(مثنوی ۵/۱۸۸۴)

 

 

«از جمله طرق ثبوتی اسمائی وصفاتی اوست. چون ذات باری تعالی آشکارومعروف است قابل رؤیت برای هیچ مخلوقی نیست، پس سرچشمه علم وعرفان بندگان خدا ابتدای اسماء وصفات خداوند است». (فاضلی قادر، ۱۳۹۰: ۴۷)، اشاره به سوره مبارکه الحشرآیات(۲۲تا۲۴)که می فرماید: (هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ، هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ ، هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاء الْحُسْنَى یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ﴾ با بیان اسماء جلاله آدمی به حقیقت خداوند رهنمون می شود.
ثبوتیه: صفات جمال، صفاتی راگویند: که ذات باری ـ تعالی ـ بدان متصف است، صفات سلبیه: صفات جلال است که ذات باری ـ تعالی ـ ازآن منزه است. خداوند جمیع صفات است: جمع اصطلاحی عرفانی است مخالف تفرقه ولفظ جمع وتفرقه اختلاف زیادی دارند، تفرقه با توست وجمع از تو دور است آنچه که بنده با عبادت بدست می آورد، فرق است و آنچه که ازطرف حق باشد و معنی لطف احسان داشته باشد جمع گویند. هرکسی که خداوند پاک و منزه را با اعمال ورفتارخود از خداوند اطاعت کند آن تفرقه است. و هر کسی حق تعالی را با اعمال و رفتار نفس خود اطاعت کند به مقام جمع رسیده است. اثبات خلق برای تفرقه است واثبات حق برای صفت جمع است. پس وجود جمع وفرد برای سالک لازم وضروری است، هرکسی فرد نباشد عبادتش باطل وهرکسی را جمع نباشد، معرفت به حق را نخواهخد داشت. اثبات خلق ازباب تفرقه است و اثبات حق صفت جمع است خدای تعالی میفرماید:(إِیَّاکَ نَعْبُدُ﴾ اشارت به تفرقه: (إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ﴾ اشاره به جمع چون بنده باحق سبحانه وتعالی دعا یا ثنا یا شکر یا عذر برچیزی کندآن نشانه های تفرقه است. جمع: هرکسی نفس خود را اثبات کند اما آن را قائم به ذات حق بداند آن نشان جمع است وهرگاه ازنفس خودش بریده باشد و از همه بی اطلاع و آگاهی باشد آنچه برای او کشف وظاهرگردد جمع است. (ر. ک، رساله قشیریه، ۱۳۸۳: ۱۰۳ – ۱۰۵).
«جمع: al- jamالجمع: گردآمدن، وحدت، آگاهی واحد، ضدالفراق». (بورکهات تیتوس،۱۳۸۹: ۱۴۱)، «جمع: صفت حق است وتفرقه فعل حق، جمع ذات وصفات باری تعالی را گویند، قدیم بودن صفت جمع خداوند است و در وحدانیت خداوند فرق و عدد جایز نیست، امّا تفرقه در احکام خداوند است، همان که یکی محکوم به عدم ویکی را حکم به وجود، یکی فانی است ویکی باقی« اَلْجَمْعُ عِلْمُ الْتُّوْحِیدِ وَ الْتَّفْرَقَهُ عِلْمُ الْاَحْکامِ» پس علم اصول: جمع باشد و از آن فروع تفرقه، و مانند این نیز یکی مشایخ گفته است: «اَلْجَمْعُ مَا اِجْتَمَعَ عَلَیهِ اَهْلُ الْعِلْمِ وَالْفَرْقُ مَااِخْتُلَفُوا فِیهِ »». (هجویری، ۱۳۸۹: ۳۷۴) اجزاء عالم وجود، همه مظاهر اسماء و صفات الهی است، بقدری که مناسب حال ومقام (انسان کامل) که مظهرتام جمیع اسماء وصفات الهی، و دارای منصب ومقام خلیفه اللهی است. (ر. ک، همایی، ۱۸۸: ۱۳۶۶). اجزاء عالم نمونه ای برای بیان صفات ومظهر الهی میباشد، هر جزیی از این عالَم صفاتی ازصفات جلالیه وجمالیه حق را بیان می دارد، و نیز هر جزوی از اجزاء عالم، مظهراسمی و صفتی مخصوص از اسماء و صفات الهی است. وانسان بطورکلی مظهر جمیع اسماء و صفات (الله) است که مستجمع جمیع اسماء وصفات کمال وجمال وجلال الهی است، و این مظهر و نمونه کامل در مقام خلیفه الهی و سبب جامعیت ومظهریت تامه است که لباس خلافت بر قامت اودوخته شده است. (ر. ک، همان، ۱۸۹: ۱۳۶۶)

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ازحــــدیـث شیـخ جـمـعیت رسـد تــفرقــه آرد دمِ اهـلِ جــسد
(مثنوی۲/۳۷۶۱)
جمع کن خود را، جماعت رحمت است تـاتـوانـم بـاتوگفتن آنچه هست
(مثنوی۴/۳۳۱۶)
تفرقه، جــویانِ جمـــع، اندرکــمین تـودر ایـن طالب، رخ مطلوب بیـن
(مثنوی۴/۲۰۵۸)
هسـت جمعیت به صـورتهـا فشـار جمع معنی خواه، هین! ازکردگار
نیـست جـمعیت زبسیـاری جـسم جسم را بر باد قایم دان، چواِسم
(مثنوی۶/۳۰۵۴و۳۰۵۳)
کِــی وِاتِـنْ صَفَــات ژَعِیــْنِ ذَاتَن ذَات هَرخُوْد ذَاتَنْ صَفَات صَفَاتَن

۱) ترجمه بیت: چه کسی گفته که صفات باری عین ذات باری ـ تعالی ـ می باشد، ذات باری ـ تعالی ـ عین ذات او است وصفات هم عین خود صفات خداوند است یعنی ذات وصفات با هم فرق می کنند.
۲) نکات بلاغی و دستوری: ذَاتِن با صَفَاتِن: کلمه قافیه است واج ت روی، ن وصل، وِتِن: گفتند فعل است، واج آرایی (الف، ت)، تکرار هجای تن.
۳) مفاهیم عرفانی، شناخت ذات و صفات خداوند: نیازمند معرفت حق است که درطول تاریخ افراد و مکتبهای مختلفی درصدد کسب معرفت و رسیدن به مبدأ هستی بوده اند، معرفت سه دسته است:
۱- معرفت حسی که از طریق حواس صورت می گیرد، امّا درک واقعیتهای هستی برای وی مشکل است و در این مورد ناتوان است. ۲- معرفت عقلی است که معیاری برای درک حقایق هستی است. ۳- معرفت شهودی که معرفت به حقایق کلی است واز شناخت حسی وعقلی بالاتر وبا ارزشتر است، عرفا معتقدند که معرفت از طریق علم حاصل نمیشود و معرفت شهودی ازطریق حقایق و موهبتهای الهی صورت میگیرد. که مبتنی برسه محور شناخت خدا، انسان وجهان است. (ر. ک، فتح الهی، ۱۳۸۰: ۴۳-۴۵)، در روایات، معرفت خداوند در مراتب ذات، صفات وافعال صورت میگیرد که همین نظر عرف است، حضرت علی توحید را کمال معرفت خداوند می داند، که توحید حقیقت یافتن بنده به صفات الهی از طریق فنا از اوصاف بشری است. نکته مورد بحث خدا شناسی عجز و ناتوانی بشر از کن ذات خداوند است، تاجایی که حضرت امام صادق می فرماید: در ذات خداوند بحث وگفتگو نکنید بلکه در مورد تمام موجودات بحث کنید پس بشراز درک ذات باری تعالی ناتوان است، ودرعبارتی دیگر امام صادق می فرماید:کسی که در چگونگی خداوند سوال می کند او نابود می شود. (ر. ک، همان، ۱۳۸۰: ۵۳-۵۹)
در روایتهای شیعه صفات خداوند ازلی هستند و از ازل به حق نسبت داده شده اند، و اوصاف ازلی همانند: سمیع، علیم، حلیم، حیات، بصیر، قدرت توصیف میگردد. حضرت امام رضا علیه السلام میفرمایند: «لَمْ یَزِلِ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلِیماً قَادِرَاً حَیّاً قَدِیمَاً سَمِیعَاً بَصیِرَاً لَذاتِهِ» حکمای شیعه معتقدند که ذات واجب متصف به سلسله صفات است، که صفات حق عین ذات حق است نه عارض برآن هست. (ر. ک، همان، ۱۳۸۰: ۶۸-۷۳)، تجلی: ذات الهی در لباس تعینات و قالبهای وجودی موجب ظهوراسماء وصفات گوناگون وی میگردد. همهی اسماء به اعتبار منشأ ظهورشان ذات باری تعالی است باهم اتحاد ماهوی دارند؛ زیرا در خداوند اسم مظهر صفت است. و جوشش صفت در قالب اسم خودنمایی میکند و به قول مولانا، اسم صفت مشتق میشود. یعنی ظهورعلم درلباس عالم وقدرت درلباس قادر ورحمت درقالب رحمان میباشد. (فاضلی، ۱۳۹۰: ۴۷-۴۸)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

حق انحصاری © 2021 مطالب علمی گلچین شده. کلیه حقوق محفو

 

فصل اول
کلیات تحقیق

۱-۱ مقدمه
شهروندی فعال یکی از موضوعاتی است که با شاخص های مختلف قابل سنجش است اما خانواده و سرمایه اجتماعی می تواند تا حدودی نقش موثری بر این مساله داشته باشد. جوانانی که هویت خود را از طریق جامعه پذیری و حضور در خانواده ساخته اند و با ارتباط مستمر با والدین به سطحی از سرمایه اجتماعی خانواده دست یافته اند اکنون با حضور در جامعه می توانند نقش شهروندی فعال را ایفا نمایند. البته شاخص هایی مانند مشارکت، حضور در زندگی اجتماعی، رای گیری و … همگی بخش هایی است که قابلیت فعالیت شهروندان را دارند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
پژوهش شهروندی در گذشته متمرکز بر حقوق و مسئولیت های فردی در رابطه با دولت بوده است. با نفوذ ترین این پژوهشگران امروز، مارشال (۱۹۵۰) ، بر اهمیت حقوق مدنی حقوق برابر قانونی ارائه عدالت فردی و آزادی، (حقوق سیاسی ) از جمله حق نفوذ تصمیم گیری از طریق رای گیری و ایستادن برای یک مقام عمومی (و حقوق اجتماعی) دسترسی به فرصت مانند مراقبت های بهداشتی و آموزش و پرورش است جنبه های حقوق قانونی شهروندی تمرکز نظریه های لیبرال شهروندی است که روی آزادی فردی و عدالت قانونی تاکید کرده است. تحقیقات انجام شده درباره موضوع شهروندی فعال بیشتر با پیشینه غربی است و در حوزه هایی همچون آموزش شهروندی فعال، شهروندی فعال در دموکراسی و بهزیستی و مهاجرت سنجیده شده اند. در حال حاضر منابع تحقیقاتی و مقالات فارسی نیز شهروندی را با موضوعاتی مربوط به حقوق، وظایف و آگاهی شهروندی بررسی کرده اند بنابراین شهروندی فعال یکی از موضوعاتی است که می تواند بسیار بیش از این قابل تامل باشد.
در این پژوهش، ابتدا به بیان مساله و بررسی شهروندی فعال و ارتباط سرمایه اجتماعی خانواده با آن پرداخته ایم و با بررسی مبانی نظری در مورد سرمایه اجتماعی درانتها به سرمایه اجتماعی خانواده از دیدگاه کلمن رسیده ایم. در ادامه شهروندی و دیدگاه های مختلف در مورد شهروندی را بررسی نموده و پس از ان شهروندی فعال را تعریف کرده ایم. در چارچوب نظری با بهره گرفتن از نظریات پاتنام در مورد سرمایه اجتماعی خانواده و شهروندی فعال دست یافته ایم.
۱-۲ بیان مساله
امروزه زندگی در کلان شهرها نیازمند فهم مشترک از زندگی جمعی و شهری، حقوق و تکالیف متقابل شهروندان است، انسان ها بر اساس نیازهای طبیعی که دارند با هم در ارتباط اند. این همزیستی و در کنار هم بودن نیاز به داشتن فرهنگ و اخلاق مطلوب و مقبول با رعایت حقوق همدیگر دارد. در سالهای اخیر پاره ای از ملاحظات شهروندی به گونه ای غیر مستقیم در تدوین برنامه های کلان توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی انعکاس پیدا کرده است. جوانان همواره در جوامع به عنوان گروهی مساله ساز و آسیب پذیر تلقی شده اند که این امر هرگونه سیاست گذاری برای مشارکت آنها را با ملاحظات خاصی همراه می سازد. بنابراین نحوه نگریستن به جوانان و جایگاه آنان در جامعه به عنوان یک شهروند و درجه آگاهی از حقوق و تعهداتشان دارای اهمیت زیادی خواهد بود.
عکس مرتبط با اقتصاد
با در نظر گرفتن جمعیت کشور ایران که طبق آمار حاصل از سرشماری ۱۳۹۰ اغلب جوان هستند و حدود ۷/۳۱ درصد جمعیت کشور در سن ۱۵ تا ۲۹ سالگی قرار دارند و گسترش شهرنشینی، تراکم بالای جمعیت، وجود فرهنگهای گوناگون و رنگ باختن برخی از آنها و اختلاط با هویت شهری، مدرنیزاسیون و مشارکت مدنی، مفهوم شهروندی اهمیت بسیار داشته و شناخت مولفه ها و عوامل موثر بر شهروندی بیش از پیش اهمیت می یابد (نیکومرام و همکاران، ۱۳۹۰: ۷۲).
کمسیون اسکفینگتون[۱] در بریتانیا، مشارکت شهروندان ر ا چنین تعریف می کند: مشارکت به نظر ما سهیم شدن مردم در تدوین سیاست ها و پیشنهادهاست دادن اطلاعات از طرف مسئولان و امکان اظهار نظر در مورد آن اطلاعات، بخش مهمی از فرایند مشارکت به حساب می آید، اما این مسئله تمام ماجرا نیست. مشارکت کامل فقط در جایی تحقق می یابد که مردم بتوانند نقشی فعال در فرایند تهیه طرح بر عهده گیرند.
با اهیمت یافتن حضور جوانان در عرصه های اجتماعی، شهروندی فعال آنان نیز اهمیت می یابد. مشارکت اجتماعی، شرکت در انجمن های داوطلبانه، توجه به مصرف تولید ملی و کالاهای داخلی، پیگیری مسائل مهم روز و … همگی از عواملی است که شهروندی فعال جوانان را مشخص می سازد.
همچنین تاکید اغلب افراد جامعه بر حفظ خانواده هسته ای با وجود گسترش شهرها، می تواند نشانگر این باشد که خانواده به همراه سرمایه ی اجتماعی خود می تواند به عنوان متغیر مستقل تاثیر زیادی بر شهروندی فعال جوانان داشته باشد.
۱-۳ سوالات پژوهش

 

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

 

سرمایه اجتماعی خانواده جوانان چه میزان است؟

 

شهروندی فعال جوانان ۱۸ تا ۳۲ ساله چه میزان است؟

 

چه رابطه ای بین سرمایه اجتماعی خانواده و شهروندی فعال جوانان وجود دارد؟

 

۱-۴ اهمیت و ضرورت انجام پژوهش
از آنجا که تا به حال رابطه دو متغیر سرمایه اجتماعی خانواده و شهروندی فعال بررسی نشده است، موضوع پژوهش تازه است. شهروندی فعال در جامعه ی کنونی که بیشترین جمعیت آن را جوانان تشکیل می دهند از جمله موضوعات مهمی است که می تواند بر سایر بخش های اجتماعی نیز موثر باشد از جمله: زندگی اجتماعی، فعالیت سیاسی، عضویت داوطلبانه در امور فرهنگی و اجتماعی و … با سنجش میزان شهروندی فعال جوانان می توان روی بخش های تعیین کننده فعال بودن آنان برنامه ریزی نموده با توسعه مشارکت های مدنی از طریق گسترش اعتماد میان افراد جامعه، ارزش های دموکراسی و دموکراسی پاسخگو را رقم زد.
با وجود جوانان در کشور می توان آگاهی از حقوق و وظایف شهروندی را در این افراد افزایش داده در گام بعدی آنها را با شهروندی فعال آشنا نمود تا از مزایای شهروندان فعال در جامعه استفاده نمود. با وجود شهروندان فعال، جامعه تغییرات اجتماعی مثبت را تجربه می کند، درک بین فرهنگی ایجاد می شود و قومیت های مختلف یکدیگر را به راحتی می پذیرند، سازمان های داوطلبانه بسیاری از موانع اجتماعی را رفع می کنند و دستیابی به مفهوم شهروند خوب تسهیل می گردد.
از آنجا که کنش و واکنش های افراد در درون قالب هایی جمعی رخ می دهد که اجتماعا بنا شده اند، مواردی چون خانواده، گروه، سازمان، نهاد و در کلی ترین شکل آن ساختار اجتماعی چنین قالب هایی نیز حاوی سرمایه اجتماعی می گردند. (پیران و همکاران، ۱۳۸۵: ۱۰)
از سوی دیگر توجه به سرمایه اجتماعی خانواده می تواند ابعاد مختلفی از مشارکت و اعتماد را در مورد شهروندان روشن کند. خانواده با ایجاد اعتماد اولیه بستر مناسبی جهت میل به مشسارکت و حضور اجتماعی در جوانان ایجاد می کند.
۱-۵ اهداف پژوهش
هدف از انجام این پژوهش، بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و شهروندی فعال جوانان است.
هدف اصلی:
– بررسی رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و شهروندی فعال درجوانان مجرد شهر تهران
هدف فرعی
– تعیین میزان سرمایه اجتماعی درون و برون خانواده جوانان.
– تعیین میزان شهروندی فعال جوانان.
فصل دوم
ادبیات پژوهش
۱-۲) مقدمه
در این فصل ابتدا به بررسی دیدگاه های نظری کلاسیک و متاخر درباره سرمایه اجتماعی و شهروندی فعال پرداخته و سپس از مطالعات تجربی در رابطه با موضوع پژوهش استفاده می کنیم.
۲-۲) مطالعات نظری
دیدگاه نظری در زمینه سرمایه اجتماعی
در هر جامعه ای خرده نظام اجتماع در ارتباط با سایر خرده نظام های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی اصلی ترین منبع و قلمرو روابط و تعاملات اجتماعی توام با احساسات و عواطفی است که مولد تعهدات متقابل برای وصل کردن کنش گران به هم دیگر و ایجاد اعتماد، همبستگی، انسجام و محیط گرم و سینرژی لازم برای سلامت جسمانی، روانی و شور و نشاط اجتماعی است. در جوامع سنتی، غلبه ی اجتماع بر سایر خرده نظام ها، زندگی گرم و پر احساسی را در درون اجتماعات کوچک خانوادگی، طایفه ای و قومی پدید می آور که هر چند برای اعضای هر یک از آن گروه ها مثبت محسوب می شود ولی برای بسط تعاملات اعضای آن گروه ها و روابط آن ها با گروه های دیگر ایجاد مشکل می کند. در جوامع مدرن هم علی رغم پیدایش و گسترش نهاد های مدنی جدید، شکل گیری اجتماع جامعه ای، یا اجتماع اجتماعات و رشد سرمایه اجتماعی جدید بین گروهی در قالب نظام سرمایه داری و با سیطره سیستم (خرده نظام های اقتصادی و سیاسی) بر جهان حیاتی[۲] (خرده نظام های اجتماعی- فرهنگی)، زندگی نسبتا سرد و بی روح گردیده و کنش های ارتباطی تحت الشعاع کنش های ابزاری قرار گرفته است.(عبداللهی و موسوی، ۱۳۸۶: ۱۹۷-۱۹۸).
سرمایه اجتماعی در آثار صاحب نظران و دیدگاه های کلاسیک
مضمون سرمایه اجتماعی در بعد عینی و ساختاری در سطح کلان مورد توجه دورکیم، بعد ذهنی یا شناختی آن در سطح خرد مورد نظر وبر و مید و بعد ارتباطی وتعاملاتی آن در سطح شبکه ی روابط مورد عنایت زیمل قرار گرفته است. علاوه بر اینها، دیدگاه مبادله به ویژه تئوری هومنز در ارتباط با تحلیل رفتارهای مبادله انسان با عوامل زیستی- روانی، از جمله نقش احساس بهره مندی و لذت طرفین مبادله در تداوم و استمرار روابط مبادله ای و دیدگاه تضاد مبتنی بر ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی مارکس در توجه به شرایط مادی تولید از جمله نیروهای مولد و روابط تولیدی در شکل گیری روابط و تعاملات اجتماعی (۱۹۷۳) در پی ریزی مبانی نظری- تجربی و شکل گیری مفهوم سرمایه اجتماعی بی تاثیر نبوده اند(عبداللهی و موسوی، ۱۳۸۶: ۱۹۹).
دیدگاه های کلاسیک از مساله دو انگاری یا دوگانه بینی های تقلیل گرایانه ی نظم در برابر تضاد، فرد در برابر جمع، ذهن در برابر عین و … رنج می برده اند، چیزی که امروز در دیدگاه های تلفیق گرایانه نوین معاصر رنگ باخته است. اغلب جامعه شناسان بزرگ معاصر جوامع توسعه یافته که وارث منابع و متون علوم اجتماعی نسل های ماقبل خود بوده اند، ضمن مرور انتقادی آثار صاحب نظران کلاسیک سعی کرده اند با دوری از دو انگاری ها در تحلیل پدیده ها و مسائل اجتماعی، همه ی جنبه هاو ابعاد آن ها را در قالب دیدگاه های تلفیقی جامع تری مطمح نظر قرار دهند. برخی از این صاحب نظران نظیر تالکت پارسونز، یورگن هابرماس، آنتونی گیدنز و مانوئل کاستلز در ارائه دیدگاه های نظری جامع و تلفیقی برای طرح مسائل و پدیده های اجتماعی از جمله مفهوم سرمایه ی اجتماعی و کسانی چون جیمز کلمن، پی یر بوردیو، رابرت پاتنام و کلاوس افه در طرح مفهوم سرمایه اجتماعی و طراحی چارچوب های نظری و روش شناختی آن سهم قابل توجهی داشته اند. (همان)
چند بعدی بودن مفهوم سرمایه اجتماعی باعث شده تا اختلاف نظرهای زیادی در تعریف آن به وجود آید. یکی از گام های اساسی در رسیدن به هدف، تلاش برای ایجاد صراحت مفهومی از طریق ایجاد تمایز شفاف بین منابع، ابعاد، مولفه ها، اشکال و پیامدهای سرمایه اجتماعی و رهایی از گرفتار شدن در تفسیرهای همان گویانه در زیر چتر یک برنامه تحقیقی واحد و یکپارچه است. سنجش سرمایه اجتماعی باید با پیچیدگی نظری که بر ابعاد چندگانه موجود در مفهوم آن تاکید دارد، همخوانی داشته باشد. در این موضوع اجماع کلی وجود داردکه سرمایه اجتماعی متشکل از شبکه های اجتماعی (کمیت روابط) است که با هنجارهای اعتماد و بده بستان (کیفیت روابط) مشخص می شود. اما اینها باید به بخش های جزئی شان شکسته شده و به صورت جداگانه مورد سنجش قرار گیرد. (علیوردی نیا و همکاران، ۱۳۸۷: ۱۱۴).
عکس مرتبط با شبکه های اجتماعی
کلمن سرمایه اجتماعی را مترادف با کمیت و کیفیت رابطه نهادینه شده و با دوام یک فرد با دیگران فرض می کند که فرد از خلال آن به منابع موجود در جامعه در جهت نیل به اهداف خود، دسترسی می یابد. وی سرمایه اجتماعی را ارزش جنبه هایی از ساختار اجتماعی که کنش گران به عنوان منابعی جهت تحقق اهداف و علایق شان از آن استفاده می کنند، می دانست. (کلمن، ۱۳۷۷: ۴۶۲ به نقل از قاسمی و کاظمی، ۱۹۶).
پاتنام در تعریف سرمایه اجتماعی، به خصوصیاتی از سازمان اجتماعی نظیر شبکه ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد که همکاری و هماهنگی برای منافع متقابل را تسهیل می نماید (پاتنام، ۱۳۸۰: ۲۸۵).
بوردیو نیز در رویکرد تضاد، سرمایه اجتماعی، را این گونه تعریف می کند «مجموعه منابع بالقوه و بالفعل در دسترس فرد یا گروه است که دارای شبکه نسبتا با دوامی از ارتباطات نهادینه شده یا آشنایی های متقابل و قابل احترام هستند[۳]» (بوردیو، ۱۹۸۵: ۲۴۸).
اما خلاصه ترین تعریفی که از سرمایه اجتماعی به عمل آمده است و تا حدی دربردارنده تمام تعاریفی است که از سرمایه اجتماعی ارائه شده است، تعریف فیلد از سرمایه اجتماعی است؛ وی مفهوم سرمایه اجتماعی را در سه کلمه «ارتباطات مهم است» بیان می کند. او بیان می دارد که مردم زمانی که با یکدیگر ارتباط دارند، کارهایی انجام می دهند که به تنهایی قادر به انجام دادن نیستند یا برای انجام آن دچار مشکل می شوند. هنگامی که مردم شبکه های ارتباطی ایجاد کرده و با اعضای آن شبکه که ارزش های مشترکی دارند رابطه دارند، این شبکه ها به عنوان منابعی تلقی می شوند که سرمایه اجتماعی ایجاد می کند[۴] (فیلد، ۲۰۰۳: ۱).
به طور کلی سرمایه اجتماعی را می توان به معنای مجموعه منابعی دانست که روابط اجتماعی را تسهیل می کند و به وسیله آن می توان از توانایی های افراد در جهت منافع شخصی و سود جمعی بهره برد. روابط اجتماعی در چارچوب ارزش ها و هنجارهای خاصی صورت می گیرد که از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است.( قاسمی و کاظمی، ۱۳۸۷: ۱۹۷).
یکی از متقدمان طرح نظریه سرمایه اجتماعی را هنی فن[۵] می دانند که در سال ۱۹۲۰ اولین بار واژه سرمایه اجتماعی را مطرح کرد و آن را شامل دارایی هایی دانست که در زندگی روزانه افراد خیلی به حساب می آیند، همانند حس تفاهم، رفاقت و دوستی، احساس همدردی و روابط اجتماعی در بین افراد و خانواده هایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل می دهند (فلدمن و اساف، ۱۹۹۹، به نقل از شریفیان: ۱۱).
هنی فن که در آموزش و پرورش ایالت ویرجینیای آمریکا خدمت می کرد معتقد بود که سرمایه اجتماعی به ابعادی مانند حسن نیت، دوستی و همدردی، داد و ستد میان افراد و خانوارها اشاره دارد. او برداشتی محدود از مفهوم سرمایه اجتماعی داشته و آن را تنها در قالب روابط درون گروهی مورد توجه قرار داده است. به نظر جیمز کلمن، کنشگران به رویدادهایی که تحت کنترل کنشگران دیگر است علاقه دارند و همین مساله باعث ایجاد روابط اجتماعی می گردد که در طول زمان تا اندازه ای پایدار می ماند. (کلمن، به نقل از عنایت و رئیسی، ۱۳۹۱: ۲۷)
از آنجا که کنش و واکنش های افراد در درون قالب هایی جمعی رخ می دهد که اجتماعا بنا شده اند، مواردی چون خانواده، گروه، سازمان، نهاد و در کلی ترین شکل آن ساختار اجتماعی چنین قالب هایی نیز حاوی سرمایه اجتماعی می گردند. (پیران و همکاران، ۱۳۸۵: ۱۰)
تلقی از سرمایه اجتماعی به عنوان «منابع ساختاری اجتماعی»(کلمن[۶]، ۱۹۹۴: ۳۰۲) موجب انجام مطالعات متمرکزی برای شناخت ابعاد و گستره شبکه های اجتماعی شد و بر این اساس تقسیم بندی مفاهیم و در نتیجه، مدل های مختلفی برای اندازه گیری ابعاد شبکه های اجتماعی ارائه گردید و این بار، سرمایه اجتماعی تنها با کمک یک عضو موثر در شکل گیری آن، یعنی شبکه ها تعریف شد. سرمایه اجتماعی توسعه ای هنگامی به وجود می آید که سطح پایینی از سرمایه اجتماعی اتصالی (که بیانگر کیفیت خوبی از ارتباطات خانوادگی است) و سطوح بالایی از سرمایه اجتماعی انتقالی (به معنای ارتباط ضعیفی میان جمع دوستان) و سرمایه اجتماعی ارتباطی (به معنای ارتباط میان اعضا در سازمان های داوطلبانه و سطوح بالای آگاهی مدنی) وجود داشته باشد. (ساباتینی[۷]، ۲۰۰۵؛ به نقل از شریفیان ثانی و ملکی، ۱۳۸۵: ۴۹).
چهار بعد اصلی سرمایه اجتماعی یعنی پیوندهای قوی خانوادگی، پیوندهای ضعیف غیر رسمی، ارتباط در سازمان های داوطلبانه و آگاهی مدنی با شاخص های خود، همه حاکی از رویکردی ساختاری به شبکه های اجتماعی و سرمایه اجتماعی به شمار می آیند. (شریفیان ثانی و ملکی، ۱۳۸۵: ۵۰)
دیدگاه افرادی چون ارو[۸] است که معتقدند سرمایه اجتماعی چیزی جز «تعاملات اجتماعی» نیستند. این سرمایه به طور خلاصه در شاخص های زیر تجلی می یابد:
الف) وفاداری، ب) اعتماد، ج) اتصالات شبکه ای، د) اقتدار فردی، ه) هویت سازمانی، و) عمل متقابل، ز) هنجارهای اجتماعی، ح) اعتبار (شریفیان ثانی و ملکی، ۱۳۸۵: ۷۰).
سرمایه اجتماعی به مثابه یک مفهوم، بر خلاف برداشت عمومی ای که از کلمه سرمایه در ذهن متبادر می شود، وجهه بارز اندکی که در دنیای واقعیت های اجتماعی قابل شناسایی باشد، دارد. این نوع از سرمایه در نخستین نهاد اجتماعی، یعنی خانواده، به مثابه چارچوبی که به ارث می رسد و محصول توالی تاریخی است ظهور می کند. افراد متولد شده در خانواده، حاملان این نوع از سرمایه اند؛ حاملانی که با وجود این که نقشی کمرنگ در ایجاد این نوع از سرمایه دارند اما می توانند آن را حفظ و تقویت کنند یا این که آن را به اضمحلال بکشانند. خانواده به مثابه مرکز تجمع اولیه سرمایه اجتماعی و افراد به مثابه حاملان این سرمایه در چارچوبی کلی، باعث حفظ، استمرار و تقویت این نوع از سرمایه اند. سرمایه ای که شاید در قالب کلمه ای به نام «اعتماد» وجوهی از آن قابل دسترس باشد. (عطار، ۱۳۸۸: ۱۳۰)
از نظر اصطلاحات به کار رفته در روش مفهوم سازی سرمایه اجتماعی، اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. به طوری که تفاوت ها در تعریف و طرز تلقی از این مفهوم مکتب های نظری متفاوتی را از زمان پیدایش آن موجب شده است. با توجه به تفاوت های موجود در این دیدگاه ها و تعاریف روی برخی مباحث در مورد سرمایه اجتماعی، تشابهات و اتفاق نظر هایی وجود دارد:
اول: اغلب توافق دارند که شبکه های اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد، عناصر کلیدی سرمایه اجتماعی اند.
دوم: اغلب نویسندگان معتقدند که سرمایه اجتماعی منبعی است که افراد از آن برای دستیابی به اهداف خود استفاده می نمایند ولی هیچ فردی نمی تواند آن را در مالکیت انحصاری خود قرار دهد. پورتر (۱۹۸۸) مطرح می سازد که سرمایه اجتماعی، جزء لاینفک ساختار روابط افراد می باشد برای در اختیار گرفتن سرمایه اجتماعی فرد باید با دیگران ارتباط برقرار کند و آن دیگران هستند که منبع واقعی منفعت شخص می باشند.
سوم: سرمایه اجتماعی می تواند در تمام سطوح جامعه ظاهر شود و همان طوری که در ادبیات موضوعی مطرح می شود، سرمایه اجتماعی در سطوح شبکه های اجتماعی مختلف از خانواده تا جامعه بزرگتر ظاهر می گردد (لین، ۱۹۹۹ : ۳۰ به نقل از عبدالصمدی،۱۳۸۹: ۳۱)
نان لین[۹]
لین با طرح «نظریه منابع اجتماعی[۱۰]» (۱۹۸۲) مشخصا این مساله را مطرح کرده است که دستیابی به منابع اجتماعی و استفاده از آن ها (منابع نهفته[۱۱] درشبکه های اجتماعی) می تواند به موقعیت های اجتماعی- اقتصادی بهتر منجر شود. بر همین اساس لین در سالهای اخیر مفهوم سرمایه اجتماعی را برای طرح نظرات پیشین خود برگزیده و آن را به مثابه منابع نهفته در ساختار اجتماعی تعریف می کند که با کنش های هدفمند قابل دسترسی یا گرداوری است. به این ترتیب از نظر لین، سرمایه اجتماعی از سه جزء تشکیل شده است:
۱٫ منابع نهفته در ساختار اجتماعی، ۲٫ قابلیت دسترسی افراد به اینگونه منابع اجتماعی، ۳٫ استفاده با گردآوری این گونه منابع اجتماعی در کنش های هدفمند (لین، ۱۹۹۹: ۷)
لین منابع ارزشمند در اکثر جوامع را ثروت، قدرت و پایگاه اجتماعی معرفی می کند و لذا سرمایه اجتماعی افراد را بر حسب میزان یا تنوع ویژگی های دیگرانی که فرد با آن ها پیوندهای مستقیم وغیر مستقیم دارد قابل سنجش می داند. البته دستیابی به منابع و استفاده از آنها خود متاثر از موقعیت فرد درساختار سلسله مراتبی موجود در جامعه است. او «منابع نهفته» و «موقعیت های شبکه ای» را دو عنصر مفهومی مهم سرمایه اجتماعی قلمداد می کند و نتایج سرمایه گذاری افراد در روابط و شبکه های اجتماعی را در ارتباط با دو نوع کنش ابزاری[۱۲] و کنش اظهاری[۱۳] طبقه بندی می نماید. (گنجی و همکاران، ۱۳۸۴: ۱۰)
لین برای سرمایه اجتماعی عنوان «دارایی ارتباطی» را به کار می برد. سرمایه گذاری در این شکل سرمایه، نه بر روی فرد، بلکه بر روی روابط صورت می گیرد، یعنی اینکه افراد برای دست یابی به سود در تعاملات شبکه سازی شرکت می کنند. وی به مواردی در چگونگی کارکرد سرمایه اجتماعی اشاره می کند که معتقد است در اشکال شخصی سرمایه به آن پرداخته نمی شود. (گنجی و همکاران، ۱۳۸۴: ۱۰)
در نهایت انتظار می رود روابط اجتماعی هویت و اعتبار را تقویت کند. اطمینان فرد از ارزش خود به عنوان عضوی از یک گروه اجتماعی که در منافع و منابع مشابهی شریکند، موجبات حمایت عاطفی و تایید همگانی دعوی فرد را نسبت به منابع معین فراهم می کند. این تایید برای حفظ سلامت فکری و استحقاق بهره مندی از منابع ضروری است. لین چهار عنصر «اطلاعات»، «نفوذ»، «اعتبار اجتماعی» و «تایید» را توضیح چگونگی کارکرد سرمایه اجتماعی در کنش های ابزاری و کنش های اظهاری می داند. (لین، ۲۰۰۱: ۲۰)
دیویس
دیویس[۱۴] معتقد است که در ارتباط با این مفهوم دو دیدگاه نظری وجود دارد: دیدگاه نئومارکسیستی[۱۵] و دیدگاه نئولیبرالی.[۱۶] بوردیو، نماینده دیدگاه نئومارکسیستی و پاتنام نماینده دیدگاه نئولیبرالی است. دیدگاه نئومارکسیستی تاکید زیادی بر دسترسی به منابع و مساله قدرت در جامعه دارد و بوردیو بر نقش انواع مختلف سرمایه در بازتولید روابط نابرابر قدرت، تاکید داشت. در حالی که کلمن معتقد بود سرمایه اجتماعی بر اساس کارکرد آن تعریف می شود. سرمایه اجتماعی یک هویت مجزا و مستقل نمی باشد بلکه شامل هویت های مختلفی است که دارای ویژگی های مشترکی هستند؛ تمام آن ها شامل برخی از ابعاد ساختار اجتماعی بوده و برخی از کنش های افرادی را که درون ساختارها هستند را تسهیل می کنند. (کلمن۳۰۲: ۱۹۹۰).
پیر بوردیو

 

 

 

د) اثر طولانی بودن زمان تسلیم
اگر طرفین معامله برای تسلیم مبیع،مدتی را قرار دهند و این مدت چنان طولانی باشد که هر دو می دانند قبل از فرا رسیدن آن هردو فوت خواهند کرد .مثلاً شرط کنند که بایع به مدت صد سال از مبیع منتفع شودو بعد از آن مبیع را تسلیم کند ،برخی از فقها آن را صحیح می دانند . [۱۱۳] اما به نظر می رسد که باید بین اموالی که عمر محدود و نامحدود دارند تفاوت قائل شد . به این صورت در مورد اموالی که عمر مفید نامحدود دارند مثل زمین،این نظر قابل پذیرش است ولی درمورد اموالی که عمر مفید آنهامحدود است مثل اتومبیل ،حیوانات مورد پذیرش قرار نمی گیرد.زیرا دراین قبیل مبیع، این گونه شرط طولانی زمان تسلیم با مقتضای ذات عقد بیع منافات دارد و به همین دلیل نه تنها این شرط باطل است بلکه موجب بطلان بیع هم می گردد.
ذ) اثر اجل در بیع صرف
بیع صرف عبارتست از بیع دینار به درهم یا بیع طلا وبه نقره. با توجه به اینکه یکی از شرایط صحت بیع صرف ،قبض اثمان در مجلس عقد می باشد .بنابراین مدت دار کردن تسلیم هر یک از عوضین،مخالف مقتضای ذات آن می باشد و نه تنها باعث بطلان شدن شرط می شود، سبب بطلان بیع نیز می گردد .[۱۱۴]ظاهراً قبض در مجلس عقد ،جزء قواعد آمره در یبع صرف می باشد.[۱۱۵]پس در بیع صرف طرفین نمی توانند برای تسلیم مبیع اجل قرار دهند و باید اثمان را در مجلس عقد قبض کنند در غیر این صورت بیع باطل خواهد بود.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

بند سوم : اقسام بیع به اعتبار موعد تسلیم مبیع و ثمن

ممکن است زمان و موعد تسلیم در قرارداد ذکر شود و برای تسلیم مبیع موعدی تعیین گردد به چنین قراردادی ،قرارداد موجل یا مدت دار می گویند . قرارداد موجل خود بر دو نوع می باشد : موردمعامله یا کلی است و یا عین معین. در صورتی که موضوع تسلیم مبیع کلی باشد،اگر تسلیم مبیع مدت دار باشد ،بیع سلم یا سلف نامیده می شود. واگر تسلیم ثمن مدت دار باشد ،بیع نسیه نامیده می شود و درمقابل بیعی که مدت دار نیست ،بیع بدون اجل یا حال قراردارد.در این نوع قرارداد تسلیم مبیع و ثمن حال است وبرای تسلیم آن موعدی قرارداده نشده است.
بنابراین عقد بیع را می توان از جهت موعد تسلیم،به چهار نوع تقسیم کرد:
الف – بیع نقد(حال و بدون اجل)
بیع نقد ،بیعی است که برای تسلیم مبیع و تأدیه ثمن موعدی تعیین نشده باشدیعنی ثمن و مثمن هر دو نقداً قبض و اقباض می شود و هیچکدام نسیه نبوده و موکول به آینده نیست.[۱۱۶] بنابراین اگر مدتی برای پرداخت ثمن مشخص نشده باشد ،اطلاق عقد اقتضاء می کند که تأدیه ثمن باید بی درنگ اجرا شود . باتوجه به ماده ۳۴۴ قانون مدنی که می گوید اگر در عقد بیع شرطی برای تسلیم مبیع یا تأدیه قیمت موعدی نگذاشته باشند ،بیع قطعی و ثمن حال می باشد.
می توان استنباط کرد که اصل بر «نقد بودن ثمن»می باشد.پس در اصل ،هر بیعی که در آن مدت تعیین نشده باشد،حال است و این قاعده اختصاص در بیع ندارد بلکه در تمام قراردادها از این ضابطه استفاده می شود .
ب- بیع نسیه
و آن بیعی است که ثمن آن کلی فی الذمه است و برای تأدیه آن مدت تعیین شده باشد در حالی که تسلیم مبیع،فاقد مدت باشد.که این بیع در مقابل بیع سلف یا سلم است.[۱۱۷] مانند آنکه شخصی اتومبیلی را می خرد که بهای آن را پس از مدتی پرداخت کند.البته همانطور که قبلاً گفته شد شرط است که مدت تعیین شده مضبوط باشد یعنی احتمال زیاده یا نقیصه در آن نرود.پس اگر برای تأدیه ثمن مدت شرط شود ولی مدت درآن تعیین نشود یا به صورت مجهول باشد ،بیع باطل است.چراکه مجهول بودن شرط موجب جهل ارزش و مقدار ثمن می شود ونه تنها شرط بلکه عقد را هم باطل می کند.
ج- بیع سلف یا سلم
بیع سلف یا سلم بیعی است که در آن مبیع کلی و موجل باشد در حالی که ثمن در آن نقد و حال است.[۱۱۸] مانند آنکه کارخانه اتومبیل سازی ، ثمن پنج دستگاه اتومبیل که نوع آن در نزد طرفین مشخص است را بگیرد وتعهد کند که سه ماه دیگر آنها را تحویل دهد.
درفقه برای درستی این عقد شرایطی را قائل شده اند. از جمله اینکه در بیع سلف باید جنس و وصف ذکر شود به گونه ای که جهالت را رفع کند وثمن معامله در مجلس عقد و قبل از جدایی دو طرف قبض شود و مقدار مبیع از حیث کیل یا وزن یا تعداد معین شود و مدت و اجل مبیع با روز و ماه یا سال و مانند آن تعیین گردد.[۱۱۹]
همانطور که گفته شد درفقه یکی از شرایط صحت بیع سلف یا سلم قبض ثمن توسط فروشنده قبل از تفرق متبایعین در مجلس عقد می باشد ؛در حالی که قانون مدنی ایران در این مورد ساکت است . به همین دلیل برخی از حقوق دانان معتقدند که در بیع سلف باید قواعد عمومی را رعایت کرد و نیازی به قبض نمی باشد.[۱۲۰]
اما به نظر می رسد که قانون گذار با توجه به ماده ۳۶۴ که می گوید:«در بیعی که قبض شرط صحت است مثل بیع صرف انتقال از حین حصول شرط است نه از حین وقع بیع.» بیع صرف را به عنوان مثالی از بیعی که «قبض در آن شرط صحت» می باشد قرارداده است. پس چنین بیعی باید مصداق دیگری نیز داشته باشد که با توجه به سابقه تاریخی و فقهی مصداق آن چیزی جز بیع سلف نمی تواند باشد . بنابراین می توانیم بگوییم که قانونگذار هم قبض ثمن را در بیع سلف لازم و ضروری دانسته و آن را شرط صحت بیع سلف می داند.
همچنین می توان این امر را با توجه به اصل ۱۶۷ قانون اساسی که مقرر می دارد:«قاضی موظف است کوشش کند حکم هر دعوا رادر قوانین مدونه بیابد و اگر نیابد با استناد به منابع معتبر اسلامی یا فتاوی معتبر حکم قضیه را صادر نماید و نمی تواند به بهانه سکوت یا نقص یا اجمال یا تعارض قوانین مدونه از رسیدگی به دعوا و صدور حکم امتناع ورزد» استنباط کرد.
د – بیع کالی به کالی
هرگاه بیعی که مبیع آن کلی فی الذمه و تسلیم آن مدت دار باشد و ثمن آن نیز کلی فی الذمه و تأدیه آن مدت دار باشد به چنین بیعی «کالی به کالی»می گویند که به اجماع فقهای امامیه باطل است.[۱۲۱]
کالی یا کالئی اسم فاعل از باب کلا است و به معنی انتظار کشیدن ،مراقب بودن است.و از آن جهت که هم برای تسلیم مبیع و تأدیه ثمن مدت تعیین می شود و هر دو طرف معامله انتظار می کشند تا بعد از مدت تعیین شده مالی را که براثر عقد تحصیل کرده اند ،بدست آورند بیع کالی به کالی گفته می شود.بنابراین بیع کالی به کالی بیعی است که مبیع و ثمن هر دو ،هم کلی و هم موجل باشد .پس اگر مبیع یا ثمن یا هر دو عین معین باشد و برای تسلیم مهلتی معین گردد بیع کالی به کالی محسوب نمی شود.بر خی از فقها اعتقاد دارند بیع کالی به کالی ،بیع مؤجل به مؤجل است.[۱۲۲] و به این دلیل آن را باطل می دانند که آن را نوعی از بیع دین به دین تلقی کرده اند و چون در بطلان بیع دین به دین تردید ندارند آن را باطل شمرده اند.[۱۲۳]
درحالی که بیع دین به دین با بیع کالی به کالی تفاوت دارد و منع فروش دین به دین دلیل محکمی برای بطلان بیع کالی به کالی نیست.در بیع کالی به کالی عقد بیع سبب دین است و از پیش دینی وجود ندارد بنابراین نمی تواند آن را بیع دین به دین نامید و باطل دانست.به نظر برخی از حقوق دانان [۱۲۴]در قانون مدنی دلیلی بر بطلان بودن بیع کالی به کالی موجود نیست و برای صحت ادعای خود سه دلیل ابراز نموده اند:
– ماده ۱۰قانون مدنی که به موجب آن همه قراردادها نافذ است مگر آنکه خلاف صریح قانون باشد.
– اصل بر صحت قراردادها است.
– سکوت قانونگذار در مقام بیان که به معنای عدم اصرار قانون گذار از اعلام بطلان بیع کالی به کالی است.
با توجه به اصل ۱۶۷ قانون اساسی که درمواردی که قانون سکوت کرده است باید به فتاوی معتبر و منابع فقهی مراجعه کرد طبق نظر فقهای امامیه ناگزیر از پذیرش بطلان چنین بیعی هستیم.ولی این گفته را با توجه به ماده ۱۰ قانون مدنی و همچنین چون این نوع بیع دربین مردم و بویژه در روابط تجاری رایج است و نشان دهنده نیاز جامعه به آن است، نمی توان به آسانی پذیرفت.بنابراین به دلیل مقتضیات زمان باید به دنبال راه حل و اجتهاد جدیدی در این خصوص بود.تا بتوانیم مبنای فقهی آن را توجیه کرد .به قول صاحب جواهر لفظ کالی به کالی در نصوص ما وارد نشده است.آنچه در نصوص آمده است دلالت بر منع بیع دین به دین دارد و می توان گفت که غرض از بیع دین به دین این است که به هنگام انعقاد بیع ،مبیع دین باشد بر ذمه مشتری و ثمن دین باشد بر ذمه بایع و بیع بر این دو دین واقع شود.نه اینکه بیع سبب دین شدن ثمن و مثمن گردد یعنی بعد از بیع ،ثمن و مثمن به صورت دین در آیند.

 

بند چهارم : نحوه احتساب مواعد مقرر

گاهی طرفین معامله زمان تسلیم مبیع را دقیقاً به روز مشخص می کنند. به عنوان مثال تعیین می کنند که مبیع در فلان روز از فلان ماه در فلان سال تسلیم گردد.که در این صورت باید مبیع در همان زمان تعیین شده تسلیم گردد.منتهای مراتب در ساعت معقول و متعارفی تسلیم باید انجام شود . چنان که اگر تسلیم در نیمه شب یا اینکه اگر خریدار یک موسسه دولتی باشد تسلیم در غیر ساعات اداری آنها ،اصولاً غیر معقول تلقی می شود و نمی تواند در این ساعات انجام گیرد مگر اینکه خلاف آن تراضی شود یا عرف چنین اقتضاء نماید.اما در بعضی از موارد که برای تسلیم مبیع موعدی مقرر می دارند ،تعیین تاریخ دقیق نیاز به تعبیر دارد. چنانچه شرط می نمایند مبیع دو ماه یا سه ماه دیگر تسلیم شود یا فلان هفته تسلیم گردد. [۱۲۵]

 

بند پنجم: مواردی که اجل تسلیم مبیع کلی حال می گردد

الف) فوت بایع
اگر در عقد بیعی ،مبیع کلی فی الذمه و تسلیم آن موجل باشد در صورت فوت بایع ،تسلیم آن حال می گردد.این امر را می توان از ماده ۲۳۱ قانون امور حسبی استنباط کرد که مقرر می دارد:«دیون موجل متوفی بعد از فوت حال می شود».
دلیل این امر این است که بعد از فوت مدیون،دیونی را که بر عهده دارد به ترکه تعلق می گیرد . و می توان گفت که ترکه وثیقه عمومی دیون متوفی می باشد. واگر دیون موجل به همان صورت باقی بماند ورثه متوفی تا زمان اجل نمی توانند در ترکه تصرف کنند که سبب ضرر ورثه خواهد بود.
بنابراین قبل از اینکه ترکه تقسیم شود،مبیع کلی ای را که بایع متوفی به موجب عقد بیع متعهد به تسلیم آن به مشتری بوده،از ترکه تأمین و به وی تسلیم می گردد.همانطور که گفتیم این در صورتی است که مبیع کلی موجل باشد ولی اگر مبیع عین معین یا کلی در معین و تسلیم آن موجل باشد،پس از فوت بایع حال نمی شود زیرا دین نمی باشد و در اختیار ورثه متوفی می باشد که تا در موعد مقرر تسلیم مشتری شود
ب) ورشکستگی بایع
با توجه به ماده ۴۲۱ قانون تجارت که مقرر می دارد:«همین که حکم ورشکستگی صادر شد قروض موجل با رعایت تخفیفات مقتضیه نسبت به مدت، به قروض حال مبدل می شود».می توان استنباط کرد که با ورشکستگی بایع دیون موجل او،حال می شود.به این علت که اگر دیون موجل او حال نشود،سبب به تأخیر افتادن امر تصفیه تا موعد مقرر می شود که موجب ضرر طلبکاران خواهد شد و اگر دارائی ورشکسته بدون در نظر گرفتن این دیون موجل تصفیه شود،ممکن است که در موعد مقرر چیزی برای این طلبکاران که بتوانند طلب خود را بگیرند،باقی نمی ماند.
بنابراین اگر بایع تاجر باشد و مبیع کلی فی الذمه که تسلیم آن موجل باشد و ورشکسته گردد، تسلیم مبیع موجل،حال می گردد. و امکان تسلیم مبیع به میزانی که از اموال ورشکسته به مشتری تعلق می گیرد به وی فراهم خواهد شد.
این نکته قابل ذکر است که اگر مبیع عین معین و تسلیم آن موجل باشد با ورشکسته شدن بایع ای که تاجر است ،اجل آن حال نمی شود چون مبیع عین معین به موجب عقد به ملکیت مشتری در می آید و این مبیع جزء اموال ورشکسته نیست.البته این امر یعنی حال شدن دیون موجل در صورت ورشکستگی زمانی اجرا می شود که بایع تاجر باشد و اگر بایع تاجر نباشد و مفلس گردد قابلیت اجرا ندارد.

 

بند ششم: عواملی که سبب عدم اجرای تسلیم در موعد مقرر می گردد.

الف) وجود حق حبس
هر یک از بایع یا مشتری می تواند اجرای تعهد خود را ،که تسلیم مبیع یا تأدیه ثمن می باشد را منوط به اجرای تعهد از سوی طرف دیگر نماید که به این حق ،حق حبس گفته می شود. پس بایع می تواند با بهره گرفتن از حق حبس از اجرای فوری تعهد خود ،که تسلیم مبیع می باشد خودداری ورزد.
ب) معلق بودن بیع
با توجه به اینکه قانون مدنی عقد معلقی که ،تعلیق در منشأ آن باشد را صحیح می داند مگر در موارد استثنایی مانند تعلیق در ضمان[۱۲۶] و نکاح[۱۲۷] که تصریح به بطلان نموده است هرگاه اثر عقد بیع،معلق به وقوع یا عدم وقوع امری باشد،تسلیم مبیع که یکی از آثار صحیح عقد بیع می باشد،می تواند تا حصول معلق علیه به تأخیر افتد،خواه اینکه حصول متعلق علیه اثرکاشفیت دارد مانند تنفیذ مالک یا قائم مقام او درعقد غیر نافذ یا اینکه اثر ناقلیت دارد.
ج) غیر نافذ بودن بیع
یکی دیگر از عواملی که موجب عدم فوریت تسلیم مبیع می شود ،غیر نافذ بودن بیع است. خواه اینکه منشأ عدم نفوذ بایع این باشد که فاقد اهلیت لازم برای معامله باشد یا اینکه فاقد اهلیت تصرف از آن جهت که مبیع متعلق حق دیگران است و یا اینکه بایع غیر اصیل باشد و بیع فضولی باشد . در هر صورت مبیع تا زمانی که از سوی مالک یا قائم مقام او ،تنفیذ نشود قابل تسلیم نخواهد بود. هرچند که برای تسلیم مبیع مدتی مقرر نشده باشد.بنابراین فضول یا غیر رشید یا بایعی که اهلیت تصرف ندارد و … مانند ورشکسته نمی تواند مبیع را تسلیم کند و تسلیم مبیع از طرف آنها فاقد اثر قانونی است و تصرف مشتری درمبیع تصرف درمال غیر است . و این امر حتی درمبیعی که برای تسلیم آن اجل مقرر شده است و قبل از تنفیذ،اجل منقضی شود نیز جاری می باشد.
د) حکم دادگاه
اگر مبیع کلی فی الذمه باشد ،بایع می تواند برای تسلیم مبیع به دادگاه رجوع کند و خواستار مهلت یا تقسیط شود. در این صورت دادگاه می تواند با توجه به وضعیت وی به او مهلت عادله بدهد یا مقرر بدارد که مبیع را در چند قسط به مشتری تسلیم کند.

 

بند هفتم : زمان تسلیم در بیع غایبین

از آنجایی که اگر طرفین معامله برای تسلیم مبیع موعدی مقرر نکرده باشند و عرفاً هم برای تسلیم آن موعدی نباشد،بایع باید مبیع را بعد از انعقاد عقد،فوراً تسلیم یا ارسال کند.این فرض در صورتی که طرفین در مجلس عقد حاضر باشند اعم از اینکه به عنوان اصیل معامله را منعقد کرده باشد یا در سمت وکیل یا قائم مقام با مشکلی مواجه نخواهد شد. اما فرض دیگری نیز وجود دارد که متعاقدین در زمان انعقاد عقد در مجلس عقد حاضر نیستند که به اصطلاح ،عقد میان غایبان صورت می گیرد.مانند انعقاد عقد به وسیله مکاتبه از طریق پست یا تلگراف و… تفاوت میان این دو فرض علاوه بر اینکه طرفین در مجلس عقد حاضر نیستند ،فاصله زمانی است که میان صدور قبول و آگاهی موجب به آن پیش می آید.
زمانی که طر فین در مجلس عقد حاضر هستند به محض قبولی مشتری ،بایع از آن آگاهی می یابد ولی در بیع غایبان بعد از قبولی ،مدت زمانی که گاهی هم طولانی خواهد بود می گذرد تا موجب ،به آن علم پیدا کند. منظور از فاصله زمانی ،فاصله زمانی است که قابل اعتنا باشد .بنابراین عقودی که میان غایبان برگزار می شود ولی میان صدور قبولی مشتری و آگاهی بایع فاصله زمانی قابل اعتنایی وجود نداشته باشدمانند انعقاد بیع از طریق تلفن یا اینترنت از بحث ما خارج هستند. هرچند که از لحاظ شکل ظاهری مانند عقد غایبان هستند اما از جهت قواعد عمومی و شرایط عقد ،از بیع حاضران تبعیت می کند.
برای فهم بهتر مطلب بهتر است ابتدا به اختصار ،زمان انعقاد عقد در بیع غایبین مورد بررسی قرار دهیم.در مورد زمان انعقاد عقد بیع غایبین ،چهار نظر وجود دارد که به طور اختصار عبارتند از:
نظریه اول:اعلان قبول
بر طبق این نظر به محض اینکه مشتری قبول خود را ابراز می دارد ،عقد منعقد می شود و آثار آن نیز مترتب می شود. و در توجیه نظر خود گفته اند که پدید آمدن عقد ،حاصل توافق دو اراده است و وقتی مشتری قبول خود را به ایجابی که از طرف بایع صادر شده اظهار می دارد، توافق هردو اراده پدید آمده و در نتیجه عقد بیع محقق می شود.
براساس این نظریه ،زمان تسلیم مبیع در غایبان به محض اعلان قبول خواهد بود.
نظریه دوم:ارسال قبول
بر اساس این نظریه ،زمانی عقد تشکیل می شود که مشتری پس از ابراز قبول ،آن را به طریقی برای موجب ارسال نماید. یعنی ارسال قبول در حقیقت به منزله عقد بیع است . مثلاً اگر از طریق پست ارسال می شود زمان انعقاد عقد، زمان تحویل نامه حاوی قبولی به پست یا انداختن آن در صندوق پستی می باشد.
پس طرفداران این نظریه ،زمان تسلیم مبیع به مشتری را به محض ارسال قبول از ناحیه مشتری می داند نه در فاصله زمانی اعلان قبول تا پیش از ارسال چون ممکن است پیش از ارسال مشتری از قبول خود عدول کند.
نظریه سوم:وصول قبول
به موجب این نظریه ،عقد زمانی تحقق پیدا می کند که موجب،قبولی ارسال شده از طرف مشتری را دریافت کند.و درمثال یادشده ،زمانی که نامه حاوی قبولی به موجب برسد.[۱۲۸]
بر طبق این نظریه ،هنگامی که قبول فرستاده شده به بایع برسد،عقد منعقد می شود خواه بایع به آن آگاهی پیدا کند یا از آن مطلع نباشد . چون ممکن است مشتری درهمان اثناء نیز از قبول اعلان شده عدول کند و نامه فرستاده شده را برگرداند.تسلیم مبیع بر مبنای این نظریه باید پس از دریافت قبول صورت گیرد.
نظریه چهارم: نظریه اعلام قبول یا اطلاع از قبول
بر طبق این نظریه زمانی عقد منعقد می شود که موجب از مفاد قبولی قابل علم و اطلاع پیدا کند. به این معنا که اگر مشتری قبول خود را ابراز کند ولی بایع از آن مطلع نباشد،اثر قانونی نخواهد داشت زیرا وقتی گفته می شود عقد حاصل توافق دو اراده است ،منظور به زمانی است که هر یک از طرفین از انشای اراده دیگری و ابراز آن آگاهی پیدا کند.
براساس این نظریه ،بایع به محض آگاهی از اعلان قبول مشتری باید مبیع را تسلیم کند و تا قبل از آن چون عقد ی محقق نشده است،چنین تعهدی نخواهد داشت.
حقوق دانان در این مورد نظرهای متفاوتی ابراز داشته اند:برخی نظریه«اعلان قبول»را سازگار با مقررات دانسته اند.برخی دیگر اعتقاد دارند که «آنچه از متون قوانین برای تأیید نظریه ای مورد استفاده قرار می گیرد کوششی برای رعایت اصول مورد احترام قانونگذار و دستاویزی برای توجیه نظریه مورد انتخاب نویسنده است .وگرنه حقیقت این است که قانون مدنی در این باره حکمی ندارد و در سایر قوانین و فتاوی معتبر نیز راه حلی دیده نمی شود. بنابراین ،ناچار باید از طبیعت تراضی و مصالح مربوط به اجرای عدالت معاوضی و حفظ نظم در معاملات یاری خواست و حکم عقل و تجربه را جانشین نقل کرد.»[۱۲۹]
برخی دیگر گفته اند«ظاهراً نظریه سوم اقرب به واقع است»و اضافه کرده اند که«انواع معاملات و عرف تجارت را در تمام عقود غایبین یکسان نباید دانست و یک نظریه از میان چهار نظریه جوابگوی نیازمندی معاملات نیست»ولی موضع قانون مدنی را در این ارتباط مشخص نکرده اند.[۱۳۰] پذیرش دو نظر اخیر،مشکل به نظر می رسد و قبول نظر اول بدون قید و به صورت مطلق نیز خالی از اشکال نیست.
باتوجه به اینکه قانون مدنی برای تشکیل عقد دو چیز را لازم می داند یکی قصد انشاءو دیگری ابراز آن قصد، پس عقد به ایجاب و قبول واقع می شود .بنابراین آن زمان که قبولی ابراز می شود،بر فرض وجود سایر شرایط،به دلیل اینکه تمامی شرایط صحت عقد فراهم می شود،عقد در آن زمان منعقد می گردد.(نظریه اعلان) .
درهر صورت ،چه نظریه اعلان را در مورد زمان انعقاد عقد بیع بپذیریم چه نظریه ارسال و چه نظریه وصول،انتظار تسلیم مبیع بدون تأخیر آن بلافاصله بعد از انعقاد عقد ،انتظاری غیر معقول است .زیرا تاوقتی که بایع از پذیرش ایجاب و انعقاد عقد اطلاع نداشته باشد ،چگونه می توان انتظار داشت که او مبیع را فوراً تسلیم یا ارسال نماید.[۱۳۱]

 

بند هشتم :زمان تسلیم در حقوق و قوانین خارجی

– در حقوق فرانسه تسلیم باید در زمانی که در قرارداد مشخص شده انجام شود و اگر زمان تسلیم در قرارداد تعیین نشود و قرارداد از این حیث ساکت باشد، خریدار می تواند در خواست کند که مبیع فوراً به اوتسلیم شود .البته همه اینها در صورت رعایت حق حبس فروشنده است.[۱۳۲]
– در حقوق آمریکا نیز اگر طرفین معامله به صورت دیگری تراضی نکرده باشند ،تسلیم مبیع باید در زمان معقول انجام شود.[۱۳۳] یعنی فروشنده باید در ساعات معقولی کالا را تسلیم نماید و در اختیار مشتری قرار دهد به صورتی که مشتری بتواند در آن زمان مبیع را قبض کند .زمان معقول دراینجا بستگی به عرف تجاری دارد وبا توجه به اوضاع و احوال قرارداد مشخص می گردد.

 

در ادبیات اقتصادی جدید، نقش کیفیت نهادها در توسعهی اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. نحوه توزیع سرمایهگذاری مستقیم خارجی و نیز چگونگی جذب و تاثیر آن بر اقتصاد کشورها به شدت تحت تاثیر کیفیت نهادها و شرایط اقتصادی، سیاسی و موقعیت کشور میزبان است. در این بخش به بررسی الزامات و پیششرطهای اولیه کشور میزبان در جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی پرداخته میشود.
عکس مرتبط با اقتصاد

 

اندازه بازار

اندازهی بازار یکی از عوامل موثر بر جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی است، به طوری که اقتصاد با مقیاس بزرگتر شرایط بهتری را برای سرمایهگذاران فراهم میکند. سه نکته اساسی در رابطه با اهمیت اندازه بازار، همراه با درجهی باز بودن اقتصاد برای جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی مطرح است: نخست آن که اندازهی بازار در میزان جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی با جهتگیری بازار داخلی و بخشهای غیر تجاری به ویژه بخش خدمات بسیار موثر است. نکتهی دوم آن که جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی با جهتگیری صادراتی از اهمیت ویژهای برخوردار است. این مساله در صنایع با فنآوری بالا که نیاز به نیروی کار ماهر و نیمه ماهر نسبتاٌ زیادی دارند، بیشتر مطرح بوده است و نکتهی سوم آن که اقتصاد با اندازه بزرگ نه تنها پشتیبان فعالیتهای اقتصادی است، بلکه فرصتهای بیشتری برای تنوع تولید در اقتصاد فراهم میکند.

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

 

توسعهی اقتصادی و سرمایهی انسانی

دلایل تاثیر درجه توسعهی اقتصادی در جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی، با توجه به سرمایه انسانی کشور میزبان، عبارت است از:

 

 

عرضهی کارآفرینان داخلی در اقتصاد عموماٌ نمادی از درجه توسعه کشورهاست. این مساله در جریان سرمایهگذاری مستقیم خارجی به ویژه در سرمایهگذاریهای مشترک با بخشهای داخلی و تکنولوژی بالا که نیاز به نیروی کار ماهر دارند، اهمیت بیشتری دارد.

درجه توسعه اقتصادی بالاتر، منابع زیربنایی بهتری را برای جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی فراهم میکند. نتایج مطالعات تجربی حاکی از اثر مثبت شاخص اندازهی بازار بر جریان ورودی سرمایهگذاری مستقیم خارجی است، گرچه نشانگر اثر مثبت جمعیت بر جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی نیست. شاید این امر به خاطر تفاوت ماهیت انواع سرمایهگذاری مستقیم خارجی از نظر جهتگیری بازار یا جهتگیری صادرات باشد، زیرا اثر مثبت جمعیت تنها درباره سرمایهگذاری مستقیم خارجی با جهتگیری بازار توجیهپذیر است. همچنین نتایج اهمیت کنش متقابل سرمایهگذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی در رشد را نشان میدهد.

آزادی اقتصادی

نتایج مطالعات نشان میدهد که سیاستهای بسته اقتصادی مانعی برای دستیابی به بازارهای جدید، سرمایه مستقیم خارجی و فنآوری نوین است. این امر کشورهای در حال توسعه را به اصلاح سیاستها برای بهرهگیری از این فرصتها ترغیب کرده است. در تعیین شاخص آزادی اقتصادی متغیرهایی از حوزه های مختلف نظیر اندازهی دولت، ساختار اقتصاد و بازار، سیاستهای پولی و ثبات قیمتها، درجهی آزادی استفاده از اعتبارات خارجی، ساختار قانونی، آزادی تجارت با اتباع خارجی و آزادی مبادله در بازارهای مالی و سرمایه به کار گرفته میشود. داده های بانک جهانی برای دههی ۱۹۸۰ ۱۹۹۰ میلادی و همچنین نتایج مطالعات صورت گرفته، رابطه مثبت بین شاخص آزادی اقتصادی و جریان ورودی سرمایهگذاری مستقیم خارجی را نشان میدهد.

 

امنیت اقتصادی

امنیت اقتصادی وضعیتی است که در آن واحدهای تولیدی بتوانند بدون نگرانی از خطرهای محیطی، به برنامه ریزی بلندمدت بپردازند. به عبارت دیگر تامین امنیت اقتصادی عبارت است از ایجاد یک فضای حقوقی، اجتماعی و سیاسی که در چارچوب آن طرحهای سرمایهگذاری و فعالیتهای اقتصادی بتواند از آغاز اجرا تا مرحلهی بهردهبرداری و پس از آن تا پایان کار بدون اخلال و آشفتگیهای بیرونی انجام شود.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
سرمایهگذاری در شرایطی انجام میگیرد که اطمینان از نبود مخاطرات محیطی در مورد اصل و سود سرمایه وجود داشته باشد. از مواردی که میتواند اصل سرمایه و سود سرمایهگذاری را به مخاطره بیندازد، میتوان به مصادره داراییها و سرمایه ها توسط دولت، تصویب قوانین، دستورالعملها و سیاستهای جدید محدودکننده، ناآرامیهای محیطی، تغییر قیمتها، تغییر سیاتهای پولی و مالی، مالیاتها، عوارض تعرفهها، دخالتهای دولت در بازار و افزایش هزینه های تولید اشاره کرد.

 

قوانین کشور میزبان

قوانین با کارآیی مطلوب، متضمن حقوق مالکیت خصوصی است و ضمن کمینه کردن در هزینه های مبادلاتی، محیط مطلوبی را برای نیل به رشد اقتصادی را فراهم میکند. مطالعات تجربی در رابطه با جذب سرمایهگذاری خارجی و رشد اقتصادی حاکی از وجود یک رابطه مثبت و قوی بین اعتبار قوانین و جذب سرمایهگذاری خارجی و رشد است.

 

توسعه بازارهای مالی

توسعه سیستمهای مالی در کشور میزبان به عنوان یک پیششرط مهم در اثرگذاری سرمایهگذاری مستقیم خارجی بر رشد اقتصادی مطرح است. توسعه سیستمهای مالی باعث افزایش کارآیی در تخصیص منابع میشود و ظرفیت و جذابیت کشور میزبان را در جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی افزایش میدهد.

 

تجارت، نرخ ارز و نظامهای ارزی

جریان تجارت و سرمایهگذاری مستقیم خارجی از طرق مختلفی با هم در ارتباطند. سرمایهگذاری مستقیم خارجی باعث توسعه صادرات و تجارت کالاهای واسطهای، به ویژه بین شرکتهای مادر و شعبههای آن میشود. بین جریان تجارت و سرمایهگذاری مستقیم خارجی علاوه بر رابطه مستقیم، یک رابطه غیر مستقیم نیز از طریق نرخ واقعی ارز برقرار است. مشاهدات تجربی یک رابطه معنادار بین نرخ واقعی ارز و حجم تجارت نشان میدهد و در کشورهای در حال توسعه حساسیت واردات به نرخ واقعی ارز، بیش از حساسیت صادرات به این متغیر است. همچنین سرمایهگذاری مستقیم خارجی از طریق کانالهای متعدد تحت تاثیر نرخ واقعی ارز قرار میگیرد. در کشورهای در حال توسعه مهمترین کانال، کاهش ارزش واقعی پول داخلی است که باعث تقلیل هزینه نیروی کار داخلی و دیگر عوامل تولید نسبت به تولید در خارج میشود. در واقع انتظار میرود که بین نرخ واقعی ارز و سرمایهگذاری مستقیم خارجی یک همبستگی مثبت وجود داشته باشد (افزایش نرخ واقعی ارز معادل کاهش واقعی ارزش پول داخلی است). نرخ ارز همچنین از طریق کانال بازار سرمایه بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی اثر میگذارد. در این حالت کاهش واقعی ارزش پول داخلی باعث افزایش ثروت نسبی سرمایهگذارن خارجی نسبت به سرمایهگذاران داخلی میشود و در نتیجه سرمایهگذاری مستقیم خارجی افزایش مییابد.

 

سیاستهای مالیاتی

معافیت مالیاتی روشی برای ترویج سرمایهگذاری مستقیم خارجی است. کشورهای در حال توسعه مایلاند با ایجاد انگیزههای مالی قوی برای سرمایهگذاران خارجی، رشد اقتصادی را تحریک کنند. بعضی از این انگیزهها عبارتند از: معافیتهای مالیاتی، قراردادهای مالیاتی مطلوب برای سرمایهگذارهای جدید و تخفیف مالیات در سرمایهگذاری در جهت ساخت راه ها، آموزش کارکنان و تدارک دیگر عوامل پایهای. مطالعات تجربی نشان میدهد که بین سطح سرمایهگذاری مستقیم خارجی و نرخ بازده بعد از مالیات رابطه مثبت و قوی وجود دارد. همچنین نتایج مطالعات بین کشوری نشان میدهد که محل و حجم سرمایهگذاری مستقیم خارجی به شدت تحت تاثیر نرخهای مالیاتی است.

 

تئوریهای مرتبط با سرمایهگذاری مستقیم خارجی

تا دههی ۱۹۶۰ میلادی، هیچ تئوری مستقلی راجع به سرمایهگذاری مستقیم خارجی وجود نداشت و مفهوم سرمایهگذاری مستقیم خارجی در قالب بخشی از جریان سرمایهی بین المللی مطرح میشد و بسیاری از ویژگیها و ابعاد مهم ان مورد غفلت قرار میگرفت، ولی از دههی ۱۹۶۰ به بعد به دلیل افزایش حجم سرمایهگذاری مستقیم خارجی، ادبیات نظری فراوانی به وجود آمدند که درصد تبیین علل و انگیزههای وقوع سرمایهگذاری مستقیم خارجی، زمان و وقوع آن و مکانهایی که آن میتوانست وارد شود، برآمدند. همچنان که دانینگ(۱۹۸۱) اشاره میدارد، دو مشکل عمده از این سالها به بعد روی داد که دیگر سرمایهگذاری مستقیم خارجی نمیتوانست در قالب بخشی از نظریه نئوکلاسیک سرمایه مطالعه گردد: اول این که سرمایهگذاری مستقیم خارجی چیزی فراتر از انتقال سرمایه بود و شامل مواردی چون انتقال تکنولوژی، مهارتهای سازمانی و مدیریتی میشد. دوم این که بر خلاف جریان سرمایه که انتقال مواد و وجوه در میان دو بخش مستقل در بازار صورت میگرفت، در سرمایهگذاری مستقیم خارجی انتقال بیشتر در درون یک شرکت روی میداد (جونز، ۲۰۰۵، ص ۲۷). با مطالعه ادبیات مربوط به عوامل تعیینکننده جریان سرمایهگذاری مستقیم خارجی، تئوریهای موجود به را میتوان به پنج دسته تقسیم کرد که در ذیل سه تا از مهمترین تئوریهای مرتبط با سرمایهگذاری مستقیم خارجی شرح داده میشود:

 

تئوریهای مرتبط با بازار کامل

تئوریهای مرتبط با بازار کامل خود به سه دستهی مجزا قابل تفکیک میباشند:

 

نرخهای متفاوت بازدهی[۴۳]:

تا دههی ۱۹۶۰ عمدتاٌ این فرض وجود داشت که سرمایهگذاری مستقیم خارجی در نتیجهی وجود نرخهای متفاوت سود حاصله از جریان سرمایه در سطح بین المللی بهوجود میآید. براساس این فرض، جریان سرمایه کشورهایی را درمینوردد که در آنها نرخهای بالای سود وجود داشته باشد. اگرچه این فرضیه با الگوی اقدامات سرمایهگذاری ایالات متحدهی امریکا در اروپا در دههی ۱۹۵۰، همخوانی داشت و شرکتهای چندملیتی آمریکا با سرمایهگذاری در اروپا سودهای بالایی را بهدست آوردند، ولی این فرضیه در دههی بعد یعنی زمانیکه علیرغم بالا بودن سود حاصل از سرمایهگذاری در داخل آمریکا، حجم سرمایهگذاری مستقیم خارجی آمریکا در اروپا افزایش مییافت، قدرت تبیین خود را از دست داد (هاوبانر، ۱۹۷۵). ضعف دیگر این فرضیه این است که با فرض وجود نرخی واحد از سود در بین صنایع، سرمایهگذاری مستقیم خارجی در آن صنایع رخ نخواهد داد و همچنین با فرض نرخی واحد از سود و بازدهی، هیچگاه میان دو کشور سرمایهگذاری مستقیم خارجی اتفاق نخواهد افتاد (کهال، ۲۰۰۴).

 

تنوع سرمایهگذاری:

تلاش برای ارائه تبیین جدید سرمایهگذاری مستقیم خارجی پس از فرضیه نرخهای متفاوت بازدهی، توسط مارکویتز[۴۴] و توبین[۴۵] با عنوان تنوعسازی سرمایهگذاری صورت گرفت. بر اساس این تئوری، تصمیم یک شرکت چندملیتی برای سرمایهگذاری در خارج تنها متاثر از نرخهای بازگشت سود نیست، بلکه آنچه اهمیت بیشتری دارد، مساله کاهش خطرات ناشی از سرمایهگذاری است. بر این اساس، تنوع سرمایهگذاری یک شرکت در بازارهای متعدد امکان خطرات آن را کاهش میدهد. مطالعات تجربی از قدرت تبیین این تئوری میکاهند، چرا که شرکتهای چندملیتی تمایل به سرمایهگذاری در مناطقی دارند که از همبستگی بالای عواید برخوردار باشند (گلاکو و کوین، ۲۰۰۴، ص ۱۵).

 

اندازه بازار

فرضیه اندازهی بازار ریشه در تئوری نئوکلاسیک سرمایهگذاری دارد. این تئوری بر نقش اندازه مطلق بازار کشور میزبان و نقش نرخ رشد آن تمرکز دارد. طبق این فرضیه، هر اندازه حجم و وسعت بازار بزرگ باشد، دسترسی به منابع و کاهش هزینه های تولید از طریق توسل به صرفههای مقیاس امکان پذیرتر میباشد(آگراوال، ۱۹۸۰، ص ۷۲۹- ۷۷۳).

 

تئوریهای مرتبط با بازارهای ناقص

در این بخش به تئوری های بازارهای ناقص می پردازیم

 

تئوری سازمان صنعتی

 

هایمر فرضیه سازمان صنعتی را که توسط کیندل برگر، کیوز و دانینگ بسط داده شده بود، توسعه داد. مطابق با این فرضیه، هنگامی که بنگاهی شرکتهای تابعه خود را در دیگر کشورها بر پا میکنند، با عدم مزیتهای متعددی در رقابت با بنگاه های داخلی مواجه میگردد. این عدم مزیتها از تفاوت در زبان، فرهنگ، نظام قانونی و دیگر تفاوتهای بین کشوری بروز مینماید؛ مثلاً شرکتهای فراملیتی ممکن است دستمزد بیشتری را در کشور میزبان نسبت به بنگاه داخلی پرداخت نمایند؛ زیرا شاغلینی که در آن جا کار میکنند، نسبت به کارگران خارجی با مخاطرهی بیشتری مواجه هستند. اگر با وجود این عدم مزیتها بنگاه بخواهد سرمایهگذاری مستقیم خارجی انجام دهد، باید برخی از مزیتها را که از داراییهای نامشهود برمیخیزد از قبیل علامت تجاری مشهور، حق امتیاز فناوری محافظت شده، مهارتهای مدیریتی و دیگر عوامل ویژه بنگاه دارا باشد. طبق کیندل برگر، مزیت های نسبی مربوط به ویژگیهای بنگاه، باید قابل انتقال به شرکتهای تابعه خارجی باشد و باید به اندازه کافی بزرگ باشد تا به عدم مزیتها چیره گردند.

علیرغم توان نسبی فرضیه سازمان صنعتی هایمر در تبیین برخی موارد، این فرضیه کاملاٌ متقاعد کننده به نظر نمیرسد. این فرضیه از تبیین این مساله که چرا شرکتها علیرغم برخورداری از اشکال ارزان توسعه خود همچون صادرات، از طریق سرمایهگذاری مستقیم خارجی به منظور افزایش مزیتهای خود وارد میشوند، ناتوان میباشد ( گلاکو و کوین، ۲۰۰۴، ص ۱۷).

 

نظریهی درونیسازی

در دههی ۱۹۷۰ شاخهای از ادبیات سرمایهگذاری مستقیم خارجی با عنوان تئوری درونیسازی سرمایهگذاری مستقیم خارجی ظهور یافت. مبنای آن، تئوری شرکت کوز(۱۹۳۷) بود که اقدام به آزمون نقش هزینه های معاملاتی در شکلگیری سازمان میکرد. دغدغه اصلی تئوری کوز این بود که چرا شرکتها بهوجود میآیند و چرا همه معاملات یک اقتصاد در بازار روی نمیدهد؟ وی پاسخ به این سوالات را در قالب هزینه های معاملاتی از جمله هزینه تعیین قیمت بازار، هزینه مذاکرات، هزینه های امضا و اجرای قراردادهای میان طرفین معامله مورد بحث قرار داد. بهزعم کوز برای غلبه بر این مشکلات و کاهش هزینه های معاملاتی نیاز به مدیریت منابع و معاملات داریم. زمانی که این امر اتفاق بیفتد، یک شرکت متولد میشود و به تبع آن منافع ناشی از اقدامات عمدتاٌ به جای بازار در درون بنگاه و سازمان بهدست میآید. در چنین وضعیتی ما شاهد درونیسازی فعالیت در درون ساختار شرکت خواهیم بود (جونز، ۲۰۰۵، ص ۳۳).
فرایند درونیسازی بعدها در جهت تبیین تولید بین المللی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی توسعه یافت و از طرفدارن پیشگام این تئوری باکلی و کاسون بودند. طبق نظر این دو، عملیات شرکتها به ویژه شرکتهای بزرگ، تنها تولید کالا و خدمات را شامل نمیشود بلکه فعالیتهایی از قبیل بازاریابی، آموزش، تحقیق و توسعه، تکنیکهای مدیریتی و مداخله در بازارهای مالی را نیز شامل میشود که این فعالیتها در ارتباط متقابل با یکدیگر بوده که از آن میتوان به محصولات واسطهای یاد کرد. بهزعم باکلی و کاسون یکی از محصولات واسطهای کلیدی در تئوری درونیسازی سرمایهگذاری مستقیم خارجی “شناخت” میباشد.
تئوریهای درونیسازی سرمایهگذاری مستقیم خارجی نقش پر اهمیتی در توسعهی تئوری سرمایهگذاری مستقیم خارجی در دههی ۱۹۷۰ ایفا نموده است. این تئوری از پاسخ به این سوال که سرمایهگذاری مستقیم خارجی در چه مکانهایی روی میدهد ناتوان است. همچنین این تئوری یک رویکرد پویا نیست، چرا که برای ایجاد یک رویکرد پویا بایستی رویکردهای مختلف را که بر پویایی و عدم تعادل در سطوح بنگاه، بازار و رقابت بین المللی تمرکز یافتهاند با یکدیگر ادغام کرد (باکلی ۱۹۹۰، ص ۶۶۳). به زعم باکلی و کاسون در یک رویکرد پویا به سرمایهگذاری مستقیم خارجی بایستی موضوعات جدید همچون مخاطرات مشترک بین المللی، همکاری و شبکه های تجاری، فرهنگ مشارکتی و تحول ساختاری مورد لحاظ قرار گیرد (شیخ الاسلامی، ۱۳۸۴، ص ۳۸).

 

فرضیهی چرخه عمر محصول

ورنون مدل معروف” چرخهی زندگی” را ارائه کرد. این فرضیه، جهت توضیح گسترش شرکتهای چند ملیتی آمریکا پس از جنگ جهانی دوم بیان گردید. مطابق با این فرضیه، تولید از طریق چرخهای از ابتکار شروع شده، رشد نهایی یافته، رشد آن کاهش و در آخر زوال مییابد. این نتیجه، در واکنش به فرایند معرفی و ابداع، شیوع، بلوغ و پیری میباشد. این فرضیه مسلم میدارد که بنگاه های دارای سرمایهگذاری مستقیم خارجی، در مرحلهی بخصوصی از چرخهی زندگی، ابتدا دست به تولید ابداع می زند. این سه مرحله به شرح زیر است:
در اولین مرحله، به خاطر نزدیک بودن به مصرفکنندگان نیاز به کارایی و هماهنگی بین واحدهای تولید و تحقیق و توسعه، تولید در کشور داخل انجام میگیرد. در طی این مرحله از چرخهی زندگی تولید، تقاضا برای تولید جدید از نظر قیمت بیکشش است و در نتیجه بنگاه ابداعگر میتواند قیمت نسبتاً بالایی را دریافت نماید. در طی این گذار، تولید به دلیل باز خورد از طرف مشتریان بهبود مییابد.
در مرحلهی دوم، با بلوغ بنگاه ها و صادرات تولیدات این بنگاه ها به کشورهای توسعه یافته با سطح درآمد بالا، به خاطر ظهور تقاضا در این کشورها، مشخص میگردد. تقاضا به صورت مداوم رشد میکند و رقابت پدیدار میگردد و بنگاه های ابداعگر در این کشورها جهت روبرو شدن با تقاضای داخلی متوسل به سرمایهگذاری مستقیم خارجی میگردد. در این مرحله کشور میهن صادرکننده خالص و کشور خارجی واردکننده خالص میگردد.
این مرحله، با متعارفسازی کل تولید و فرایند آن، به دلیل آنکه موقعیت انحصاری به مدت طولانی برای بنگاه های ابداعگر وجود ندارد، مشخص میگردد. در این مرحله، رقابت قیمتی از جانب دیگر تولیدکنندگان، به بنگاه ابداعگر فشار وارد میکند تا در کشور در حال توسعه سرمایهگذاری نماید و به جستجوی مزیتهای هزینهای بپردازد. این متعارفسازی و جستجوی مزیتهای هزینهای، موجب بالندگی محصول میگردد.

 

نظریه مکان

مطابق با این نظریه سرمایهگذاری مستقیم خارجی به دلیل عدم جابجایی بعضی از عوامل تولید، از قبیل کارگر و منابع طبیعی، به وجود میآید. این عدم تحرک، منجر به تفاوتهای مکانی بر حسب هزینه عوامل تولید میگردد. یکی از تفاوتهای مکانی برحسب هزینه های عوامل تولید، مزیتهای مکانی و دستمزد میباشد؛ بنابراین، سطح دستمزدها در کشور میزبان نسبت به سطح دستمزدها در کشور داخل، یکی از عوامل تعیین کننده سرمایهگذاری مستقیم خارجی میباشد.

 

پارادایم التقاطی دانینگ

دانینگ با مطالعه تاریخ تئوریپردازی راجع به سرمایهگذاری مستقیم خارجی اقدام به ارائه رویکردی مینماید که طیف وسیعی از تئوریها را در خود جای میدهد. وی درصدد پاسخ به” چرایی”، “میزان” و “مکان” بود. مفروضات اصلی پارادایم دانینگ عبارتند از: مزیتهای مالکیتی، مزیتهای ناشی از درونیسازی و مزیتهای مکانی (دانیینگ، ۱۹۹۷، ص ۴۱۸-۳۹۵).
به گفته وی شرکتها زمانی روی به سرمایهگذاری مستقیم خارجی خواهند آورد که مزیتهای سهگانه مالکیت، موقعیت مکانی و درونیسازی وجود داشته باشد. هر چند این شرایط برای تحقق سرمایهگذاری مستقیم خارجی ضروری میباشند ولی الزامی نیستند. در خصوص شرط اول باید گفت که هر شرکت باید از داراییهای خاص و منحصر به فردی که آن را بر سایر رقبایش برتری میبخشد، برخوردار باشد. در خصوص مزیت دوم (مکان و موقعیت) دانینگ استدلال میکند که هر شرکت باید از مزیت انحصار تولید در یک کشور خارجی خاص برخوردار باشد، به نحوی که سرمایهگذاری از طریق سرمایهگذاری مستقیم خارجی نسبت به سرمایهگذاری از طریق صدور محصول، برای شرکت مزیتبخشتر باشد و بالاخره به نظر دانینگ یک شرکت باید داراییهای خود را به جای انعقاد قرداد و اعطای لیسانس، در درون خود درونیسازی کند.
پارادایم التقاطی دانینگ علیرغم نقاط قوت عدیده خود از جمله لحاظ کردن متغیرهای تئوریهای متعدد سرمایهگذاری مستقیم خارجی، از یک نقطه ضعف اساسی رنج میبرد. دربرگرفتن متغیرهای متعدد تاثیرگذار بر شکلگیری سرمایهگذاری مستقیم خارجی که با هدف تاثیرگذاری همزمان بر انگیزشهای شرکت جهت وارد شدن در عرصهی تولید خارجی از یکسو و کشور میزبان جهت جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی از سوی دیگر صورت گرفته است، عملیاتی شدن این پارادایم را دشواریهای جدی مواجه میسازد. در واقع پیش بینیهای قابل آزمون را نمیتوان از این پارادایم استخراج کرد. برای مثال در حالی که متغیرهای مربوط به مزیت مکانی به راحتی قابل آزمون هستند، بررسی پیوند بین مزیتهای مالکیتی و ناشی از درونیسازی امری بسیار دشوار است (گلاکو و کوین، ۲۰۰۴، ص۲۰).

 

سرمایهگذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی

در خصوص اثر سرمایهگذاری مستقیم خارجی و فعالیت شرکتهای فراملیتی در کشورهای میزبان ، دو دیدگاه موافق و مخالف وجود دارد .
طرفداران فعالیت فراملیتی معتقدند ورود FDI از مجاری گوناگون بر رشد اقتصادی تاثیر مثبت میگذارد. این مجاری عبارتند از: تامین سرمایه، انتقال فناوری، انتقال مهارت و مدیریت ، ارتقای توان نیروی کار، دسترسی به شبکه توزیع بین المللی شرکتهای فراملیتی، تسهیل ورود به بازار جهانی برای کشور میزبان، تاثیر بر اشتغال و سطح دستمزدها و تقویت پیوند بین صنایع.
در چارچوب مدلهای رشد نئوکلاسیکی نظیر سولو سرمایهگذاری مستقیم خارجی به دلیل بازدهی نزولی سرمایه فیزیکی، تنها بر روی سطح تولید سرانه اثر میگذارد و قادر به تغییر نرخ رشد بلندمدت نیست، اما دانینگ[۴۶] سرمایهگذاری مستقیم خارجی را چیزی فراتر از انتقال سرمایه و شامل انتقال تکتولوژی، مهارتهای سازمانی و مدیریتی میداند. بنابراین در در چارچوب نظریه های نوین که بر پایهی نظریه های نئوکلاسیک و رشد درونزا است، سرمایهگذاری مستقیم خارجی نه تنها بر روی سطح تولید سرانه اثر میگذارد، بلکه میتواند رشد اقتصادی کشورها را نیز افزایش دهد. براساس این دیدگاه رشد اقتصادی مستلزم سرمایهگذاری است. از منظر تئوریهای جدید رشد، انتقال فناوری از طریق سرمایهگذاری مستقیم خارجی در کشورهای در حال توسعه اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا اغلب این کشورها فاقد زیرساختهای لازم مانند: جمعیت تحصیل کرده، بازار آزاد و ثبات اقتصادی و اجتماعی برای نوآوری در نتیجه ارتقای رشد هستند[۴۷]. همچنین شرکتهای فراملیتی امکان دسترسی ارزان به فناوریهای جدید را برای کشورهای در حال توسعه فراهم میکند و درنتیجه قابلیت‌های محلی فناوری و توان رقابت در بازارهای بین المللی را برای بنگاه های محلی امکان پذیر میکند[۴۸]. کومار و پرادهان[۴۹] مهارتهای سازمانی و مدیریتی، روش های بازاریابی و دسترسی به بازارهای بین المللی از طریق شرکتهای چند ملیتی را از دیگر مزایای جریان سرمایهگذاری مستقیم خارجی نام بردند. علاوه بر موراد ذکر شده، سرمایهگذاری مستقیم خارجی میتواند در تامین مالی و تامین کالاهای سرمایهای و واسطهای نیز به کارمیرود[۵۰]. همچنین ایمان و ناگاتا[۵۱] سرمایهگذاری مستقیم خارجی را عاملی برای تشویق دیگر شرکتهای چندملیتی برای سرمایهگذاری در کشور میزبان میدانند. دوپاسکوایر و همکاران (۲۰۰۶ )، مزایای سرمایهگذاری مستقیم خارجی را شامل: افزایش اشتغال و رشد، مکمل پسانداز داخلی، ادغام با اقتصاد جهانی، افزایش مهارتهای نیروی انسانی محلی، انتقال فناوری پیشرفته و افزایش کارایی میدانند. به لحاظ تئوری، سرمایهگذاری مستقیم خارجی با افزایش انباشت سرمایه در کشور میزبان، بهبود کارایی بنگاه های محلی، افزایش رقابتپذیری، تغییر فناوری، تقویت سرمایه انسانی، افزایش صادرات و افزایش پیوندهای پسین و پیشین تولید با شرکتهای چند ملیتی، رشد را تحت تاثیر قرار میدهد[۵۲].
اما در مقابل، مخالفان سرمایهگذاری مستقیم خارجی و فعالیت شرکتهای فراملیتی در کشور میزبان، معتقدند ورود شرکتهای فراملیتی به کشور میزبان، تعادل موجود در بازار را به هم زده، به بنگاه های محلی فشار وارد کرده تا از سهم سودهای خود محافظت کنند. بنگاه های فراملیتی به دلیل فناوری ویژه، دارای قدرت انحصاری بوده و درصدد انتقال تکنولوژی به کشور میزبان نیستند بلکه تنها به انتقال مراحل نهایی تولید (مونتاژ) اکتفا میکنند. عدم ارتباط با صنایع داخلی و انجام خریدهای بین المللی، از صحنه خارج کردن بنگاه های داخلی، محروم کردن بنگاه های محلی از بهرهگیری از منابع محدود داخلی، تخریب محیط زیست، قیمتگذاری تصنعی به منظور خارج کردن سود خود از کشور میزبان، ایجاد اختلال در بازار کار از طریق پرداخت دستمزد بالاتر به نیروی کار و اختلال در فعالیت بومی و محلی که نرخهای بیکاری را افزایش میدهد از پیامدهای منفی فعالیت شرکتهای فراملیتی در کشورهای میزبان میباشد.
عکس مرتبط با محیط زیست
پیروان این نظریه ادعا میکنند که جریان سرمایهگذاری مستقیم خارجی یک ساختار صنعتی انحصاری ایجاد میکند. همچنین تعدادی از صاحبنظران با مطرح کردن اثرات نامطلوب اقتصادی- اجتماعی، بیثباتی اقتصادی و ورود عظیم کارگران خارجی، مزایای جریان سرمایهگذاری مستقیم خارجی را زیر سوال میبرند. کروگمن[۵۳] بیان میکند که در طول دوران بحران اقتصادی، سرمایهگذارن خارجی با بهره گرفتن از مزایای نقدینگی، داراییهای سرمایهگذارن داخلی را به دست میآورد نه به خاطر مزیت فناوری. در صورتی که شرکتهای فراملیتی امتیازات قابل توجهی از کشور میزبان به دست آورند، سرمایهگذاری مستقیم خارجی ممکن است بر چشم انداز رشد کشور میزبان اثر منفی داشته باشد[۵۴]. هاسمن و فرناندز[۵۵] عدم کارکرد صحیح بازارهای محلی را دلیل رشد اخیر سرمایهگذاری مستقیم خارجی در کشورهای آمریکای لاتین میدانند. هم چنین رازین و همکاران[۵۶] استدلال میکند سرمایهگذاران خارجی ممکن است به دلیل مزیت اطلاعات نامتقارن بیشتر سرمایهگذاری کنند. علاوه بر موارد ذکر شده، شرکتهای فراملیتی میتوانند با سواستفاده از موقعیت برتر بازاری، امتیازاتی را از دولتهای کشور میزبان در برابر محل سرمایهگذاری بگیرند[۵۷]. کارکوویچ و لواین[۵۸] ادعا کردند که اثرات مثبت سرمایهگذاری مستقیم خارجی در سطح کلان به دلیل کنترل نکردن تورش همزمانی و اثرات خاص یک کشور، با تردید مواجه است. با توجه به تناقض این دیدگاه ها، مطالعات تجربی بسیاری به بررسی رابطه بین سرمایهگذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی پرداختهاند که تفاوت در نتایج مطالعات انجام شده، اهمیت بررسی نهادها و آزادی اقتصادی در فرایند توسعه را نشان میدهد[۵۹].

 

فصل سوم: بررسی شاخص های فضای کسب و کار

 

 

 

فصل سوم

 

بررسی شاخصهای فضای کسب و کار

 

مقدمه

در بررسی عوامل فرار سرمایه میتوان از گزارش بانک جهانی استفاده کرد که با نظرسنجی از حدود ۳۰۰۰۰ بنگاه در بیش از ۵۳ کشور در حال توسعه در زمینه فضای کسب و کار به این نتیجه رسید که مهم ترین عوامل بازدارنده سرمایهگذاری یا به عبارتی فرار سرمایه از کشورهای در حال توسعه عبارتند از:

 

 

نااطمینانی سیاستها

بیثباتی نرخ مالیاتها

فساد

بالا بودن هزینه منافع مالی

مقررات نیروی کار

مرمرا هیچ گنه نیست به جز آنکه زنم زین گناه است که تا زندهام اندر کفنم
من سیه پوشم و تا این سیه از تن نکنم تو سیه بختی و بدبخت چو بخت تو منم
منم آن کس که بود بخت تو اسپید کنم
من اگر گریم، گریانی تو من اگر خندم، خندانی تو (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۱۴)
و مینالد و میگوید: «من به ویرانه ز ویران شدن ایرانم»
و خود را این گونه معرفی میکند:
«دختر خسرو شاهنشه دیرین بودم ناز پروردهی در دامن شیرین بودم» (عشقی، ۱۳۵۰، صص ۲۱۵- ۲۱۶).
و از خود و راوی میپرسد:
بکنم گرز تن این جامه، گناهست مرا نکنم، عمر در این جامه تباه است مرا
زحمت مردن من یک قدم است تا لب گور کفن در تنم است (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۱۴).
– پرده ششم (دهستان):
وقتی که راوی این زندگی نامه را میشنود، مست و مدهوش آوارهی بیابان میشود و صبح روز بعد خود را در کنار نهر آبی در کنار دهقان مییابد. زنی که برای شستن کاسه و بشقابها به کنار جوی آب میآید، همان شاهزادهی شب قبل است: که یک بچه در آغوش دارد[۱۸۸].
خلاصه اینکه
«باز دیدم هر زن که در آن قافله بود همه چون دختر کسری به نظر جلوه نمود» (عشقی، ۱۳۵۰، صص ۲۱۷- ۲۱۸).
نتیجهای که شاعر در پایان این داستان میگیرد، این است:
«شرم چه؟ مرد یکی، بنده و زن یک بنده زن چه کردست که از مرد شود شرمنده؟» (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۱۸).
و با این بیت، داستان را به پایان میبرد:
«ورنه تا زن به کفن سر برده نیمی از ملت ایران مرده» (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۱۹)
در واقع شاعر، با یادآوری زیباییها و شکوه ایران قدیم، درصدد آن است که جامعه زن سالار قدیم را که به دفاع از موج فمینیسم میپردازد بیان کند.
فمینیسم در پی آن است که مفهوم سنتی زن را در هم بکوبد و مفهومی نوین و راستین از او را به نمایش بگذارد و در واقع در پی آن است که گذشته پر افتخار زنان ایرانی را به یادشان بیاورد.
در این شعر زن از تحمیل اجباری حجاب که مانع فعالیتها شده است و باعث عقب ماندگی گله و شکایت میکند و از آن به کفن سیاه تعبیر میکند و از کسانی که فقط به حجاب به جنبه دین مینگرند و زن را محدود میکنند و فکر میکنند تنها حجاب مصونیت است اعتراض میکند این زن در پی آن است که حقوق گذشته او احیا شود او معتقد است میتواند باز هم شگفتی آفرین باشد و در همه امور یار و یاور مردان باشد. خود را همطراز مردان میداند و بر این باور است که اگر این محدودیتها ادامه یابد زنان که نیمی از اجتماع را تشکیل میدهند نابود میشوند.
در زمان انقلاب مشروطه زنان هم دوش مردان به مبارزه پرداختند و جسدهای زنانی در مبارزات کشف شد که لباس مردانه پوشیدهاند چرا باید حق این گروه ادا نشود و چرا باید شکُوه گذشته زن نابود شود و زنان باید از حقوق مساوی با مردان برخوردار شوند در این شعر شاعر به دفاع از حق بانوان ایرانی و مبارز پرداخته است عشقی به عاملان تبعیض علیه زنان مرده باد میگوید اما در آستانهی مقدسات ترمز میکند و موقعیت زنان را امری تاریخی- ملی میبیند نه تنگنایی ناشی از فشار مذهب معتقد است مباحث خواص فهم را نباید به کوچه و بازار کشاند.
۳- رستاخیز شهر یاران ایران (۱۲۹۴ ش: منظوم)
عشقی این نمایش نامه را پس از دیدن بازمانده بناهای دوره ساسانی در راه سفر از بغداد به موصل در سفر به ترکیه، تصنیف کرد. ساخت و بافت این اثر ساده و مانند شاهنامه فردوسی، شکوه و عظمت ملیت ایران را بیان میکند و به گذشتهی تاریخی و دیرین آن اشاره دارد.
به نوشتهی خود شاعر، این منظومه، نخستین نمایش نامهی منظوم در زبان فارسی است که آن را «اپرا» نامیده است این اثر نیز مانند؛ کفن سیاه، سه تابلو مریم، به صورت چند «تک گویی» بیان شده راوی همهی آنها خود عشقی است.
شاعر به صورت تخیلی به تاریخ باستانی ایران سیر میکند.
این اثر به علت دارا بودن فضای حسّی، عینی کردن ذهنیات شاعر و استفاده از موسیقی ایران، از نمایش نامههای دیگر او ممتازتر است. این اثر شامل تعدادی غزل و مثنوی است که در دستگاه های موسیقی ایرانی یا به حالت خطابه و دکلمه، خوانده میشود.
نمایشهایی که در استانبول دیده الهام بخش او در ایجاد رستاخیز شهر یاران ایران بوده است. عشقی این اثر را با شریف ترین آرزوهای بشری و پیامهای عشق و دوستی، … که از زبان زردشت بیان میشود- به پایان میبرد.
شاعر در خیال خود به ویرانهی بزرگی که متعلق به پادشاهان ساسانی است وارد میشود اندوهگین به آنها مینگرد و فریاد میکشد:
این بود گهوارهی ساسانیان
بنگه تاریخی ایرانیان
قدرت و علمش چنان آباد کرد
ضعف و جهلش این چنین بر باد کرد (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۳)
در این موقع شاعر غزلی میخواند و به خواب فرو میرود آنگاه میخواند:
اکنون که مرا وضع وطن در نظر آمد
بینم که زنی با کفن از قبر در آمد
سر از خاک به در کرد
بر اطراف نظر کرد
ناگهان چه گویم که چون شد
شیون از درونش برون شد (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۴)
«در همین حال، دختری به نام «خسرو دخت» سر از قبر در میآورد در پی آن، چهرههای باستانی ایران مثل: کوروش، داریوش، انوشیروان، خسرو پرویز سرانجام، شیرین از قبر بیرون میآیند و بر ویرانههای که میبینند و مرثیه سرایی میکنند و همه از روان زردشت کمک میطلبند. سپس زردشت، ظاهر میشود و پس از آرزوی سربلندی ایران پنهان میشود و سپس خسرو دخت و پادشاهان دیگر باستانی به مقبرههای خود فرو میروند. در پایان عشقی از خدا میخواهد که خوابش تعبیر شود[۱۸۹].»
«این منظومه زیبا و گرانبهای او، گذشته از تهییج حس غرور ملی تأثیرات عمیق و بسیار نیکوئی در ایرانیان خارجه بویژه برادران زرتشتی و پارسی دور افتاده ما در هندوستان دانسته و از جمله نتایج حاصله دو عدد گلدان نقره ایست که به افتخار شاعر دلسوخته از هندوستان رسید و در معبد زرتشتیان تهران با تشریفات شایسته به میرزاده عشقی اهداء گردید[۱۹۰].»
منظره اسرار انگیز به نظر میآید
این در و دیوار دربار خراب چیست یا رب، وین ستون بیحساب
میرزاده بعد از خواندن این مثنوی و آه کشیدن این غزل را میخواند:
ز دلم دست بدارید که خون میریزد قطره قطره، دلم از دیده برون میریزد (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۳)
کم کم بهت فوق العاده آلوده به خوابی میرزاده عشقی را فرا میگیرد، سرش را روی زانو و دست گذارده چنان مینمایاند که خواب میبیند و در خواب میخواند، با آهنگ مخصوصی که موسیقی آن از (اپرت لیلی و مجنون) ترکی اقتباس شد.
اکنون که مرا وضع وطن در نظر آمد بینم که زنی با کفن از قبر در آمد (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۴)
«در حالتی که (میرزاده عشقی) این ابیات را میخواند، دختری به زینت آراسته با قیافه مات و محزون از قبر بیرون آمده بر اطراف نگاه میکند و این همان خسرو دخت است[۱۹۱]:»
این خرابه قبرستان، نه ایران ماست این خرابه ایران نیست ایران کجاست؟
ای مردم چون مرده استاده ایران من دختر کسرایم و شهزاده ایران
ملک زاده دیرین جگر گوشه شیرین (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۴)
سیروس
در حال دیواری خراب شده از نظرها پنهان میشود سیروس (کوروش) با هیکل پر ابهت و قیافه با عظمت که درخور شاهان بزرگ است پیدا میشود و دستش را سخت به پیشانی فشرده و میخواند:
ای داد، اگر من، سرم از شرم به زیرست شرم من از ارواح سلاطین اسیرست (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۵)
داریوش
به همان طریق که سیروس پیدا شد ظاهر میگردد و میخواند:
چین تا به رمم بوده مسخر چو بمردم نصف کره خاک بر اسلاف سپردم (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۶)
انوشیروان
باوقار تمام و چهره اندوهگین، از پس دیوار و ستونی پیدا شده با ابهت تمام شروع به خواندن میکند
ای وای که ویران شده این مملکت پیر کش روی زمین کشور خون خواندی و شمشیر (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۶)
خسرو
با لباس سلطنتی و زیور زیاد، از پشت همان دیواری که داریوش محو شد و انوشیروان پیدا گردید، خسرو پرویز پیدا میشود و روی به جمعیت کرد، به آواز رسا این غزل را میخواند:
معلوم نیست مرده و یا آن که زندهاید ای قوم خواجهاید شما، یا که بندهاید؟ (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۶)
شیرین
با لباس سیاه، قیافهای فوق العاده قشنگ و اندوهگین در نزدیکی خسرو ظاهر میگردد و با شیون موثر و محزون این ابیات را میخواند:
ای خاک پاک ایران زمین ایران ای حجله گاه شیرین
کو تاج و تخت و کو نگین در بارگه شوهر من
ایران ای- خاک عالمی بر سر من (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۷)
چون شیون شیرین به آخر رسید همه پادشاهان دستها را پایین آورده با آداب قدیم ایران سوگواری را ختم کرده شروع به خواندن درود مینمایند.
تجلی روان شت زرتشت
چون درود به آخر رسید، کم کم یک دیواری که ذیل آن یک دهلیزی را نشان میدهد و در طاق آن یک مجسمه رب النوع پیداست محو گردید روح زرتشت با جامه و موی سفید و گیسوهای تا کمر ریخته با یک قیافه ملکوتی و حرکات پیمبری پیدا میشود و شروع به خواندن این ابیات میکند و آهسته آهسته چون روح حرکت مینماید[۱۹۲]:
من روان پاک زرتشتم که بستو دید هان پیش آهنگ همه دستوریان و موبدان (عشقی، ۱۳۵۰، ص ۲۳۹)
چون کلام به اینجا میرسد، زرتشت با دست اشاره به سقف و ستون کرده، گاهواره آراسته با بیرق ایران و مزین به چراغهای رنگارنگ از سقف پائین میآید، روان شت زرتشت با دست به آن اشاره کرد و به کلام خود ادامه میدهد:
در همین گهواره خفته، نطفه آیندگان نطفه این مردگانی را که بینی زندگان
من بر آن اهریمن ایرانیان غالب شدم حافظ ایران بود یزدان و من غایب شدم (عشقی، ۱۳۵۰، صص ۲۴۰- ۲۴۱)
زرتشت در پشت همان دیوار که تجلی کرده بود غایب میشود. دوباره دیوار به جای خود بر میگردد شاهنشاهان ایران باستان هم پس از یک مدت حیرت و شعف در دیوارهایی که محو گردیده بود و آنان پیدا شده بودند رفته رفته به حالت اولیه خود بازگشته ناپدید میشوند.