیرد، قتل شبه عمد محسوب میشود و دیه آن بر عهده قاتل است.
قانونگذار در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی در مقام بیان شرایط و مصادیق قتل عمدی با افعال غیر مادی ، همان ضوابطی و شرایطی که در ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی در باب قتل عمد، با افعال مادی فیزیکی مطرح کرده است در اینجا نیز تکرار نمود و در دو حالت قتل را عمدی دانسته است.
الف) یکی در حالتی که اعمال ارتکابی نوعاً کشنده باشد که دراین حالت اگر جانی قصد قتل مجنی علیه را نیز نکرده باشد، قتل عمدی و مرتکب ، مستحق قصاص است.
ب) حالت دیگر در موردی است که فعل ارتکابی نوعاً کشنده نیست؛ اما به قصد قتل ارتکاب یافته، که در این مورد نیز در صورت سلب حیات از مجنی علیه قتل عمدی و مرتکب محکوم به قصاص میشود؛ بنابراین، چنانچه کسی به یکی از این طریق اقدام کرد و باعث سلب حیات از کسی شود ، قاتل عمدی بوده و در نتیجه بر اساس ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی محکوم به قصاص میشود، ابهامی که در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی مطرح است، مربوط به عبارت … قتل عمدی محسوب شده به نحوی است که به نظر میرسد، مقنن ارتکاب قتل در حالتهای دو گانه فوق را که به آنها اشاره شده نه قتل عمد بلکه قتل در حکم عمد میداند؛ بنابراین، آنچه باید در این بگوییم ، اینکه: اولاً با توجه به منابع فقها و با عنایت به موضوعاتی که فقها در این زمینه مطرح کردهاند، میتوان گفت که منابع موجود در این مورد هیچ گونه اشاره به اینکه ارتکاب قتل با افعال غیر مادی از مصادیق قتل در حکم عمدی است نداشته، به طوری که هیچ یک از فتاوی مطرح شده از سوی فقها حاکی از این امر نبود؛ به عنوان مثال، حضرت امام خمینی در تحریر الوسیله میفرمایند: «هر گاه کسی بر سر بالغ غیر عاقل فریاد بکشد و در نتیجه آن شخص بمیرد یا به زمین بخورد و بمیرد ، دیهای نیست؛ مگر در صورتی که مرتکب ، علم به استناد موت به فعل خود داشته باشد و در صورتی که قصد قتل داشته باشد پس آن قتل عمدی است و قصاص میشود و الا شبه عمد خواهد بود و دیه را باید از مال خود بپردازد. پس اگر فریاد بکشد بر طفل یا مریض یا مجنون یا غافل و او بمیرد ، دیه ثابت میشود؛ مگر اینکه عدم استناد قتل به فعل ثابت شود و اگر قصد قتل نیز داشته باشد، در نتیجه قتل عمدی است و الا قتل شبه عمد بوده، در صورتی که نوعاً کشنده نباشد. ^[۱۰۳]
بنابراین چنانچه ملاحظه میشود در این فتوا، هیچ گونه موردی که دلالت بر اینکه قتل در این حالت در حکم عمدی است، موجود نیست؛ بلکه حاکی از عمدی بودن قتل در این موارد میباشد.
ثانیاً : اینکه قانون گذار در ماده ۳۲۵ به استثنای یک مورد، تمام شرایط مواردی را که در ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی برای تحقق قتل عمد با فعل مادی فیزیکی مطرح نمود، در این ماده نیز بیان کرد و همان شرایط را برای ارتکاب قتل با افعال غیر مادی نیز در نظر گرفته است که در این مورد نیز دلالت بر تحقق قتل عمد در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی دارد؛ اما احتمال دارد که گفته شود وضعیت افعال ارتکابی در این دو (افعال مادی در ماده ۲۰۶ و افعال غیر مادی در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی ) باعث این اختلال شده و قانون گذار قتل با افعال غیر مادی را از نوع قتل (در حکم عمدی دانسته ) ، که در این جواب بایستی گفت : اساساً اختلاف در افعال ارتکابی نیز نمیتواند باعث تغییر عنوان قتل از نوعی به نوع دیگر شود؛ چرا که آنچه در قانون مجازات اسلامی بیش از هر چیز دیگر در رابطه با تقسیم بندی انواع چندگانه قتل مورد توجه قرار گرفته است، تأکید بر عنصر روانی (معنوی) بوده و وضعیت افعال ارتکابی یا به عبارتی عنصر مادی قتل هیچ گونه مدخلیتی در تقسیم بندی قتلهای پنجگانه نداشته است.
ثالثاً اینکه در قانون مجازات اسلامی به تبعیت از متون فقهی ، قانونگذار در ماده ۲۰۴ قانون مجازات اسلامی انواع قتل را در سه نوع، عمدی، شبه عمدی و خطای محض احصاء نمود. علاوه بر آن بطور متفرقه در لابلای مواد مربوط به قتل و نوع دیگر قتل را که شامل قتل در حکم شبه عمد و در حکم خطای محض میباشد را نیز مورد پذیرش قرار داده است؛ چنانچه میتوان گفت که در قانون مجازات اسلامی خارج از انواع پنجگانه قتل که قانونگذار موارد و مصادیق آن را در ضمن مواد مختلف بیان کرده، نوع دیگری قتل به رسمیت شناخته نشده است که ما قائل به آن باشیم؛ بنابراین با عنایت به مطالب فوق میتوان اظهار داشت که ، عبارت ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی در این زمینه ناشی از مسامحه قانونگذار بود و قتل ارتکابی با اعمال غیر مادی در صورت تحقق شرایط عمد که در دو ماده فوق الذکر مندرج است، از مصادیق قتل عمدی بوده نه در حکم عمدی و اینکه اساساً در قانون مجازات اسلامی ، قتلی به عنوان قتل در حکم عمدی موجود نیست که ما عبارت ماده را بر آن حمل نماییم.
۳-۲)مبحث دوم: رابطه سببیت و نتیجه مجرمانه و شروع به قتل عمدی
در این فصل طی دو مبحث رابطه سببیت و اهمیت آن و نظریات ارائه شده از سوی حقوقدانان و نتیجه مجرمانه و مفهوم مفید بودن قتل عمدی و شروع به قتل عمدی مورد بحث و تحلیل قرار میگیرد.
۳-۲-۱)گفتار نخست: رابطه سببیت
رابطه سببیت در هر جرمی به معنای آن است که عمل مرتکب سبب نتیجه مجرمانه باشد که در اصل یک مسأله فلسفی میباشد و فلاسفه چنین رابطهای را هنگامی برقرار میدانند که لازمه سبب تحقق مسبب باید یعنی هر گاه سبب رخ دهد مسبب نیز خود به خود به دنبال آن محقق شود در حقوق جزا رابطه سببیت و اسناد فعل به فاعل را میتوان به دو دسته تقسیم کرد یک اسناد را اسناد معنوی نامند که همان نسبت دادن جرم به شخص دارای اهلیت است یعنی تا شخصی اهلیت نداشته باشد نمیتوان جرمی را به وی نسبت داد و یک اسناد، اسناد مادی است که در اینجا مورد نظر میباشد یعنی از نظر مادی بتوان بین فعل مرتکب و نتیجه مجرمانه رابطه سببیت برقرار کرد گرچه رابطه سببیت به عنوان جزیی از رکن مادی منحصر در معنای دوم است اما برای برقراری مسئولیت کیفری نیاز به سببیت مزدوج میباشد یعنی شخصی را از نظر کیفری میتوان تحت تعقیب قرار داد که اولاً اهلیت داشته باشد و بتوان جرم او را نسبت داد (اسناد معنوی). ثانیاً بتوان وی و نتیجه مجرمانه رابطه سببیت برقرار ساخت (اسناد مادی).
احراز رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه یک مسأله موضوعی است که دیوان عالی کشور نمیتواند آنرا تحت نظارت خود در آورد بنابراین چنانچه دادگاه موضوع به صورت مستدل رابطه میان ضربه جانی و قتل را احراز کند محکوم علیه نمیتواند در دادگاه قانونی به استدلال دادگاه موضوع، خدشه وارد کند. ^[۱۰۴]
احراز رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی ونتیجه مجرمانه در مواردی که فقط یک سبب وجود دارد یا اسباب متعدد منتسب به یک نفر است کار آسانی می-باشد اما در مواردی که چند سبب در تحقق نتیجه مجرمانه نقش دارند احراز رابطه سببیت میان یک یا چند سبب با نتیجه مجرمانه کار آسانی نیست و این موضوع یکی از مسائل بحث برانگیز حقوق جزای عمومی است که میدان تاخت و تاز اندیشمندان دانش حقوق قرار گرفته است و هر یک نظریههایی را ارائه دادهاند که در ادامه به صورت مختصر به مهمترین آنها اشاره میگردد.
عوامل و اسبابی که همراه با رفتار فیزیکی مرتکب صورت میگیرد ممکن است قبل از رفتار فیزیکی وجود داشته باشد مانند بیماری قلبی مجنی علیه که با ضربه مرتکب تشدید شده با آن دست به دست هم میدهند و سبب مرگ مجنی علیه میشوند و نیز ممکن است همزمان با رفتار فیزیکی رخ دهد مانند اینکه همزمان با انداختن مجنی علیه در بستر خیابان اتومبیل هم از روی وی عبور کند و گاهی ممکن است بعد از رفتار فیزیکی باشد مانند اینکه پزشک داروی اشتباهی را به شخص مجروح تزریق نماید که این تقسیم بندی در برخی از نظریههای مربوط به تداخل اسباب دخالت داده شده است. گاهی ممکن است یک سبب آثار متعددی را داشته باشد. مثلاً شخصی در کشت زار خود آتشی روشن کند و این آتش بر اثر وزیدن باد به کشت زار و خانه های همسایگان سرایت کند و سبب سوختن باغها، خانهها، اموال، حیوانات و قتل چند نفر شود که در این صورت چون بر خلاف تعدد اسباب تنها فقط یک سبب وجود دارد از بحث خارج میگردد.
احراز رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه در جرایم مقید به نتیجه مطرح میشود که جزء قواعد عمومی است و تفاوتی میان جرم قتل و سایر جرایم مقید وجود ندارد اگر رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه ثابت نشود عنصر مادی جرم احراز نشده است. زیرا رابطه سببیت جزیی از عنصر مادی است. البته در جرایم عمدی عدم احراز این رابطه ممکن است سبب تعقیب مرتکب به عنوان شروع درجرم شود.
۳-۲-۱-۱)مفهوم رابطه سببیت
در تعریف فلسفی علت و علیت گفته شده علت آن چیزی است که معلول در کیان و هستی خود به او نیازمند است و علیت همان رابطه وجودی میان دو چیز است به طوری که یکی وابسته به دیگری باشد.
آنچه مورد نظر ماست مفهوم حقوقی علت و علیت است و قوانین با توجه به اوضاع و احوال حاکم بر قضیه و اجرای عدالت و انصاف و اجرای سیاست کیفری روی علت اثر گذاشته و آن را مفهومی خاص میبخشند. از نظر حقوقی علت عبارتست از فعل با ترک فعلی که مؤثر در
ایجاد جرم و نتیجه مجرمانه باشد و کلمه «مؤثر» از این جهت به کار برده میشود.
گاهی علل متعدد در ایجاد جرم شرکت دارند و از جهت تأمین اهداف سیاست کیفری و اجرای عدالت ناگزیر از انتخاب مؤثرترین آنها هستیم. در تعریف رابطه علیت نیز گفته شده «پیوستگی میان فعل و نتیجه به نحوی که هیچ عامل خارجی دخالت نکرده باشد» و پیوستگی میان فعل و نتیجه ممکن است با واسطه و غیر مستقیم و یا بلاواسطه و مستقیم باشد و تشخیص این که آیا این پیوستگی میان فعل و نتیجه وجود دارد و یا خیر و اگر وجود دارد مستقیم است یا غیر مستقیم در شأن مقامات قضایی در مورد تشخیص سبب مؤثر از میان سببهای متعدد نظریههای گوناگونی مطرح شده است:
نظریه شرط ضروری نتیجه:
مطابق این نظریه هر عملی که بدون تحقق آن نتیجه مجرمانه تحقق پیدا نمی کند بین آن عمل و نتیجه مجرمانه رابطه علیت وجود دارد،^[۱۰۵] بر اساس این نظریه ،هر امری که ضرورتاً نقشی در بروز حادثه داشته باشد بین آن و ایجاد حادثه ارتباط وجود دارد.به عبارت دیگر هرکس که در تحقق حادثه ایجاد شده مؤثر باشد دارای مسئولیت است.به عنوان مثال:چنانچه اشخاص مبادرت به آتش زدن اتومبیل دیگری کنند به این کیفیت که یکی از آن ها اقدام به ریختن بنزین،دیگری کبریت را روشن و شخص سوم نیز اقدام به پرتاب آن بر روی اتومبیل و ایجاد آتش سوزی نماید،تمامی افراد در وقوع حادثه نقش داشته و به وطر یکسان دارای مسئولیت می باشند،زیرا با فقدان هرکدام از آنها آتش سوزی محقق نمی شود.بنابراین بر اساس نظریه شرط ضروری چون تمام عوامل در وقوع حادثه مدخلیت دارند و به نحوی با ایجاد حادثه مرتبط می باشند،لذا میان حادثه و عوامل مذکور رابطه علیت برقرار ودر نتیجه دارای مسئولیت خواهند بود.^[۱۰۶]
در دیوان عالی کشور نظریه شرط صروری به طور مطلق پذیرفته نشده است.^[۱۰۷]
به عبارت دیگر برای تشخیص و شناختن مسئول حادثه باید بررسی کنیم که آیا خطای کیفری شرط لازم و ضروری برای حصول نتیجه بوده است یا نه؟
بنابراین اگر در حادثه ای،«الف» با شکلیک گلوله ای به سمت«ب» موجب مجروح شدن او شود و جراحت آقای «ب» در بیمارستان و به هنگام عمل جراحی به واسطه ضدعفونی نبودن وسایل جراحی عفونت نماید و در اثر عفونت فوت کند شلیک کننده ضامن است،زیرا اگر او شلیک نمی کرد نتایج بعدی به وقوع نمی پیوست.^[۱۰۸]
نظریه رفتار مجرمانه به عنوان شرط مستقیم و متصل به نتیجه:
برخی از حقوقدانان در بحث تشخیص رابطه علیت بین عنصر مادی جرم و تحقیق نتیجه،علت مستقیم و متصل و نتیجه وراده را معیار مسئولیت کیفری شناخته اند،یا به عبارت دیگر طرفداران این نظریه معتقدند که رفتار مجرمانه لزوماً باید با حدوث نتیجه وارده ارتباط مستقیم داشته و علت نزدیک و بلاواسطه آن باشد.^[۱۰۹]مثلاً کسی دیگری رابا چاقو مجروح می کند،لباس مجروح آلوده به میکروب است و در اثر تماس با زخم باعث ابتلا به بیماری کزاز می شود،بیمار برای مداوا به بیمارستان مراجعه می کند،پزشک در معالجه وی کوتاهی می نماید و در نتیجه درمان بیمار به درازا می کشد و آخرالأمر روزی که بیمار برای معالجه به بیمارستان رفته کپسول گاز در آشپزخانه بیمارستان منفجر می شود و موجب مرگ مجروح می گردد،بین مرگ مجنی علیه و انفجار کپسول گاز رابطه علیت وجود دارد و ضارب تنها مسئول جراحاتیست که به متوفی وارد نموده است.دیوان عالی کشور صریحاً علیت مستقیم و بلافاصله را نفی کرده و همین معنی در حکم دیگری نیز منعکس است.^[۱۱۰]
شرط پویای نتیجه:
بعضی از حقوق دانان در توجیه رابطه سببیت میان رفتار مجرمانه و تحقق نتیجه بین رفتار مجرمانه پویا و سایر عوامل ثابت و ایستای مؤثر در حدوث یک واقعه مجرمانه قائل به تفکیک شده اند ،بدین معنی که این دانشمندان در بررسی های خود در مورد یک حادثه که چند عامل در آن مداخله دارند تنها رفتار پویا و متحرکی را که باعث ایجاد تغییرات و نتیجه محسوس خارجی شده است،علت آن می شناسند.درنتیجه عامل ثابت و غیر متحرکی را که فاقد اثر در این تغییرات و حدوث نتیجه بوده است را غیر مسئول معرفی می کنند؛مثلا شخصی به دیگری که دارای بیماری قلبی است خبر ناگواری می دهد یا در میان جمع به او توهین می کند و در اثر فشار روحی ناگهان دچار سکته قلبی می شود،مطابق این نظریه بین توهین و مرگ رابطه علیت وجود دارد،نه بین مرض قلبی که جنبه ایستا و سکون داشته است.در نقد این نظریه می توان گفت عملا جز در مورد بخشی از جرایم غیرعمدی ناشی از تخلفات رانندگی در سایر موراد نمی توان آن را بکار گرفت و قابل اجرا نیست اما در مورد جرایم غیر عمدی فرض کنیم که در حادثه رانندگی منجر به قتل غیر عمدی،کاردان فنی پس از بازدید از صحنه تصادف که دو وسیله با هم تصادف کرده اند و بر اساس کروکیه ترسیمی اظهار نظر کنند که علت تصادف بی مبالاتی راننده اتومبیل سواری بوده است،چون نام برده با وسیله نقلیه ای که فاقد چراغ خطر و چراغ راهنما بوده در شب رانندگی کرده است و در حین گردش به راست برای ورود به خیابان فرعی موجب آن شده که راننده دیگری که در عقب اتومبیل مزبور در حرکت بوده نتواند در قصد راننده اتومبیل سواری برای ورود به خیابان فرعی مطلع شود و در نتیجه با او تصادف کرده است،بنابراین در این حادثه بی مبالاتی راننده سواری در رفع عیب و نقص اتومبیل که یک ترک فعل است و در آن شرایط به صورت عامل پویا ظاهر ودر حدوث نتیجه مؤثر بوده است و علت مرگ شناخته می شود.پس می توان گفت انطباق این نظریه نیز بر همه مصادیق تعدد اسباب صحیح و عادلانه نخواهد بود به ویژه در مواردی که اسباب متحرکی که در بروز جنایات مؤثرند متعدد باشند،به علاوه در شرایط خاصی که ترک فعل مؤثر در وقوع جرم شناخته می شود،عامل آن به دلیل حالت ایستایی که دارد نمی تواند مشمول قلمداد گردد.
۴-نظریه شرط کافی یا متعارف نتیجه
به موجب این نظریه باید کلیه شرایط ضروری که در پیدایش نتیجه مجرمانه مؤثر بوده است بررسی و ارزیابی شود،به طوری که شرایط یا عوامل ضروری که برای ایجاد حادثه کافی نباشد تفکیک و مشخص گردند،سپس از بین آن ها آن رفتاریا عاملی که لزوماًوجود آن برای پیدایش صدمه وارده مناسب و کافی باشد انتخاب و علت وقوع حادثه معرفی می گردد.یا به عبارت دیگر علت صدمه وارده آن رفتار مجرمانه ای است که هم شرط ضروری و هم شرط کافی برای حصول آن نتیجه باشد،بدیهی است که برای اجرای این نظریه دادگاه باید در هر مورد با توجه به شرایط وقوع جرم و استفاده از نظریات علمی و جلب نظر کارشناس و متخصصین أمر و رابطه علیت بین رفتار مجرمانه و صدمه وارده را احراز می نمایند.لذا در مثال مذکور علت مرگ انفجار کپسول است که اگر دیگری یا چیزی جز آن نبود نتیجه مجرمانه حاصل نمی شد،نه ضرب و جرح ضارب.این راه حل از سایر نظریات منطقی تر و عملی تر به نظر می رسد.^[۱۱۱]
۳-۲-۱-۲)اهمیت رابطه سببیت
آنچه تاکنون درباره قتل عمدی توضیح داده شده برای تحقق مسئولیت و مجازات مرتکب کافی نیست بلکه احراز رابطه علیت نیز لازم است و در قتل عمدی چنین رابطهای میان فعل قاتل و مرگ مقتول مورد بررسی قرار میگیرد و مقصود این است که دادگاه باید احراز کند که مرگ مقتول بر اثر فعل واقع شده از ناحیه مرتکب حادث شده است و در صورت فقدان چنین امری حتی با وجود سلب حیات، عامل به عنوان قاتل عمدی شناخته نمیشود. بنابراین برای تحقق قتل عمدی موضوع ماده ۲۰۶ علاوه بر احراز رابطه جسمانی میان فعل قاتل و جسم مقتول باید میان فعل قاتل و مرگ نیز رابطه علیت وجود داشته باشد لذا اگر شخصی با قصد قتل اقداماتی را بر روی جسم دیگری انجام دهد و در نتیجه منجر به فوت او میگردد اما میان فعل او و مرگ مقتول هیچ گونه رابطه علیتی موجود نباشد عمل انجام شده یعنی سلب حیات قتل محسوب نمیشود و مرتکب را نیز نمیتوان به عنوان قاتل عمدی تحت تعقیب قرار داد. هیأت عمومی دیوان عالی کشور در یکی از آراء اصراری اظهار داشته است:
چون رابطه سببیت بین مرگ بر اثر بیماری قلبی با نزاع ثابت نیست انجام قتل احراز نمیشود.^[۱۱۲]
رابطه استناد میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه باید استمرار یابد تا بتوان مسئولیت مرتکب را برقرار دانست بنابراین اگر فعل اختیاری یا عوامل طبیعی این رابطه را قطع نماید مسئولین متوجه مرتکب رفتار فیزیکی نخواهد بود. ماده ۳۴۶ ق. م. ا. به صورت نخست اشاره میکند:
«هرگاه کسی چیز لغزندهای را در معبر بریزد که موجب لغزش رهگذر گردد عهده دار دیه و خسارت خواهد بود مگر آنکه رهگذر بالغ عاقل یا ممیز عمداً با اینکه میتواند روی آن پا نگذارد به روی آنها پا بگذارد. در اینجا مجنی علیه با اراده خود رابطه سببیت میان قراردادن چیز لغزنده و لغزیدن خود را قطع کرده است.
در خصوص رابطه علیت ممکن است دو مشکل پیش آید: نخست اینکه اگر مدت زمان میان اعمال ارتکاب یافته و مرگ بزه دیده فاصله وجود داشته باشد ممکن است در اثبات رابطه علیت مشکل ایجاد شود به عبارتی در صورتی که فعل واحدی ارتکاب یافته باشداگر مرگ بلافاصله پس از ایراد ضربه رخ ندهد چه باید کرد؟! در حقوق قدیم فرانسه معمول این بود که مرگ بزه دیده پس ازچهل روز دیگر به ضارب قابل انتساب نبود و فقط ارتکاب اعمال خشونت آمیز به او نسبت داده میشد ولی امروزه قاضی به کمک گزارش کارشناسی که وجود یا عدم رابطه میان ضربه و مرگ را روشن میسازد با اختیار کامل در مورد تحقق و یا عدم تحقق قتل عمد تصمیم میگیرد. ^[۱۱۳]
دوم اینکه انتساب مرگ قربانی به هنگامی که چند نفر ضرباتی را وارد آورده باشند و نتوان تعیین کرد که کدام یک، ضربه کشنده را وارد کرده است مشکل ساز خواهد شد.
بنابراین در صورت تعدد اعمال باید قائل به تفکیک شد. به این صورت که اگر ضربات به طور پی در پی توسط یک شخص وارد آمده باشد و اگر هیچ یک از این ضربات به تنهایی کشنده نباشد همه این اعمال یک جنایت واحد غیر قابل تقسیم تلقی میشود زیرا قتل عمد ممکن است ناشی از اعمال متعدد باشد. اگر ضربات توسط اشخاص متعددی وارد آمده باشد وفقط بعضی از این اشخاص ضربات کشنده وارد کرده باشند و امکان تشخیص عامل هر یک از ضربات وجود نداشته باشد همه آنها به عنوان ارتکاب قتل عمد تحت پیگرد قرار میگیرند. به ویژه اگر دو نفر هم زمان با هم شلیک گلوله با بزه دیده او را به قتل برسانند در این صورت قاضی کیفری همه شرکت کنندگان را مرتکب قتل عمد به حساب میآورد. به علاوه ذکر این مورد ضروری است که در حقوق فرانسه هر علتی که ارتباط مستقیم با نتیجه داشته باشد، مسئولیت داردو رابطه علیت را در جایی برقرار میدانند که اسباب دیگری همراه با سبب و علت مورد نظر وجود نداشته باشد که بتوان قتل را به آنها منتسب ساخت بنابراین احراز رابطه علیت در قتل عمد از جایگاه ویژهای برخوردار است و در صورتی که این رابطه برقرار شود قتل عمد محقق شده است.
در برخی کتب حقوقی کشور عراق آمده است که لازم است بین رفتار مجرمانه مرتکب و فوت رابطه سببیتی وجود داشته باشد و از این رو همینکه مرتکب اقدام به یک فعلی انجام نمود کافی نیست بلکه لازم است فوت مجنی علیه ناشی از رفتار مجرمانه مرتکب باشد،خواه اقدام مرتکب به تنهایی باعث ایجاد موت شده باشد.مانند زمانی که مرتکب با بهره گرفتن از ریسمانی دیگری را به تنهایی خفه می سازد،وخواه زمانی که عوامل متعددی باعث ایجاد قتل شده باشد که در این صورت احراز دخالت همه یا بعضی از عوامل در ایجاد قتل مجنی علیه بسیار حائز اهمیت است.^[۱۱۴]
۳-۲-۲)گفتار دوم: اهمیت نتیجه مجرمانه
یکی از عناصر رکن مادی جرم نتیجه جرم است یعنی تغییرهایی که بر اثر رفتار فیزیکی در خارج به وجود میآید. نتیجه جرم قتل وفات مجنی علیه است که به صورت توقف کامل و دائمی فعالیت قلب و دستگاه تنفسی ظهور پیدا میکند و این نتیجه ممکن است بلافاصله به دنبال رفتار فیزیکی رخ دهد و یا مدتی فاصله بیفتد بنابراین زمان تحقق نتیجه یا نحوه اثر کردن رفتار فیزیکی تأثیری ندارد بلکه کافی است که میان این دو رابطه سببیت وجود داشته باشد.
پس نتیجه جرم در قتل عمدی عبارت از سلب حیات است با توجه به مقید بودن جرم قتل حصول نتیجه مجرمانه «سلب حیات» از شرایط تحقق جرم است. بنابراین اگر شخصی را به قصد قتل از هواپیمای در حال پرواز و از ارتفاع بسیار بلند به طرف پایین پرتاب نمایند و به هر دلیل او نمیرد قتل عمدی محقق نشده است و حداکثر میتوان عمل پرتاب کنندگان را به استناد ماده۶۱۳ ق. م. ا. شروع و یا شرکت در شروع به جرم قتل عمدی دانست. بنابراین تا «سلب حیات» محقق نشود عمل ارتکابی قتل به شمار نمیآید.
نتیجه جرم قتل با ضرر ناشی از قتل تفاوت دارد و نتیجه اثری است که متوجه مجنی علیه و مقتول میشود اما ضرر و خسارت متوجه اولیای دم میشود بنابراین مجنی علیه و زیان دیده در اینجا یک نفر نیستند.
مرگ یعنی نتیجه قتل که با مفهومی واحد ولی با واژههایی مترادف در آثار فقها و حقوقدانان و نیز در قوانین آمده است. و از آن جملهاند: ازهاق نفس – خارج ساختن روح – لطمه به حیات – سلب حیات – قتل – کشتن و امثال آنها.
در زمان های قدیم حتی تا اوایل قرن نوزدهم تعریف مرگ آسان و ساده بود. توقف قلب را معادل مرگ میدانستند. همین دیدگاه غیر عملی که قبل از ابداع روش های جدید بازگرداندن دوباره به حالت حیات، حاکم بود حتی در کشورهای پیشرفته اروپایی مانند آلمان و انگلستان موجب زنده به گور شدن یک تن از هر پانصد نفر بود و حتی ایکار دانشمند فرانسوی به راز وحشتناکی پی برد و آن این بود که هر یک صد تن فرانسوی که به خاک سپرده میشد یک تن زنده به گور بود و کمپس پروفسور فقید انگلیسی در کتاب پزشکی قانونی خود میگوید «مرگ به هر صورتی که باشد یک امر پزشکی است.» ^[۱۱۵]
بنابراین تشخیص وقوع مرگ و زمان آن در صلاحیت کارشناس یعنی پزشکی قانونی است. آثار مرتبط بر این موارد از اهمیت حیاتی برخوردار است زیرا میتواند در تحقیق یا عدم تحقق قتل ، تعیین قاتل ، نوع قتل، ارث، دیه و امثال آنها نقش تعیین کنندهای داشته باشد.
در حقوق کیفری ایران نیز قتل جرمی مقید به نتیجه است وبه علاوه گارو میگوید: «سلب عمدی و ناعادلانه حیات یک انسان توسط انسان دیگر قتل عمد است.» بنابراین هر گاه حیات از انسان دیگر توسط مرتکب سلب شود قتل عمد محقق شده است و وقوع قتل یکی از اجزای لازم در تحقق رکن مادی قتل عمدی است.
در حقوق عراق نتیجه مجرمانه قتل عمدی وفات مجنی علیه معرفی شده است.در واقع سلب حیات مجنی علیه همان اثری است که از رفتار مجرمانه مرتکب نشأت گرفته و به وسیله آن جرم قتلی به پایان رسیده است،از این رو است که جرم قتل عمد از جرایم ضرری شمرده می شوند.تحقق نتیجه مجرمانه شرط لازم برای تحقق قتل عمد می باشد زیرا تنها معیار جهت تفکیک قتل عمدی تام وشروع به قتل عمدی، تنها تحقق ویا عدم تحقق نتیجه مجرمانه است.^[۱۱۶]

یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید با وجود امتیازهای ظاهری آن نسبت به طب سنتی با خود به ارمغان آورده، مصرف روزافزون داروهای شیمیایی است که متاسفانه روزبروز شکل حادتری به خود می‌گیرد. در مورد پیامدهای این مسئله می توان به دو نکته بسیار مهم اشاره کرد:
نخست اینکه میکروب‌ها و ویروس‌ها بر اثر مصرف مدام، بی‌رویه و گاهی بدون توجه به طریقه خاص مصرف برخی داروها، بتدریج مقاون می‌شوند؛ به این ترتیب تاثیر داروها ضعیف و حتی خنثی می‌شود و در نتیجه بیماران به افزایش مصرف و انواع قوی‌تر داروها روی می‌آورند.
ثانیاً اگر چه استفاده از داروهای شیمیایی در درمان بیماری‌های خاصی که مورد نظر است مفید واقع می‌شود، ولی مصرف طولانی و در برخی موارد برخی مقطعی آن‌ها عوارض خاصی از خود برجا می‌گذارد که« عوارض جانبی» نامیده می‌شود و بعضاً ممکن است از خود بیماری نیز خطرناک‌تر باشد.
البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که داروهای شیمیایی عمدتاً با تقلید از فرمول داروهای گیاهی اما به صورت مصنوعی در آزمایشگاه‌های داروسازی تهیه می‌شوند، ولی اخیراً مشخص شده است در صورتی که برخی از انواع ترکیبات موجود در گیاهان که در آزمایشگاه‌ها به خالص تهیه می‌شوند، همراه با سایر ترکیبات موجود در گیاه به مصرف برسند، عوارض جانبی آن‌ها از بین می‌رود و تنها اثرات مفید آن در شخص آشکار می‌گردد(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷).

۱-۳- تیره نعناعیان:

تیره نعناعیان یکی از بزرگترین تیره‌های گیاهی است که دارای بیش از ۴۰۰۰ گونه و ۲۰۰ جنس است، این تیره شامل گیاهان گلدار بوده و در تمام نقاط جهان به ویژه در منطقه مدیترانه انتشار دارند(تنها در مناطق قطبی شمالی و جنوبی یافت نمی‌شوند)(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۹۲). اغلب گیاهان این تیره تولیدکننده اسانس‌ها، ترپن‌ها و ترکیبات فنلی می‌باشند(زرگری، ۱۳۷۶؛ بقالیان و نقدی بادی، ۱۳۷۹).
گیاهان این تیره عموماً علفی، خشبی، یک ساله، دو ساله و یا چندساله و بندرت دارای نمونه‌های پیچنده یا درختچه می‌باشند. اغلب گیاهان این تیره تولیدکننده ترپن‌ها و انواع ترکیب‌های معطر هستند که عمده این ترکیب‌ها را درغدد اپیدرمی برگ‌ها، ساقه‌ها و گل‌ها ذخیره می‌کنند. به طورمعمول گیاهان این تیره به واسطه داشتن اسانس از بوی مطبوع و گاهی تندی برخوردارند. اسانس ترشح شده نیز، معمولاً خارج از جدار سلولزی، در زیر کوتیکول جمع می‌گردد و این خود باعث می‌شود که بشره در همان ناحیه، کمی متورم جلوه نماید(زرگری، ۱۳۶۹). گیاهان این تیره دارای ساقه‌های چهار گوش، برگ‌های متقابل و صلیبی شکل (اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، معطر و بدون گوشوارک بوده و عموماً ساده‌اند بطوری که وجود برگ‌های مرکب در آن‌ها دیده نشده است(زرگری، ۱۳۶۹) و در مناطق گرم و خشک، برگ‌ها پوشیده از تار و کرک‌های فراوان می‌باشند. گل آذین اغلب گرزن، گل‌ها کامل نامنظم و به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه‌ها روی چرخه‌های ویژه(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، پنج پر، دارای ۵ گلبرگ و ۵ کاسبرگ نا منظم با تقارن سطحی می‌باشند. میوه به صورت فندقه چهارتایی و محتوی دانه‌های بدون آلبومین است و از مشخصات آن این است که معمولاً محصور در کاسه گل باقی می‌ماند، بعضی از گیاهان نیز ندرتاً ممکن است میوه‌ها بصورت شفت داشته باشند.
گونه‌های زیادی از گیاهان تیره نعناعیان، سریعاً تحت تاثیر شرایط متفاوت محیط زندگی قرار می‌گیرند مانند انواعی از آن‌ها که در دشت‌ها و اماکن مرطوب می‌رویند، اگر در محیط‌های خشک قرار گیرند، به سرعت تغییراتی از نظر سازش و تطابق با محیط حاصل می‌کنند تا مقاومت آن‌ها در مقابل تعرق، زیاد شود بطوری که برگ‌های آن‌ها پوشیده از کرک می‌گردد، یا کناره پهنک برگ‌های آن‌ها به سمت پایین خمیدگی حاصل می‌کند و یا روزنه‌ها، به حالت فرورفته در بشره باقی می‌ماند و یا ممکن است هیپودرم در آن‌ها بصورت کاملاً کلانشیمی درآید و یا برگ حالت نسبتا ضخیم و چرمی پیدا کند و حتی سطح آن ممکن است کاهش حاصل نماید به حدی که بکلی از بین برود(زرگری، ۱۳۶۹).
در این تیره گونه‌های دارویی، زینتی و تولیدکننده شهد به وفور یافت می‌شوند. گونه‌های دارویی این تیره به صورت زینتی نیز کشت می‌شوندکه به گونه‌ا‌ی از گیاه سالویا می‌توان اشاره کرد. اکثرگیاهان این تیره معطرند و مورد چرای دام واقع نمی‌شوند. بنابراین هیچ گونه ارزش علوفه‌ای ندارند. برخی ازگونه‌ها درآشپزی و یا داروسازی استفاده می‌شوند(صداقت، ۱۳۸۶).

از مهمترین جنس‌های گیاهان دارویی و اسانس‌دار این تیره در ایران می‌توان به آویشن^[۴]، مرزه^[۵]، مرزنجوش^[۶]، مریم گلی، نعناع، زوفا، ریحان، آویشن پهن برگ، آویشن برگ باریک، بادرنجبویه، بادرشبی^[۷] (بادرشبو)، رزماری یا اکلیل کوهی، اسطوخدوس، گزنه سفید، مریم نخودی، مورخوش، نعناع گربه، فراسیون وچای‌ کوهی اشاره کرد و همچنین از دیگر گیاهان این تیره می‌توان به لبدیسی^[۸] ، گوش بره^[۹] ، قاشقک^[۱۰]، سنبل بیابانی^[۱۱]، حسن یوسف^[۱۲]، برازمبل^[۱۳] اشاره کرد که دارای خواص دارویی کمتری می‌باشند(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶).

۱-۳-۱- مواد موثره:

ماده موثره گیاهان این تیره عمدتاً از نوع اسانس است که در کرک‌های ترشحی یا حجره‌ها مخصوص در برگ، ساقه و گل‌ها ساخته و ذخیره می‌شود(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، برخی گونه‌ها(نظیر لبدیسی و استاکه)، یا فاقد اسانس هستند یا از مقادیر بسیار کمی اسانس برخوردارند(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۹۲). علاوه براسانس، عصاره گیاهان تیره نعناعیان حاوی دی ترپنوئیدها، تری ترپنوئیدها، ساپونین، آلکالوئیدهای پیریدینی و پیرولیدینی، هورمون‌های دافع حشرات، پلی فنل‌ها و تانن‌ها، ایریدوئیدها، کینون‌ها، فورانوئید، کومارین، قندهای رافینوز و استاکیوز می‌باشد(علیزاده، ۱۳۹۲)، در اندام‌های مختلف این گیاهان، موسیلاژ، تانن و مواد تلخ نیز وجود دارد(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶).

۱-۴- جنس مرزه:

مرزه از خانواده نعناعیان و زیرخانواده نپتویده^[۱۴] است که حدوداً دارای۲۰۰ گونه گیاهی و درختچه‌ای است، گیاهی است علفی(زرگری، ۱۳۶۹)، یکساله کوتاه، خودرو(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸) و مقاوم، دارای گونه‌های متعدد(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، دارای ریشه کوچک و مستقیم با انشعابات فراوان، شاخه‌های نازک به رنگ سبز مایل به کبود منشعب با خطوط طولی است، در مرحله گلدهی قاعده ساقه نیمه خشبی و به رنگ بنفش و یا ارغوانی دیده می‌شود. این گیاه حالت بوته‌ای کوتاه و پر پشت داشته که وابسته به شرایط اقلیمی محل رویش است، قسمت تحتانی دارای انشعاب‌های بیش‌تری است و پایه ساقه(قسمت تحتانی) چوبی و بندرت کرکدار به رنگ سبز تیره و در مرحله گلدهی، رنگ آن به بنفش یا قهوه‌ای روشن(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، برگ‌های متقابل دارای دمبرگ کوتاه با حاشیه کامل(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، به رنگ سبز و گاهی سبز مایل به بنفش و یا ارغوانی می‌باشند. برگ‌های آن منحصراً یک رگبرگ دارد و در سطح آن‌ها نیز نقاط ریز و فراوانی که عبارتند از غده‌های اسانس‌دار، دیده می‌شود(زرگری، ۱۳۶۹). گل‌ها نامنظم، کوچک و دو جنسی به رنگ بنفش یا صورتی تا آبی- سفید هستند و به صورت خوشه در دسته‌ه ای محوری قرار دارد. میوه کوچک، کروی شکل و از نوع کپسول، ۴ فندقه تخم مرغی به رنگ قهوه‌ای تیره است(امیدبیگی، ۱۳۸۶). در ایران ۱۵ گونه گیاه علفی یکساله و چند ساله موجود است که ۹ گونه آن انحصاری ایران هستند (رشینگری^[۱۵]، ۱۹۸۲).
پراکندگی جغرافیای مرزه در مناطق مدیترانه، جنوب، جنوب شرق اروپا و شمال آفریقا(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷) است و در دامنه وسیعی از شرایط آب و هوایی رشد می‌کند. مرزه باغی در سایر مناطق دنیا به صورت کاشته شده یافت می‌شود(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۴-۱- گونه‌های موجود در ایران:

جنس مرزه، دارای حدود ۲۳۵ گونه می‌باشد که ۱۵ گونه از این جنس در ایران وجود دارند که به تقریب۱۰ گونه آن بومی و منحصر به کشور ایران می‌باشد که عبارتند از: مرزه آذربایجانی^[۱۶]، مرزه بختیاری، مرزه صخره‌زی^[۱۷]، مرزه تالشی^[۱۸]، مرزه جوربرگ^[۱۹]، مرزه کلاری^[۲۰]، مرزه خوزستانی^[۲۱]، مرزه کرمانشاهی^[۲۲] و مرزه سهندی^[۲۳] علاوه بر این حدود چهار گونه دیگر علاوه بر ایران در تالش، ترکمنستان، آناتولی، قفقاز، ماورای قفقاز و عراق نیز می‌رویند که عبارت از مرزه آناتولی^[۲۴]، مرزه گل درشت^[۲۵]، مرزه جنگلی^[۲۶](مرزه سفید)و مرزه سنبله‌ای^[۲۷] می‌باشند(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۴-۲- مرزه خوزستانی:

مرزه خوزستانی گیاهی است بوته‌ای به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی متر، با ساقه‌های منشعب، پوشیده از کرک‌های زگیل مانند خیلی‌کوتاه ساده و غده‌دار، با برگ‌های متراکم، میان‌گره‌ها کوتاه، کم و بیش هم‌پوش، متقابل متناوب، مسطح تا ناودانی، تخم مرغی– دایره‌ای، در قاعده باریک و دمبرگ مانند، پوشیده از کرک، در سطح زیرین با تراکم بیش‌تر، همراه با غده‌های ترشحی متراکم در سطح فوقانی، در حاشیه کم و بیش مژه‌دار، برگ‌های گل‌آذینی کم و بیش شبیه به برگ‌های ساقه‌ای ولی کوچکتر، دم گل‌آذین کوتاه، براکته‌ها سرنیزه‌ای. لوله‌ای استکانی، دولبه‌ای، دندانه‌های لبه بالایی سه گوش، بنفش مایل به آبی است. میوه فندقه تخم مرغی، دارای رگه‌های مشبک در قسمت انتهایی و زمان گلدهی اواخر پائیز تا اوایل زمستان می‌باشد (جم‌زاد، ۱۳۸۸).
مرزه خوزستانی حاوی عطری تند و ارزش دارویی زیادی است(معلم و همکاران^[۲۸]،۲۰۱۱ و مظفریان، ۱۳۷۸) یکی از گونه‌های اندمیک حوزه جنوب ایران است(معلم و همکاران، ۲۰۱۱؛ عصری، ۱۳۸۸) و در کوهپایه‌ها و سنگ‌های آهکی شکاف‌دار می‌روید. ماده موثره این گیاه اسانس، که میزان آن از ۱ تا ۵ درصد متغیر است، کارواکرول، گاما-ترپینن، پارا-سیمن، بتا-بیسابولن، ترپینئول و آلفا ترپینن از ترکیبات عمده تشکیل دهنده اسانس گیاه می‌باشند، ترکیبات معطر آن در صنایع دارویی، غذایی و عطرسازی کاربرد فراوان دارد(معلم و همکاران،۱۳۹۰).
پراکندگی جغرافیایی مرزه خوزستانی در استان‌ لرستان، اندیمشک به پل دختر، روستای پالان و در استان خوزستان، ۷۲ کیلومتری اندیمشک به خرم آباد و ۵ کیلومتر بعد از پل تنگ در شکاف صخره‌های آهکی در ناحیه صحارا- سندی در ارتفاع ۴۷۴ تا ۵۲۰ متری می‌روید(جم‌زاد، ۱۳۸۸).

۱-۴-۳- مرزه رشینگری^[۲۹]:

مرزه رشینگری، گیاهی است یکساله یا همیشگی، چندساله بسیار معطر، با قاعده چوبی، از قاعده منشعب، ساقه به ارتفاع حدود۵۰ سانتی‌متر، تمام گیاه پوشیده از کرک‌های بلند خاکستری رنگ، برگ‌های قاعده‌ای، تخم مرغی پهن و یا دایره‌ای، در قاعده بتدریج باریک و به صورت دمبرگ به طول۱ میلی‌متر ادامه یافته، پوشیده از غده‌های ترشحی چسبیده فراوان، برگ‌های پایینی مسطح، بالایی‌ها بتدریج به طرف داخل تاخورده است. گل‌آذین سنبله مانند، متراکم با فاصله کم نسبت به یکدیگر. برگک سرنیزه‌ای، لوله‌ای- استکانی، دو لبه‌ای، دندانه‌‌ی لبه بالایی سه گوش، نوک تیز و پایینی‌ها سرنیزه‌ای. جام گل زرد کم رنگ، در لبه ارغوانی و پرچم‌ها کمی از گل خارج شده و زمان گلدهی پاییز است(جم‌زاد، ۱۳۸۸).
مرزه رشینگری از گونه‌های بومی و اندمیک مرزه ایران بوده که اسانس گیاه دارای بیش از ۸۶ درصد کارواکرول می‌باشد. گیاه مرزه رشینگری نیمه انبوه و اغلب آروماتیک بوده و به طورگسترده‌ای درمناطق خشک، آفتابی، سنگلاخی و صخره‌ای مدیترانه، آسیا و آمریکای شمالی رشد می‌کنند(کاتینو و همکاران^[۳۰]، ۱۹۹۲) به علت محتوای فنلی زیاد، طعم و بوی این گیاه مشابه آویشن و پونه کوهی است(اسکوسی بوسیک و همکاران^[۳۱]، ۲۰۰۶) و خیلی از گونه‌های مرزه، گیاهی چند منظوره هستند. تیمول و کارواکرول از اجزای اصلی اسانس‌های خانواده نعناعیان هستند. این دو ترکیب از نظر شیمیایی بسیار به هم شبیه‌اند و فقط جایگاه گروه هیدروکسیل در آن‌ها متفاوت است. تیمول و کارواکرول از اجزای ضدمیکروبی بسیارموثر در اسانس‌ها هستند(بوچانان و شپیرد^[۳۲]،۱۹۸۱).
پراکندگی جغرافیایی مرزه رشینگری در استان ایلام به مهران روستای بان‌روشان، مهران به دهلران روستای نصیران و در دامنه‌های سنگریزه‌ای خشک در دیواره‌های رودخانه‌ها و دامنه‌های صخره‌ای در ناحیه صحارا- سندی در ارتفاع ۳۷۵ تا ۹۱۵ متری می‌روید(جم‌زاد، ۱۳۸۸).

۱-۴-۴- مواد موثره جنس مرزه:

مرزه باغی سرشار از روغن‌های فرار است که در حفره‌های مخصوصی که در دو طرف برگ وجود دارند، تشکیل می‌شود، گل‌ها و برگ‌ها دارای اسانس می‌باشند. مقدار اسانس در اندام‌های هوایی مرزه مختلف است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. مقدار اسانس، بین ۱ تا ۲ درصد است. اسانس دارای ترکیبات متفاوتی(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، مایعی بی‌رنگ و یا مایل به زرد است و که می‌توان به ماده کارواکرول(۳۰ تا ۴۰%) و سیمن(۲۰ تا ۳۰%)(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸) و ترکیبات فنلی دیگر نام برد(امیدبیگی، ۱۳۸۶). مرزه دارای تانن، مواد چرب، قندهای مختلف و اسانسی به مقدار یک در هزار است(زرگری، ۱۳۶۹ ). از مواد دیگر پیکر رویشی این گیاه می‌توان از ترکیبات آهن‌دار و ترکیبات قندی و تعدادی از اسیدهای آلی یاد کرد(امیدبیگی، ۱۳۸۶). اسانس گیاه مرزه از تقطیر با بخار آب از برگ‌ها و سرشاخه‌های برگدار حاصل می‌شود. کارواکرول و دیگر مونوترپن‌ها، چربی‌دوست بوده و به راحتی با غشاهای پروتئینی و غشای سلولی زنده ترکیب می‌شوند. وجود این ویژگی می‌تواند تا حدی توجیه کننده اثرات ضدتشنجی، ادرارآوری، میکروب‌کشی و تحریک ترشح در این گیاه باشد و دارای اثرات ضدتشنجی و ضدنفخ است(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷).

۱-۴-۵- خواص دارویی جنس مرزه:

در بسیاری از کشورها، از جمله انگلیس، از مرزه به عنوان یکی از گیاهان مهم ادویه‌ای استفاده می‌شود. در تعدادی از فارماکوپه‌ها، مرزه به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است. پیکر رویشی مرزه، حاوی مواد موثره‌ای است که باعث افزایش فشار خون و مداوای سرفه می‌گردد. این گیاه ضد نفخ بوده و به هضم غذا نیز کمک می‌کند. مرزه کمی تند(با طعمی شبیه فلفل) است و از آن به عنوان طعم دهنده مواد غذایی استفاده می‌شود. از مرزه در صنایع کنسروسازی و نوشابه‌سازی استفاده می‌شود. اسانس این گیاه خاصیت ضد‌میکروبی داشته و مانع رشد برخی از باکتری‌ها می‌شود(امید بیگی، ۱۳۸۶).
مرزه باغی به عنوان تقویت کننده دستگاه گوارش، درمان ناراحتی‌های معده شامل سوءهاضمه، نفخ و قولنج(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷)، نیرو دهنده، تسهیل کننده عمل هضم و مدر استفاده می‌شود. علاوه بر این، مرزه برای درمان عفونت‌های مجاری تنفسی و ادراری و نیز عفونت‌های قارچی استفاده می‌گردد. گل گیاه یا اسانس روغنی آن برای درمان زخم‌ها، سوختگی‌ها و عفونت‌های پوستی استفاده می‌شود و همچنین اسانس گیاه دارای اثر ضداسپاسم بوده و از این رو در درمان برخی بیماری‌های گوارشی مانند اسهال‌های حاد، مزمن و به عنوان ضدانگل استفاده می‌شود(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۵- طبقه بندی گیاهان دارویی:

معمولاً گیاهان دارویی را مانند دیگر گیاهان به روش‌های مختلفی طبقه بندی می‌کنند. گیاه‌شناسان مختلف گیاهان دارویی را بسته به مکان و زمان در طبقات مختلفی قرار می‌دهند. تا اینکه لینه، گیاهان را براساس خصوصیات ریخت شناسی طبقه‌بندی کرد و امروزه طبقه بندی لینه به عنوان طبقه‌بندی مرجع گیاهان در تمام جهان انجام می‌گیرد. گیاهان دارویی را از نقطه نظرهای مختلفی می‌توان گروه‌بندی کرد که برخی از مهمترین آن‌ها به شرح زیر است:
طبقه بندی براساس نیازهای اکولوژیک.
طبقه بندی براساس عادت رشد.
طبقه بندی براساس اندام‌های مصرفی.
طبقه بندی براساس نوع اثر درمانی.
طبقه بندی براساس خصوصیات گیاه‌شناسی.
طبقه بندی براساس ماده موثره.

۱-۵-۱- طبقه بندی براساس ماده موثره:

در پیکر گیاهان دارویی مواد ویژه‌ای به عنوان مواد موثره یا متابولیت‌های ثانویه ساخته و ذخیره می‌شوند، که برای مداوای برخی از بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. مواد مذکور طی فرآیندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم(به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته می‌شوند(امیدبیگی، ۱۳۸۴). بررسی مواد شیمیایی ثانویه، با تجزیه شیمیایی گیاهان دارویی در قرن نوزدهم آغاز شد. نتایج این بررسی‌ها، از همان اوایل کار نشان داد که گیاهان دارویی علاوه بر ترکیبات عمومی و اساسی، هر کدام حداقل دارای یک ماده موثره ثانوی مخصوص هستند. این مواد موثره مخصوص که شامل هزاران نوع می‌باشند، به «مواد طبیعی گیاهی»^[۳۳] موسومند(امیدبیگی، ۱۳۹۲).
در مورد مسیرهای تشکیل مواد موثره گیاهان دارویی، نظرهای متفاوتی ابراز گردیده است. برای مثال، تشکیل مواد موثره گیاهان دارویی، ناشی از دو دسته فرایندهای متابولیسمی متفاوت و درعین حال مرتبط به هم است که این فرایندها عبارتند از:
فرایندهای متابولیسمی عام(اولیه): فرایندهایی هستند که در همه موجودات زنده، در سطوح مختلف عمومیت دارند و در تمام گیاهان(اعم از دارویی یا غیر دارویی) به وقوع می‌پیوندند(امیدبیگی، ۱۳۸۴) و مواد حاصل از سوخت و ساز اولیه(اساساً ساکارید) یا مواد مورد نیاز و حیاتی، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز به وجود می‌آیند(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷).
فرایندهای متابولیسمی خاص(ثانویه): این فرایندها در گیاهانی چون گیاهان دارویی که فرآورده‌های خاصی تولید می‌کنند، بیش‌تر به وقوع می‌پیوندند(امیدبیگی، ۱۳۸۴) و مواد حاصل از سوخت و ساز ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می‌شوند. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آن‌ها قابل توجه است.
عموماً این مواد در حالت طبیعی به طور خالص یافت نمی‌شوند و به حالت ترکیب با عناصر دیگری همراهند که به صورت مکمل اثرات آن‌ها را تقویت می‌کنند. با این حال حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت به دست آمده از سنتز شیمیایی است (ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷). عام بودن یا خاص بودن فرایندها و ترکیبات مربوط به آن‌ها، یک مفهوم نسبی است و این مفهوم نه تنها در مورد تولید مواد، بلکه در رابطه با انباشتگی مواد نیز می‌توان در نظرگرفت(امیدبیگی، ۱۳۸۴)
یک سری از محققان متابولیت‌های ثانویه را در سه گروه عمده و اصلی طبقه‌بندی نمودندکه عبارتند از: متابولیت‌های نیتروژن‌دار، ترپن‌ها و فنولیک‌ها(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷). تقسیم‌بندی دیگر مواد موثره گیاهان دارویی که امروزه مورد تایید می‌باشد به صورت چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغن‌های فرار و سایر مواد موثره انجام گرفت که منظور از سایر مواد موثره، شامل ترکیباتی چون: مواد تلخ، فلاون‌ها، فلاونوئیدها، موسیلاژها(و کربوهیدرات‌های خاص مشابه آن)، ویتامین‌ها، تانن‌ها، اسید سیلیسک(و اسیدهای خاص مشابه آن) و بالاخره ترکیبات دیگر امثال آن می‌باشد، که به دلیل ناهماهنگی ‌و گستردگی ساختمان‌های شیمیایی‌شان در سه گروه قبلی جای نمی‌گیرند(ابراهیم پور و عیدی‌زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی، ۱۳۸۴).

۱-۵-۱-۱- آلکالوئیدها:

در گذشته آلکالوئیدها، شامل فقط مواد گیاهی حاوی اتم نیتروژن هتروسیکلیک می‌شود، که مواد حاوی نیتروژن در خارج از سیکل حلقوی(اگزوسیلیک) را اصطلاحاً آلکالوئیدهای کاذب می‌نامیدند(اریک‌فون ‌ویک و وینک، ۱۳۸۷) و بر این اساس نخستین بار یک محقق آلمانی از آلکالوئیدها به عنوان مواد نیتروژنه که خاصیت قلیایی دارند و در محیط اسیدی تولید نمک می‌نمایند نام برده است و همچنین نوع بازی آن‌ها اثرات قوی فیزیولوژیک دارد. آن‌ها اکثراً سموم گیاهی بسیار موثر و دارای اثرات خاصی نیز هستند(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷) و در انسان واکنش‌های فیزیولوژیکی قوی همراه با اثرات مخصوص ایجاد می‌کنندکه بر روی سیستم عصبی اثر می‌گذارند.
آلکالوئیدها بسیار متنوع می‌باشند، به طوری که تعداد آلکالوئیدهای شناخته شده موجود در گیاهان بر چند هزار بالغ می‌گردد. اولین آلکالوئیدها در بین سال‌های ۱۸۰۳ تا ۱۸۱۶ از پیکر گیاهان جدا گشت. در سال‌های اخیر نیز بعضی آلکالوئیدهای جدید مورد شناسایی قرار گرفته‌اند(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی، ۱۳۸۴).
آلکالوئیدهای تمام محصولات طبیعی(متابولیت‌های ثانویه) نیتروژن‌داری که جزء گروه پپتیدها، آنتی‌بیوتیک‌ها، آمینواسیدهای فاقد پروتئین، آمین‌ها، گلیکوزیدها سیانوژنیک، گلوکوزینولات، کوفاکتورها، هورمون‌های گیاهی یا متابولیت‌های اولیه(مانند موادی با پایه پورین و پپریمیدین) قرار نمی‌گیرند را شامل می‌شوند(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷). آلکالوئید‌ها را بر حسب خصوصیات بیوشیمیایی و شیمیایی در سه گروه قرار می‌دهند(ابراهیم‌پور و عیدی‌زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی،۱۳۸۴):
آلکالوئیدهای‌حقیقی: که منشاء آن‌ها اسیدهای آمینه و ترکیبات شیمیایی هتروسیکلیک نیتروژن‌دار می‌باشند.
پروتوآلکالوئیدها: این دسته از آلکالوئیدها از اسیدهای آمینه ساخته شده و محتوی ترکیبات شیمیایی نیتروژن‌دار خطی (غیرحلقوی) می‌باشند.