ب: علت خارجی قابل دفع و جلوگیری نباشد ۱۲۹
ج: حادثه قابل پیش‌بینی‏نباشد: ۱۳۰
گفتار دوم: تأثیر قوه قاهره در مسئولیت تولیدکننده ۱۳۱
فهرست منابع …………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۳
چکیده
ازجمله مقوله‌های مهمی که امروزه در زمینه‌های حقوقی موردتوجه ویژه قرار دارد بحث مسئولیت مدنی است. و از مهم‌ترین آن‌ ها می‌توان مسئولیت مدنی تولیدکنندگان نام برد. زیرا تولیدکنندگان مواد غذایی به‌نوعی در رأس این مجموعه قرار دارند. درزمینهٔ مسئولیت مدنی نیز باید خاطرنشان کنیم که تاکنون تحقیقات گوناگونی انجام‌شده و حتی در صنف تولیدکنندگان مسئولیت مدنی آن‌ ها مورد کنکاش قرارگرفته است. ولی هیچ‌کدام از این تحقیقات درباره تولیدکننده‌ای که نیاز روزمره زندگی انسان، که به‌طور مستقیم تک‌تک افراد با آن در ارتباط هستند، موردبررسی قرار نگرفته است. هدف از این تحقیق به‌طورکلی بیان مسئولیت مدنی تولیدکننده مواد غذایی است تا به چگونگی شرایط ایجاد، ورود ضرر و جبران خسارت آن از سوی تولیدکننده مواد غذایی بپردازیم و آیا اینکه ضرر و زیان ناشی از سوی تمام تولیدکنندگان مواد غذایی جبران می‌شود و در راستای جبران این ضرر و زیان مصرف‌کننده برای خسارات واردشده چه اقداماتی باید انجام دهد، و هدف این تحقیق یافتن قوانین حاکم بر این موضوع و شکل چگونگی اجرای این قوانین است و رویه قضایی چگونه عمل می‌کند. و به‌طورکلی هدف یافتن راه‌حل و قوانین موجود بر این‌گونه مسئله‌ها است و ازآنجاکه مصرف‌کننده به حقوق خود آشنایی چندانی ندارد و برای احقاق حق خود از خسارات به وجود آمده خود را ناتوان می‌پندارد یک راهکار مناسب پیدا کنیم.
واژگان کلیدی: مسولیت مدنی، تولیدکنندگان مواد غذایی

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

مقدمه

بیان مسئله

ازجمله مقوله‌های مهمی که امروزه در زمینه‌های حقوقی موردتوجه ویژه قرار دارد بحث مسئولیت مدنی است که درصد عمده‌ای از مباحث حقوقی را به خود اختصاص داده است. و از مهم‌ترین آن‌ ها می‌توان مسئولیت مدنی تولیدکنندگان نام برد. تولیدکنندگان مواد غذایی به‌نوعی در رأس این مجموعه قرار دارند. به علت اینکه تمام مردم از کبیر و صغیر، عالم و جاهل و غیره با این نیاز روزمره سروکار دارند. البته با‌اینکه تولیدکننده مواد غذایی علاوه بر قوانین باید به آیین‌نامه‌های بهداشتی و مواد خوراکی توجه نماید و عرف صنفی خود را محترم بشمارد و حداکثر تلاش لازمه را برای تولید مرغوب و باکیفیت انجام دهد اما باید به این نکته توجه داشته باشد که بازهم در صورت ورود خسارت و ضرر و زیان به مصرف‌کننده که از مواد خوراکی او به وجود آمده مسؤل جبران خسارت حاصله است. درزمینه مسئولیت مدنی تحقیقات گوناگونی انجام‌شده و حتی در صنف تولیدکنندگان مسئولیت مدنی آن‌ ها مورد کنکاش قرارگرفته است. ولی هیچ‌کدام از این تحقیقات درباره تولیدکننده‌ای که نیاز روزمره زندگی انسان، که به‌طور مستقیم تک‌تک افراد با آن در ارتباط هستند، موردبررسی قرار نگرفته است. در این تحقیق باید به این توجه مسائل توجه داشتیم که اگر تولیدکننده مواد غذایی محصولی که به بازار عرضه می‌کند از چند جای مختلف جمع‌ آوری‌شده باشد مسئولیت به چه شکل است و یا اینکه مواد غذایی که از کشورهای بیگانه وارد می‌شوند، مصرف‌کننده داخلی دچار خسارت گردد، دادگاه و قانون صالحه کدام است؟ و آیا اینکه فقه و قوانین موضوع در مسئولیت مدنی نظری همسو دارند؟ و آیا اینکه تمام زبان‌ها و خسارت‌های مادی و معنوی مصرف‌کننده جبران می‌شود این‌ها مواردی هستند مبهم و مجهول که در این تحقیق به آن پرداخته می‌شود تا تولیدکننده حدود مسئولیت خود را بشناسد و هم اینکه مصرف‌کننده مواد غذایی بداند که رابطه او با بسته غذایی که از واحدی تولیدشده است خیلی فراتر از علائم و هشدارهای تولیدکننده و قانون و آیین‌نامه‌های مربوطه است. بنابراین در این پژوهش سعی خواهیم داشت به علل و چگونگی پیدایش مسئولیت مدنی تولیدکننده و مواد غذایی و چگونگی احقاق حق مصرف‌کننده بپردازیم تا مقداری بر رفع خلاءهای موجود در این زمینه کوشیده باشیم.

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

هیچ‌یک از رشته‌های حقوق به‌اندازه مسئولیت مدنی در حال تغییر و تحول نیست. حقوق قراردادها و خانواده سکون نسبی دارد. ولی، خسارت‌های ناشی از تأسیسات اتمی، آلودگی هوا، تولید کالاهای معیوب و امثال این‌ها مسائل جدیدی است که در مسئولیت مدنی آمده و به آنچهره تازه بخشیده است (کاتوزیان، ناصر). درگذشته کیفیت کالا و نحوه مصرف کالا غالباً برای مصرف‌کننده آشنا بوده و خسارات احتمالی جزئی بود و معمولاً تولیدکنندگان در مقابل حوادث ناشی از آن مسئولیت اندکی داشتند و مبنای ضمان تولیدکننده در محدوده روابط قراردادی پاسخگو بود. فقه نیز به خریدار کالای معیوب که عیب آن، تنها کاهش ارزش اقتصادی کالا را براثر تلف یا صدمه در برداشت، مقرراتی وضع کرده بود. امروزه نیاز روزمره و تصاعدی مردم به کالاهای مصرفی ازجمله مواد غذایی که نیاز روزمره آن‌ ها است. در دورانی که امکانات و اطلاعات موجود در دسترس متخصصین بوده، و تشخیص سلامت یا عیب کالا به‌وسیله خریدار عادی و فاقد اطلاعات کارشناسی در آن زمینه به‌سادگی ممکن نیست و مصرف‌کنندگان غالباً ناآگاه از کیفیت وسایل و مواد غذایی و خطرات احتمالی ناشی از آن هستند باعث بروز حوادث ناگواری می‌گردد.
عکس مرتبط با اقتصاد
اولین و مهم‌ترین سؤال این است که چه کسی و چگونه مسؤل جبران خسارات وارده هست نظام قراردادی بین مصرف‌کننده و تولیدکننده گاهی نمی‌تواند پاسخگوی این سؤال باشد و از طرفی توسل به قواعد عمومی و اثبات آن نیز کاری بس دشوار به نظر می‌رسد به همین علت قانون‌گذاران به فکر حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان افتاده و گاه رعایت الزامات و شروطی را نیز به تولیدکنندگان تحمیل نموده‌اند. این حمایت در قانون حمایت از مصرف‌کننده و قانون اصلاح قوانین و مقررات استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به‌ویژه در مواد ۹ و ۱۱ آن مشهود است. زیرا مصرف‌کننده حق دارد که از کالاهایی بهره ببرد که دارای کیفیت باشند. بنابراین به استناد مواد مذکور عدم رعایت قانون نه‌تنها مسئولیت کیفری و انتظامی برای تولیدکننده به دنبال خواهد داشت بلکه موجبات مسئولیت مدنی را نیز فراهم می‌کند. با توجه به رشد سریع جوامع و قرار گرفتن در دهکده جهانی و ارتباط و تعامل افراد بشر با یکدیگر و به‌آسانی در دسترس بودن مواد غذایی و محصولات کارخانه‌ها در تمام نقاط دنیا، با توجه به اینکه امروزه احترام به حقوق مصرف‌کننده یک برند، و مارک تجاری فوق‌العاده برای شرکت‌های غذایی به‌حساب می‌آید لازم است که تحقیقات بیشتری درزمینهٔ چگونگی و شرایط شکل‌گیری مسئولیت مدنی تولیدکنندگان مواد غذایی به عمل‌آوریم و آن‌ ها هم از این آگاهی و اطلاعات برخوردار باشند تا بتوانند محصولات خود را به بهترین شکل ممکن به بازار عرضه دارند.

پیشینه پژوهش

(جعفری تبار، حسن) در سال ۱۳۷۵ مقاله و پژوهشی را به‌صورت کلی در مورد مسئولیت مدنی سازندگان و فروشندگان کالا انجام داد در این پژوهش به صنف خاصی اشاره نشده است.
(فتاح زاده، زهرا) دانش‌آموخته دکتری فقه مقالاتی چند درباره قلمرو ضمان تولیدکننده ناشی از عیب کالا و نقص اطلاع رسانید نحوه صحیح مصرف ارائه داده است. به بررسی مبانی مسئولیت مدنی در حقوق و فقه پرداخته است و روند چگونگی مسئولیت بر تولیدکننده از ابتدا پیدایش مسئولیت تاکنون موردبررسی قرار داده است. و بحث درباره نظرات فقه در باب مسئولیت اشاره‌کرده است.
(رمضانی غریبدوس، صفر) مسئولیت مدنی تولیدکنندگان دارو را پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته حقوق خصوصی موردبحث قرار داده است.
(ابراهیمی، سید نصرا…) به بررسی سیر تکامل مسئولیت مدنی در ۳ نظام حقوقی معروف دنیا پرداخته است و آن‌ ها را مورد مقایسه و تطبیق قرار داده است و اینکه چگونه سعی می‌شود حقوق مصرف‌کننده موردحمایت قرار بگیرد.

نوآوری در تحقیق

با توجه به اینکه تمام حرفه‌ها و مشاغل دارای مسئولیت مدنی هستند و ازآنجایی‌که هیچ خسارتی نباید بدون جبران باشد مسئولیت مدنی دارای یک گستردگی پیچیده در عالم حقوق است و اینکه جوامع به‌سرعت در حال گسترش و ارتباط با یکدیگر هستند، و این گسترش باعث تحول صنعت و اقتصاد گردیده است.
بنابراین برای بعضی از مشاغل و تولیدکنندگان در مقابل مشتریان خود دارای یک مسئولیت مدنی سنگین و گسترده هستند و آن‌هم به خاطر در ارتباط بودن با عده‌ای کثیری از جامعه، هست به همین خاطر که تمام مردم بشر برای برطرف کردن نیاز روزمره خود در این دوران با تولیدکننده مواد غذایی در رابطه هستند، این عنوان را موردپژوهش و بررسی قرار می‌دهیم.

اهداف تحقیق

هدف از این تحقیق به‌طورکلی بیان مسئولیت مدنی تولیدکننده مواد غذایی است تا به چگونگی شرایط ایجاد ورود ضرر و جبران خسارت آن از سوی تولیدکننده مواد غذایی بپردازیم و آیا اینکه ضرر و زیان ناشی از سوی تمام تولیدکنندگان مواد غذایی جبران می‌شود و در راستای جبران این ضرر و زیان مصرف‌کننده برای خسارات واردشده چه اقداماتی باید انجام دهد، و هدف این تحقیق یافتن قوانین حاکم بر این موضوع و شکل چگونگی اجرای این قوانین است و رویه قضایی چگونه عمل می‌کند. هدف از این تحقیق به‌طور اختصاصی این است که‌ آیا تمام ضرر و زیان‌های واردشده به مصرف‌کننده قابل مطالبه است. آیا خسارت مادی و زیان‌های معنوی به‌طورکلی جبران می‌شود. و چگونگی احقاق حق از سوی مصرف‌کننده که یک فرد تنها در برابر یک مجموعه بزرگ تولیدکننده است که از تمام امکانات و اعتبارات موجود استفاده می‌کند و حتی ممکن است از حمایت‌های نهادهای دولتی و بین‌المللی استفاده فراوان ببرد، چگونه است. مصرف‌کننده می‌تواند با توجه به قوانین موجود آنچه از ورود ضرر و خسارات این تولیدکننده بر او واردشده مطالبه خسارت مادی و معنوی نماید. و در این تحقیق هدف یافتن قوانین موجود بر رابطه بین تولیدکننده مواد غذایی و مصرف‌کننده هست. هدف یافتن دادگاه برای پرونده‌های موجود است. ازآنجاکه ممکن است تولیدکنندگان متعدد باعث ورود خسارت شوند. جبران خسارت آن‌ ها به چه شکل است هدف این است که مسئولیت آن‌ ها را چگونه موردبحث قرار می‌گیرد و راه‌حل مناسب برای این‌گونه پرونده‌ها به چه شکل است و چگونه باید برای جبران خسارت تصمیم‌گیری کرد.
و به‌طورکلی هدف یافتن راه‌حل و قوانین موجود بر این‌گونه مسئله‌ها است و ازآنجاکه مصرف‌کننده به حقوق خود آشنایی چندانی ندارد و برای احقاق حق خود از خسارات به وجود آمده خود را ناتوان می‌پندارد یک راهکار مناسب پیدا کنیم.

سؤالات اصلی تحقیق

۱- مبانی مسئولیت مدنی تولیدکننده مواد غذایی چیست ؟
۲- دامنه و قلمرو مسئولیت تولیدکنندگان مواد غذایی چیست ؟
۳- موارد معافیت تولیدکننده چیست ؟

فرضیه ‏های تحقیق

به نظر می‌رسد با توجه به اینکه قانون مسئولیت مدنی به جبران خسارات مادی و معنوی اشاره ولی در عمل خسارت معنوی مصرف‌کننده جبران نشده باقی می‌ماند.
با توجه به‌قاعده فقهی اقدام در مواردی خاص تولیدکننده مواد غذایی از مسئولیت بری می‌شود. برای معافیت از مسؤولیت،صرف خارجی بودن حادثه کافی نیست بلکه‏ به‌صراحت ماده‏ی ۲۲۹ قانون مدنی ایران حادثه باید قابل دفع هم نباشد.

تعریف واژه ‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی

مسئولیت مدنی: به ۲ نوع تقسیم می‌شود: الف) قراردادی ب) غیر قراردادی
مسئولیت مدنی قراردادی: ناظر به تعهد حاصل از تخلف مفاد قرارداد است و به همین جهت از آن به خسارت عدم انجام تعهد یاد می‌شود.
مسئولیت مدنی غیر قراردادی: به ضمانی نظر دارد که از ورود زیان به کسی درنتیجه نقص یک تکلیف قانونی حاصل می‌گردد و به همین جهت از آن به ضمان ناشی از قانون یادشده است.
مسئولیت مدنی: هرگاه براثر کردار و رفتار فرد یا افراد به دیگر فرد یا افراد جامعه خسارتی وارد آید مسئولیت مدنی تحقق می‌یابد و به عبارتی ساده از مسئولیت مدنی به‌عنوان «زیان خصوصی» می‌توان نام برد.
تعریف مصرف‌کننده: واژه مصرف و مصرف‌کننده از دانش اقتصاد آمده‌اند و امروزه از اصلاحات زبان حقوقی به شمار می‌آیند برای تعیین قلمرو اجرای متونی که صرفاً به نفع مصرف‌کنندگان تدوین‌یافته‌اند و نیز برای درک فلسفه حقوق مصرف، این واژه باید تعریف شود رویه قضایی و دکترین تعاریفی ارائه داده‌اند که هیچ‌کدام موضوع یکسانی نیستند ازاین‌رو مفهوم مصرف‌کننده در حاله‌ای از ابهام محصور گشته است (فدک، عبدالرسول، مجله تحقیقات حقوق).
تولیدکننده مواد غذایی: منظور از تولیدکننده مواد غذایی کسانی هستند که ساخت اولیه مواد غذایی و یا قسمت‌هایی از یک ماده غذایی می‌پردازند و آن را در چرخه عرضه برای مصرف‌کنندگان قرار می‌دهند.

روش‌شناسی تحقیق

شرح کامل روش تحقیق برحسب هدف، نوع داده‌ها و نحوه اجرا

در خصوص تفکیک مراحل اجرایی تحقیق و توضیح آن، از به کار بردن عناوین کلی نظیر، «گردآوری اطلاعات اولیه»، «تهیه نمونه‏های آزمون»، «انجام آزمایش‏ها» و غیره خودداری شده و لازم است در هر مورد توضیحات کامل در رابطه با منابع و مراکز تهیه داده‏ها و ملزومات، نوع فعالیت، مواد، روش‏ها، استانداردها، تجهیزات و مشخصات هر یک ارائه گردد.
در این تحقیق با رویکرد قیاسی و با تکیه‌بر خلاقیت ذهنی و دانش پیشین و اطلاعات پرونده‌های موجود به روش کتابخانه‌ای گردآوری می‌شود و با بهره‌گیری از روش‌های تحلیلی و منطقی به ارائه گذارهای نظری جدید می‌پردازد و این گذارها می‌تواند به‌طور عملی و تجربی برای آگاهی مخاطبین در پرونده‌ها و مقاله‌های حقوقی مورداستفاده قرار گیرد.

روش و ابزار گردآوری داده‏ها

ازآنجاکه این تحقیق ماهیت کتابخانه‌ای دارد تمام تلاش‌ها برای نوشتن پژوهش در کتابخانه و از طریق دسترسی که کتاب و مجلات صورت می‌گیرد بنابراین برای دسترسی به مطالب و گردآوری داده‌ها باید به اصول و مقررات کتابخانه‌ای آشنا بود. تا بتوانیم به بهترین شکل ممکن نحوه استفاده از کتابخانه آگاه باشیم تا استفاده بهینه از منابع وقتمان ببریم.
ابراز گردآوری‌شده برای این تحقیق به‌صورت سایت و فایل‌های یارانه‌ای هست و از طریق استفاده از فضای مجازی رایانه برای پرسش و بحث نمودن با صاحب‌نظران هست.

روش‌ها و ابزار تجزیه‌وتحلیل داده‏ها

ازآنجاکه این تحقیق به تجربه و تحلیل داده‌ها به‌صورت روش کیفی می‌پردازد و در مقابل روش کمی است بنابراین جامعه آماری وجود ندارد و معیار تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به روش عقل و منطق و استدلال استوار است بنابراین در این روش بر اساس مطالعه و استنباط از قوانین و نظریه دکترین فرضیه‌ها و داده‌ها را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.

فصل اول:

مفاهیم ومبنای مسئولیت تولیدکننده موادغذایی

مبحث اول: مفاهیم

مسئولیت تولیدکنندگان کالا به‌عنوان شاخه‌ای از مسئولیت مدنی از حیث مبنا مراحل متعددی را گذرانده که از مبنای مسئولیت قرار داری شروع و به مبنای مسئولیت محض منتهی می‌شود. مشکلات عمده‌ای پیرامون هرکدام از مبانی مسئولیت قراردادی و غیر قراردادی مبتنی بر تقصیر وجود داشت و نیز ضرورت‌های اقتصادی سرانجام زمینه‌ساز اقدام خطیر اتحادیه اروپا در سال ۱۹۸۵ شد که به‌موجب آن قواعد نمونه‌ای ارائه گردید که از حیث مبنا مبتنی بر مسئولیت محض بود و کشورهای عضو اتحادیه ملزم به رعایت آن مبنا در قواعد جدید خود شدند. (بزرگمهر،۱۳۸۵، ص ۴۳) رسم معمول آن است که بحث پیرامون یک موضوع نیازمند آشنایی و روشن گردانیدن مفاهیم آن موضوع می‌باشد. تا خواننده را آگاهی نسبی حاصل آید و آمادگی ورود به بحث اصلی را پیدا نماید‍ این موضوع زمانی خود را بیشتر نمایان می‌سازد که اصطلاحات فنی باشد و علم به آن در این حالت از اصول اولیه است، در موضوع موردبحث مفاهیم آن از اهمیت اساسی و شایان توجه برخوردار می‌باشد و بدون اطلاعات اولیه مقصود مطلوب را نخواهیم یافت، نکته دیگر آنکه سعی بر این بوده است که بیان این مفاهیم به نحوی ساده و مختصر انجام گیرد و آن‌قدر که به کار ما می‌آید بحث شود و از توضیحات اضافی و بدون ارتباط خودداری شود، در هر مورد که لازم شود علاقه‌مندان را به کتب مربوطه ارجاع خواهیم داد. در مورد مسئولیت تولیدکننده با مفاهیم مختلفی روبه‌رو هستیم، تولیدکننده، واسطه، مصرف‌کننده، عیب و… ، در این مبحث این مفاهیم به‌اختصار تعریف می‌شوند.

گفتار اول: تعریف مسئولیت مدنی

امروزه بسیاری از قراردادها در مرحله عمل با مشکلات اجرایی مواجه گشته، عقیم می‌مانند. این مشکلات، همیشه ناشی از عوامل قهری نیست، بلکه کوتاهی متعهد در ارزیابی شرایط آینده در حین عقد، فراهم شدن معامله‌ای با سود بیشتر و مواردی ازاین‌دست، موجبات تعلل در اجرای تعهد و نقض قرارداد را فراهم می‌آورد. از طرف دیگر متعهد له ممکن است با اعتماد بر اجرای تعهد طرف خویش، هزینه‌هایی را متحمل شود. همه ‌این شبهات و پاسخ به سوالات متعهد و متعهد له در قلمرو مسئولیت مدنی قرار دارد. به نظر می‌رسد گسترش دامنه مسئولیت مدنی ناشی از تخلف از اجرای تعهد، بهترین راه برای دسترسی به هدف‌های یادشده است. همان‌گونه گه حقوق‌دانان در نظریات جدید آن را مطرح ساخته و قانون‌گذاران در برخی از کشورهای مغرب زمین، آن‌ ها را در قوانین مربوط وارد کرده‌اند، ازجمله پارلمان فرانسه در خصوص حمل‌ونقل هوایی و دریایی با تصویب دو قانون به سال‌های ۱۹۵۷و ۱۹۶۶، نظام دو مسئولیت را یکسان ساخته و بند ۳ ماده ۹۹ قانون تعهدات سوئیس، مقررات مربوط به مسئولیت قهری را به مسئولیت قراردادی قابل تسری دانسته است. همچنین قانون تعهدات یوگسلاوی مصوب ۱۹۷۸، قانون مدنی مصوب ۱۹۶۴ چک و قانون تعهدات مدنی تجاری سنگال مصوب ۱۰ ژوئیه ۱۹۶۳، دوگانگی میان نظام دو مسئولیت قهری و قراردادی را کنار گذاشته و آن‌ ها را تحت حاکمیت قواعد یکسان قرار داده‌اند. به‌عکس، تحولات حقوقی کشور ما در سالیان اخیر نشان می‌دهد که قانون‌گذار هر چه بیشتر از میزان مسئولیت مدنی متعهد کاسته است. ازجمله اینکه تبصره ۲ ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۱۳۷۹ خسارت ناشی از عدم النفع را غیرقابل مطالبه اعلم کرده است. بدیهی است محدود ساختن دامنه مسئولیت مدنی، دست متعهد قراردادی را در تخلف از اجرای تعهد باز می‌گذارد و امنیت و سرعت روابط بازرگانی را دچار اختلال می‌سازد (ﻋﯿﺴﺎﯾﯽﺗﻔﺮﺷﯽ، ﻣﺤﻤﺪ ۱۳۸۱، ص۳۲).
مسئولیت مدنی در مفهوم اصطلاحی عبارت است از: تعهّد شخص به جبران خساراتی که درنتیجه عمل یا ترک فعل منتسب و مربوط به وی به دیگری وارد می‌شود. این مسئولیت در قانون مسئولیت مدنی چنین بیان‌شده است: «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا درنتیجه بی‌احتیاطی به‌جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حقّ دیگری که به‌موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه­ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارات ناشی از عمل خود می‌باشد»(پیری و همکاران ،۱۳۸۰،ص۳)
برخی از صاحب‌نظران علم حقوق، مسئولیت مدنی را در معنایی گسترده شامل: «مسئولیت ناشی از قرارداد و مسئولیت خارج از قرارداد» دانسته ­اند(لنگردی و همکاران ،۱۳۴۶ ،ص۳۴۵). اکثر حقوقدانان معاصر با تفکیک منشأ ایجاد مسئولیت، مسؤولیت مدنی را تنها به مواردی اطلاق می­ کنند که بدون وجود قرارداد و توافق قبلی، برای شخص مسؤولیت جبران خسارات حاصل گردد و یا مسؤولیت مزبور در اثر عواملی خارج از قرارداد و عقد باشد.[۱] با توجّه به مفاد مسؤولیت مدنی، بهتر است این نوع مسؤولیت را در مقابل مسؤولیت قراردادی بکار ببریم، کما اینکه عنوان ضمان قهری در فقه اسلام و قانون مدنی در مقابل «ضمان عقدی» بکار برده شده است و قهری دانستن آن نیز بدان علّت است که در ایجاد چنین مسئولیتی توافق یا قرارداد قبلی وجود ندارد. منشأ مسؤولیت مدنی ممکن است جرم یا شبه جرم[۲] باشد، مانند آنکه شخصی با ارتکاب یک عمل مجرمانه (مثلاً تخریب مال دیگری[۳])، به‌طور عمدی به شخص دیگری خسارت وارد آورد و یا اینکه در اثر بی‌احتیاطی موجب خسارت دیگری شود (مانند خسارت ناشی از تخلفات رانندگی). البته در مبحث مسؤولیت مدنی، جنبه­ جرم بودن عمل مدنظر نیست. بلکه موضوع آن تعیین مسئول و عامل ورود ضرر و زیان و درنتیجه الزام او به جبران خسارتی است که به زیان‌دیده وارد کرده است. جدای از جرم ارتِکابی، مورد تقاضای مدعی خصوصی[۴] (مجنی علیه[۵]) قرار می‌گیرد. دکتر کاتوزیان در ﮐﺘﺎب دورﻩ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ، درباره مسئولیت مدنی این‌گونه باب را بازکرده‌اند که ، در هــﺮ ﻣــﻮرد ﮐــﻪ ﺷــﺨﺺ ﻣﻮﻇــﻒ ﺑــﻪ ﺟﺒــﺮان ﺧــﺴﺎرت دﯾﮕــﺮﯼ اﺳــﺖ می‌گویند در ﺑﺮاﺑــﺮ او ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺪﻧﯽ دارد. به‌طورکلی ﺑــﻪ هــﺮﮔﻮﻧــﻪ ﺧــﺴﺎرﺗﯽ ﮐــﻪ اﯾﺠــﺎد ﺷــﻮد و درصدد ﺗــﺮﻣﻴﻢ اﯾــﻦ ﺧــﺴﺎرت باشیم، ﺑﺤــﺚ ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣــﺪﻧﯽ ﻣﻄــﺮح می‌شود اﻋــﻢ از اﯾﻨﮑــﻪ اﯾــﻦ ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣــﺪﻧﯽ درنتیجه ﻧﻘــﺾ قرارداد پدید ﺁﯾــﺪ ﯾــﺎ درنتیجه ارﺗﮑــﺎب ﻋﻤــﻞ ﻧﺎﻣــﺸﺮوﻋﯽ ﮐــﻪ ﻗــﺎﻧﻮن ﺁن را ﺟــﺮم ﺷـــﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳـــﺖ و ﯾـــﺎ در اﺛـــﺮ ارﺗﮑـــﺎب ﻋﻤـــﻞ ﻧﺎﻣـــﺸﺮوﻋﯽ ﮐـــﻪ ﻗـــﺎﻧﻮن ﺁن را ﺟـــﺮم ﻧـــﺸﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ. در ﻣﺒﺤـــﺚ ﻣـــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣـــﺪﻧﯽ، ﻣـــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﮐﻴﻔـــﺮﯼ، مسئولیت اﺧﻼﻗـــﯽ و … ﻣﻄـــﺮح ﻧﻴــﺴﺖ. ﺑﻠﮑــﻪ ﺁﻧﭽــﻪ موردتوجه اﺳــﺖ ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑــﻪ ﺟﺒــﺮان ﺧــﺴﺎرت اﺳــﺖ و ﺣﻘــﻮق ﺑﺎﯾــﺪ ﻗﻮاﻋﺪﯼ ﺑﺮاﯼ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺪﻧﯽ:
۱- ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﻮب اردیبهشت‌ماه ١٣٣٩
۲- – ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ اﺟﺒﺎرﯼ ﻣﺼﻮب ١٣۴٧
ﻣــﺎدﻩ ١ ﻗــﺎﻧﻮن ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣــﺪﻧﯽ ﺳــﺎل ١٣٣٩:
“هــﺮ ﮐــﺲ ﺑــﺪون مجوز ﻗــﺎﻧﻮﻧﯽ، ﻋﻤﺪاً ﯾـﺎ درنتیجه بی‌احتیاطی ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﯾـﺎ ﺳـﻼﻣﺘﯽ ﯾـﺎ ﻣـﺎل ﯾـﺎ ﺁزادﯼ ﯾـﺎ ﺣﻴﺜﻴـﺖ ﯾـﺎ ﺷـﻬﺮت ﺗﺠــﺎرﯼ ﯾــﺎ هــﺮ ﺣــﻖ دﯾﮕــﺮﯼ ﮐــﻪ به‌موجب ﻗــﺎﻧﻮن ﺑــﺮاﯼ اﻓــﺮاد اﯾﺠــﺎد ﮔﺮدﯾــﺪﻩ لطمه‌ای وارد ﻧﻤﺎﯾــﺪ ﮐــﻪ ﻣﻮﺟــﺐ ﺿــﺮر ﻣــﺎدﯼ ﯾــﺎ ﻣﻌﻨــﻮﯼ دﯾﮕــﺮ می‌شود ﻣــﺴﺌﻮل ﺟﺒــﺮان ﺧــﺴﺎرت ﻧﺎﺷــﯽ از ﻋﻤﻞ ﺧﻮد می‌باشد” راﺑﻄـــﻪ ﻣـــﺎدﻩ ١ ﻗـــﺎﻧﻮن ﻣـــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣـــﺪﻧﯽ ﺑـــﺎ ﻣـــﺎدﻩ ٣٢٨ ﻗـــﺎﻧﻮن ﻣـــﺪﻧﯽ ﻇـــﺎهﺮاً ﻣﺘﻌـــﺎرض اﺳﺖ. اﮐﺜﺮﯾـــﺖ ﺣﻘﻮﻗـــﺪاﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـــﺪ ﮐـــﻪ ﻣـــﺎدﻩ ١ ﻗـــﺎﻧﻮن ﻣـــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣـــﺪﻧﯽ ﻧﺎﺳـــﺦ ﻣـــﺎدﻩ ٣٢٨ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ. ﻣـــﺎدﻩ ٣٢٨ ﻗـــﺎﻧﻮن ﻣـــﺪﻧﯽ ﻧـــﺎﻇﺮ ﺑـــﺮ ﺗﻠـــﻒ ﻣـــﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣـــﺎل اﺳـــﺖ وﻟـــﯽ ﻣـــﺎدﻩ ١ ﻗـــﺎﻧﻮن ﻣـــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣـــﺪﻧﯽ در ﻣـــﻮرد ﺗﻠـــﻒ غیرمستقیم ﻣـــﺎل اﺳـــﺖ ﺑﻨـــﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣـــﺎدﻩ ١ ﻗـــﺎﻧﻮن ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣــﺪﻧﯽ ﺑــﺎ ﻣــﺎدﻩ ٣٢٨ ﻗــﺎﻧﻮن ﻣــﺪﻧﯽ ﻣﻮﺿــﻮﻋﺎً ﺗﻔــﺎوت دارﻧــﺪ ﺑﻨــﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺤــﺚ ﺗﻌــﺎرض و ﻧﺴﺦ ﻣﻄﺮح ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ.
ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ اﺟﺒﺎرﯼ ﻣﺼﻮب ١٣۴٧:
به‌موجب ﻣــﺎدﻩ ١ ﻗــﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤــﻪ اﺟﺒــﺎرﯼ ﺑــﺮاﯼ دارﻧــﺪﻩ ﻓــﺮض ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺷــﺪﻩ اﺳــﺖ و اﯾــﻦ ﻣﺎدﻩ به‌عنوان ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ می‌شود. بر اساس اﯾــﻦ ﻣــﺎدﻩ، ﺑــﻪ هــﻴﭻ ﺻــﻮرﺗﯽ دارﻧــﺪﻩ وﺳــﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴــﻪ از ﻣــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻌــﺎف نمی‌شود ﻣﮕــﺮ اﯾﻨﮑــﻪ ﻓــﻮرس ﻣــﺎژور را ﺛﺎﺑــﺖ ﻧﻤﺎﯾــﺪ . اﻟﺒﺘــﻪ ﻓﻌــﻞ ﺷــﺨﺺ ﺛﺎﻟــﺚ و ﻓﻌــﻞ ﺧــﻮد زیان‌دیده ﻧﻴﺰ در ﺣﮑﻢ ﻗﻮﻩ ﻗﺎهﺮﻩ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دارﻧﺪﻩ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ. (کاتوزیان ، حقوق مدنی جلد ۴ ، ۱۳۷۹)

گفتار دوم: تعریف مواد غذایی

در تعریف مواد غذایی در وزارت صنعت و معدن و تجارت این‌گونه آمده است:
برخی محققان به ماده‌ای غذا می‌گویند که خورده شده و یکی از نیازهای گوناگون بدن را رفع کند؛ در این تعریف، چای که باعث رفع خستگی می‌شود و یا ساقه‌ی (سرشار از فیبر)سبزی‌ها که باعث انجام حرکات منظم در دستگاه گوارش می‌شود، جزو مواد غذایی هستند .بنا به تعریف برخی مشاوران تغذیه، غذا ماده‌ای است که قابلیت خورده شدن و قابلیت هضم و جذب داشته باشد و در بدن وظیفه‌ای (تأمین انرژی، تأمین رشد و نمو، حفظ تعادل بدن و…) را انجام دهد.

براین اساس، می‏توان نتیجه گرفت که کاربرد سوشیانت در گاثاها به‏گونه‏ای کاملامشهود عام و غیرمبتکرانه بوده؛ و چنان می‏نماید که زرتشت در این سروده‏ها از واژه‏ مذکور به مثابه مفهومی آشنا یا قابل درک برای مردمانش بهره جسته است. این نکته را با مروری بر گاثاها بی‏دشواری می‏توان دریافت؛ زیرا جنبه‏ه ای انقلابی آموزه‏های‏زرتشت، چون طرد همه‏جانبه دئوه‏ها (دیوان) و نفی شراب‏خواری، ممنوع کردن‏ قربانی‏های خونین و ارادت یکپارچه او به اهوره ‏مزدا، همواره تمایزی قابل شناخت ‏داشته‏اند. این‏همه در حالی است که در گاثاها، نه فقط مفهوم «منجی» ، در مقایسه با آنچه‏گذشت، دقیقاً تبیین نشده، بلکه زرتشت با سوشیانت نامیدن خود و آنان که خواهندآمد، از این واژه به‏شکلی غیراختصاصی بهره گرفته است. به‏عبارت دیگر، با توجه به‏شیوه و کاربرد واژه سوشیانت در گاثاها، می‏توان گفت که مفهوم موعود دستاورد ابتکاریا رسالت زرتشت نبوده است.
«سوشیانت» در «یشت» ها
برخلاف گاثاها، سوشیانت در یشت‏ها تعریفی کاملا اختصاصی دارد که شناخت ‏موجزی از او به دست می‏آید:
۱٫ در فروردین یشت (بند ۱۲۸) فروشی سه تن که براساس متون متأخر زرتشتی‏سوشیانت دانسته شده‏اند، به نیکی ستوده شده است:
فروشی پاکدین «اوخشیت ارت» را می‏ستاییم.
فروشی پاکدین «اوخشیت نم» را می‏ستاییم.
فروشی پاکدین «استوت ارت» را می‏ستاییم.
(درباره زمان و ترتیب ظهور این موعودها، در این یشت و سایر قسمت‏های اوستا، هیچ‏گونه اشاره‏ای وجود ندارد. لیکن خواهیم دید که این موضوع در کانون ادبیات رمزی ‏و پیشگویانه زرتشتی‏گری متأخر قرار دارد.)
۲٫ در زامیادیشت (بند ۹۲)، سخن از ظهور سوشیانت از دریاچه‏ای به نام «کیانسیه» (پورداوود:۱۹-۲۳) رفته است:
بدان هنگام که «استوت ارت» ، پیک مزدا اهوره، پسرویسپ تئورویری از آب‏ دریاچه کیانسیه برآید …
۳٫ سوشیانت دارای فرکیانی و لذا شایسته فرمانروایی است:
بدان هنگام که «استوت‏ارت» ، پیک مزدااهوره… برآید، گرزی پیروزی‏بخش‏برآورد، [همان گرزی‏] که فریدون دلیر هنگام کشتن «اژی‏دهاک» (زامیادیشت بند ۳۷) داشت؛ [همان‏گرزی‏] که افراسیاب تورانی هنگام کشتن «زین گاو» دروند داشت؛ که کی خسرو هنگام کشتن افراسیاب داشت؛ که کی گشتاسپ آموزگار اشه برای سپاهش داشت.
او بدین [گرز]، دروج را ازین‏جا ـ از جهان اشه ـ بیرون خواهد راند (زامیادیشت، بندهای ۹۲ و ۹۳) .
۴٫ سوشیانت و یارانش، نیک‏ نفسانی هستند که سعادت مادی و معنوی را برای‏جهانیان به ارمغان خواهند آورد:
یاران «استوت‏ارت» پیروزمند به‏درآیند: آنان نیک‏اندیش، نیک‏گفتار، نیک‏کردار ونیک‏دین‏اند و هرگز سخن دروغ بر زبان نیاورند (زامیادیشت، بند ۹۵) .
منش بد شکست یابد و منش نیک برآن چیره شود.
[سخن‏] دروغ‏گفته، شکست یابد و سخن راست‏گفته، برآن چیره شود.
خرداد و امرداد، گرسنگی و تشنگی، هر دو، را شکست دهند.
اهریمن ناتوان بدکنش رو در گریز نهد (زامیادیشت، بند ۹۶).
به این ترتیب و مجموعا، در «یشت‏ها» مفهوم سوشیانت با فرجام محتوم گیتی وهنگام غلبه نهایی نیکی بر بدی پیوندی آشکار یافته است؛ هر چند که هنوز از هنگام‏ظهور او و چگونگی کنش‏هایش صحبتی در کار نیست.
به‏هرحال، چنان‏که دیدیم، در زامیادیشت سخن از سه موعود رفته است. در این‏یشت نکاتی وجود دارد که نشان می‏دهد مباحث مربوط به سوشیانت به‏راستی قدمتی‏ورای انتظار دارند . از جمله، باید به توصیفی که از «افراسیاب» در آن و در کنار سوشیانت‏شده، توجه کرد؛ زیرا در یشت مذکور این دشمن مشهور تورانی چندان بدسگال واهریمنی تصویر نشده، بلکه حتی او با کشتن «زین گاودروند»، همچون دیگر فره‏مندان‏ذکر شده، به‏واقع ناجی ایران‏زمین گشته است. این امر می‏رساند که ترسیم چهره‏ای‏مخوف از افراسیاب تحولی است که بایستی حداکثر در آغاز زرتشتی‏گری انجام شده‏ باشد (صنعتی زاده:۳۸۸) و درست به‏همین خاطر است که جنگ‏افزار پیروزی ‏بخشی را که سوشیانت با آن‏دروغ را سرکوب می‏کند، در کف او هم می‏بینیم. همچنین باید از سرنوشت «اژی دهاک» در زامیادیشت یاد شود که برخلاف آنچه بعدها رایج شد، این‏جا توسط فریدون کشته‏شده است (پورداوود: ۳۷) (می‏دانیم در اساطیر ایرانی سخن از به زنجیر کشیده ‏شدن او در البرزکوه وسپس خروجش در پایان دنیا رفته است) . بنابراین، می‏توان باور داشت که این بند اززامیادیشت از لحاظ مضمون بسیار قدیمی است(کریستن سن:۷۸-۸۲) و لاجرم باور به سوشیانت در آن نشان‏از جهان‏شناخت آریاییان اولیه‏ای دارد که باری، منتظر ظهور قهرمانی از نسل پهلوانان‏اساطیری‏شان می‏بوده‏اند تا بدی‏ها را از میان بردارد .
موضوع قابل ذکر دیگر، اشاره این یشت به از میان‏رفتن گرسنگی و تشنگی، خودحکایت از دغدغه‏های مردمان اولیه‏ای دارد که با پدیده کشاورزی و آبیاری ناآشنا بوده وشاید به اندازه بدی‏های اخلاقی از غلبه آنها نگرانی داشته‏اند.
بنابراین، در یشت‏ها سوشیانت را در امتداد سلسله قهرمانان اساطیری و حتی ‏بقیهالسیف آنان می‏بینیم؛ او در عین آن‏که آرمان‏های زرتشتی چون غلبه بر منش بد و اهریمن را به انجام می‏رساند، نقطه اوج پهلوانان و حماسه ‏آفرینان هم هست. این‏همه باروح کلی یشت‏ها هماهنگی کاملی دارد؛ زیرا در این سروده‏ها همواره کوشش قابل‏تشخیصی برای آشتی‏دادن باورهای کهن آریایی با آموزه‏های زرتشت دیده می‏شود(زینر:۱۰۹-۱۱۲)
به‏سخن دیگر، بندهای ذکر شده از زامیادیشت در واقع تلاقی باورهای کهن آریایی راجع‏به سوشیانت پهلوان با دینمداری پس از زرتشت را نشان می‏دهد.
۲-۵٫ سوشیانت در متون زرتشتی پس از اوستا
برخلاف اوستا، اندیشه سه موعودی که از پی هم خواهند آمد، در متون دینی زرتشتی‏چون «بندهشن»، «دینکرت»، «زندوهومن‏یسن» (کمبریج:۲۷) و «جاماسب نامه» و غیره… باگسترش فوق‏العاده‏ای مطرح شده و شاخ و برگ فراوانی یافته است.
برای آگاهی ازروایات این منابع و به‏طور بسیار خلاصه:
در جهان‏بینی زرتشتی، آغاز و انجام آفرینش در زمانی محدود به دوازده هزار سال‏انجام می‏گیرد که خود به چهار دوره سه‏هزار ساله تقسیم می‏شود. در سه هزاره نخست، گیتی روحانی و مینوی بود و میان قلمرو روشن اهوره‏مزدا و قلمرو تاریکی اهریمن خلاءحایل بود. در این خلال، اهوره ‏مزدا با دانش کامل خود از وجود اهریمن آگاه بود؛ لیکن ‏اهریمن به دلیل نادانی از جهان روشن اهوره ‏مزدا خبری نداشت. در فرجام سه هزاره‏اول، بارقه‏ای از نور که از مرز تاریکی‏ها گذشت، اهریمن را از وجود جهانی دیگر آگاه‏کرد و او بر قلمرو اهوره‏مزدا یورش آورد، لیکن چون خویش را ناتوان دید، «ضدآفرینش» خویش را آغاز کرد و در مقابل آفریده‏ های اهورایی، بدکاران و دیوان را در عالم‏مینوی خویش به ‏وجود آورد. در سه هزاره دوم، غلبه نسبی با اهوره‏ مزدا شد، زیرا اودعایی بر زبان آورد و اهریمن و دیوان آفریده او را بیهوش کرد. در این فرصت، اهوره‏ مزدا به آفرینش گیتی پرداخت؛ او آسمان و زمین و آب و پیش‏نمونه‏های انسان (یعنی کیومرث) و چارپایان و گیاهان را پدید آورد، تا آن‏که در پایان این هزاره، زنی‏ بدکاره به نام جهی اهریمن را از بهت‏زدگی بیرون آورد و او را ترغیب کرد تا به جهان‏روشنی‏ها یورش آورد. این گونه، سه هزاره سوم و چهارم به حالت «آمیخته» درآمد: آمیختگی میان نیکی‏ها و بدی‏ها ، …، سراسر سه هزاره سوم به خیزش شاهان پیشدادی، سلطه هزار ساله اژی‏دهاک و شهریاری کیانیان گذشت تا عاقبت در ابتدای آخرین سه‏هزاره (یعنی هزاره چهارم)، زرتشت پا به عرصه وجود نهاد. باور زرتشتی چنان است که‏در این دوره، عاقبت بدی‏ها شکست قطعی می‏خورند و گیتی از ریم آنها پالوده می‏شود.در پایان هر هزاره از این دوره، سوشیانتی از تخمه زرتشت برای یاری دین‏بهی و مسلم‏گردانیدن شکست دشمنان ظهور می‏کند.
در پایان هزاره دهم خلقت (اولین هزاره از سه هزاره چهارم)، «پشوتن» ، پسر شاه‏گشتاسپ کیانی، ظهور می‏کند و رهبری مؤمنان را به‏دست می‏گیرد. وی با یاری‏صدوپنجاه مرد پرهیزگار و شماری از ایزدان، نیروهای اهریمن را خواهد شکست وجهان را از آلودگی پاک خواهد کرد. به این ترتیب، راه برای زاده شدن «اوخشیت‏ارت» (اوشیدر یا هوشیدر)، یا نخستین تن از سه پسر رهایی‏بخش زرتشت هموار می‏شود.
هوشیدر سپاهی نیرومند بر گرد خود فراز می‏آورد و در نبردی سهمگین تبهکاران رادرهم می‏شکند و دین زرتشت را دوباره زنده می‏گرداند. هزاره یازدهم، دوره «اوخشیت ‏نمه» یا دومین رهایی‏بخش است. در این هزاره، دیو ملکوش (در اوستا: مهرکوس ) ظاهرمی‏شود و توفان سهمگینی از تگرگ و برف پدید می‏آورد که همه آفریدگان را نابودمی‏سازد . اما مردم و جانورانی که پیش‏تر به دژ (ور) جمشید (داد:۲) پناه جسته بودند از گزند ملکوش در امان می‏مانند و بار دیگر جهان را از آدمی و جانور پر می‏سازند. اما به ‏واسطه‏گسترش تبه‏کاری‏ها و کژآیینی‏ها، باز اهریمن نیرو می‏گیرد و اژی‏دهاک را که فریدون درکوه دماوند در بندش کرده بود، برمی‏انگیزد تا از جهانیان کین‏خواهی کند. اهوره‏مزدا نیزبه یاری ایزدان، گرشاسپ دلاور و شماری از پهلوانان از جمله کیخسرو وتوس و گیو رااز خواب و بی‏خودی بیدار می‏کند. در نبردی که این‏چنین در می‏گیرد، گرشاسپ با گرزمعروفش اژی‏دهاک را به قتل می‏آورد؛ اهریمن و دیوان شکسته خواهند شد و به ژرفای‏ تاریکی خود باز خواهند گشت.
این‏گونه، زندگی سراسر خوشی آغاز می‏شود واهورامزدا «فرشگرد» را با ظهور آخرین و بزرگ‏ترین سوشیانت آغاز می‏کند. او «استوت‏ارت» نام دارد و طی پنجاه ‏وهفت سال، همه مردگان از «کیومرث» تا آخرین انسان را ازگور بر می‏انگیزاند. همه انسان‏ها در یک‏جا بر هم فراز می‏آیند و هر کسی به ‏چشم خویش‏کرده‏های نیک و بدش را می‏بیند. «استوت ارت» راستکاران را به بهشت برین بازمی‏فرستد و بدکاران را به دوزخ فرو می‏افکند. پس از سه روز، رودی از فلز گداخته مهیامی‏شود که همه روان‏ها از آن عبور می‏کنند. با این آزمون، گناهان دوزخیان خواهدسوخت و تبه‏کاران، همچون پاکان، از آلودگی به هر گناهی پاک خواهند شد. آنگاه‏سوشیانت در نقش یک موبد گاوی را قربانی می‏کند و از پیه آن شربت جاودانگی راآماده می‏کند. هر یک از مردمان با نوشیدن آن شربت جاودانه می‏شوند. سپس‏سوشیانت هرکسی را به مقتضای اعمالش پاداش نیک خواهد داد.
۲-۶٫ جایگاه ویژه اهورامزدا در تفکر زرتشت
اهورا مزدا که بعدها اورمزد خوانده شده به معنی «خدای حکمت» یا «خدای حکیم» است. همه جا حضور دارد، همه توان و همه دان است، آفریننده و نگهدارنده و پروراننده است. قابل لمس و رؤیت نیست. صادق و عادل و رحمان است. حبیب و حامی کسانی است که دوستی اش را می جویند و اشتیاق محبت او را دارند. خدای اهورامزدا دارای صفات بسیار است که عارض بر وجودش نیستند، بلکه عین ذاتش هستند. تجلی مادی او نور است و تجلی اخلاقی او حقیقت است.
۲-۶-۱٫ معانی اهورا
اشو زرتشت خداوند را به نامهای اهورا، مزدا، اشا یا ترکیبی از آنها و بیشتر به نام اهورامزدا و یا مزدا اهورا و گاهی هم مزدا اشا خوانده است (برای نمونه: واژه «اهورامزدا» در یسناهای ۲-۲۸ و ۱-۵۳؛ واژه «مزدااهورا» در یسنا ۱۰-۵۰؛ واژه «مزدااشا» در یسناهای ۷ و ۶-۴۹ و ۷ و ۳-۵۰؛ واژه «اهورا» در یسنا ۵-۲۸ و ۳-۴۴؛ واژه «مزدا» دریسناهای ۱-۲۸ و ۲-۴۴ آمده است). اهورامزدا به چم (معنی) هستی بخش، سرور دانا و داور هستی است. آنچه که فردوسی «خداوند جان و خرد» خوانده است.
اهورا از اندیشه اه به معنای هستی؛ مزدا از ریشه من به معنای منش و خرد و اشاره به معنای راستی و داد است. «اشا» همچنین، هنجار (قانون) طبیعی و خدایی است که آفرینش، را سامان می دهد و اندیشه، گفتار و کردار آدمیان را ارزیابی می کند. این سه نام، ویژگی بنیادی خداوند را که هستی (مطلق وجود)، دانایی (عقل) و داد (عدل) باشد، باز گو می کند. با توجه به اینکه خداوند کلی و مطلق و آدمی جزئی و نسبی است؛ شناخت خداوند با توانایی های محدود آدمی و تعریف او با واژه های قراردادی شدنی نیست. با همه اینها، آدمی کوشاست تا با خرد «من» وجدان «دانا» و بینش «بادا» حقیقت هستی (وجود) را دریابد و دهنده هستی (خالق) را بشناسد. خدای زرتشت، اهورامزدا، هستی دهنده و خرد است.
۲-۶-۲٫ اهورا هستی بخش
نخستین بخش نام خداوند «اهورا» به چشم هستی بخش است. «هستی» را می توان دریافت ولی نمی توان بیان کرد. در بودن (تحقق) هستی دو دلی (تردید) روانیست. اوستا از هستی و ناهستی، زندگی و نازندگی، سپنتامینیو و انگرمینیو سخن می گوید. زندگی و سپنتامینیو، هستی؛ نازندگی و انگرمینیو، ناهستی اند. هستی و ناهستی هر دو واقعیت اند. یعنی در خارج تحقق دارند ولی تنها هستی، هستی دارد. ناهستی واقعیت دارد ولی هستی ندارد. در دانش دین زرتشتی، تنها داده های اهورامزدا هستی دارند. جهان، زندگی، راستی، نیکی، پیشرفت، آدمی، حیوان، گیاه و جماد، همه هستی دارند. هستی (وجود) در این مفهوم همان است که در فلسفه ایرانی به وجود اعتباری انتزاعی به معنای عام بدیهی بیان می شود. زیرا داده اهورامزدا هستند. مرگ واقعیت است ولی، هستی ندارد. زیرا داده اهورامزدا نیست بلکه پدیده ای است غیراهوریی. گوهر هستی یکی، جهانی، کلی و همه جاگسترده است. به گفته اشوزرتشت: «اهورا مزدا، آن هستی جهانی و کلی است که همه هستیها داده او و پایدار از اوست». از این رو اشوزرتشت آن سرچشمه نادیده را اهورا یعنی هستی، سرچشمه هستی و دهنده هستی می خواند. در گاتها (کتاب مقدس زرتشت)، هستی بخشی یا آفرینندگی اهورامزدا، با دو واژه «داتار» و «تشا» بیان شده است. داتار یا دادار از ریشه «دا» به معنای دادن دهنده هستی (وجود) و شکل دهنده آن (خالق) است. همان گونه که خورشید نور، گرمی و زندگی می بخشد، «دادار» خوبی و نعمتها را ارزانی می دارد. و همان گونه که معمار و مهندس، سازندگی می کنند و به اشیاء شکل می دهند، «تشا» به موجودات چهره می دهد. برخلاف نظریه مذاهب ابراهیمی که خداوند همه چیز را از هیچ به وجود آورده است، در دین زرتشت اهورامزدا از آنچه دارد موجودات را هستی می دهد. از همین رو، آفرینش بنا به فلسفه زرتشتی، قدیم است. همیشه با اهورامزدا و در اهورامزدا بوده است. در دین زرتشتی، «اهو» یا گوهر هستی موجودات زنده در «فروهر» اهورا مزدا است. «فروهر» نمادگر گوهرهستی است که در همه زندگان، امشا سپندان (فرشتگان برتر) و آدمیان هست، نادیدنی است و پیکره ای که از او ساخته اند، پنداری (خیالی) است. اهورامزدا جهان و همه نعمتها را از «هستی» خود داده است. از این رو جهان هستی از خداوند جدا نیست. ولی اهورا مزدا «کلی» و «مطلق» است و گیتی جزئی و نسبی است.
اهورا مزدا «کلی» است یعنی اجزایی ندارد. بنابراین، در عین اینکه جهان از خدا جدا نیست، جزئی از خدا نیست. اهورامزدا «کلی» است و حتی به فروزه های خود (امشاسپندان و سپنتامینیو) مقید نیست. هر چند فروزه هایش از او جدا نیستند و گاتها، اهورا مزدا را با فرزوه هایش می شناساند و بر آنها حمل و تعبیر می کند. این فروزوه ها قائم به اهورا مزدا هستند و مانند خود اهورامزدا بیکران (نامحدود و نامحصور)اند. این ویژگی اهورامزدا همانست که با «مطلق» بودن بیان می شود. اهورامزدا بی آغاز، بی انجام است. آفرینندگی اهورامزدا را از راه فروزه دهندگی و سازندگی سپنتامینیو می شناسیم. همان گونه که در جایی دیگر خواهیم گفت سپنتامینیو یا گوهرهستی (ذات وجود) یکتاست و با اهورامزدا یکی است. آفریدن و افزودن، اقتصادی ذات اهورامزدا است و آقرینندگی همیشه با او بوده است. شناخت «گوهر» هستی، تنها در خرد و وجدان میسر است. گاتها، اهورامزدا را گوهر هستی و روان افزاینده (مقدس) می خواند. هستی همه موجودات از سرچشمه زاینده گوهر هستی مایه می گیرند.
عکس مرتبط با اقتصاد
۲-۶-۳٫ معنای مزدا
دومین بخش نام خداوند «مزدا» به معنای گوهر و دهنده خرد است. در گاتها خرد فزاینده (مقدس) به عنوان نخستین فروزه اهورامزدا آمده است. اهورامزدا در خرد خود، جهان را آفریده و آفرینش را هنجار داده است. اشوزرتشت از راه خرد، اهورامزدا را شناخت؛ و اهورامزدا خود را در خرد زرتشت ظاهر کرد و اشو زرتشت از راه خرد، مردم را به همکاری و همگامی با اهورامزدا فرار می خواند. خرد مقدس (منش نیک) رشته ای است که سراسر گاتها را به هم پیوند می دهد. گاتها خداوند را همه دانا و سازنده می خواند. همین اندیشه ای که افلاطون و مولوی را سخت تحت تأثیر قرارداد تا خداوند و حقیقت غائی را اندیشه بدانند. در همه جای گاتها به مردمان سفارش شده که در هر کار نخست با خرد خود رایزنی کنند.
۲-۶-۴٫ نام دیگر اهورامزدا
سومین نام خداوند «اشا» به معنای راستی، داد و هنجار (قانون) اهورایی است که جهان و آفرینش را سامان می دهد. «اشا» خواست اهورایی (مشیت الهی) است. در دین زرتشت، قانون خدایی با قانون طبیعی یکی و آن «اشا» است: کنش قانونی که باراستی و داد یگانه است. اشا، میزان (شاخص) است. این آدمی است که باید کنش خود را با «اشا» هم آهنگ کرده، با راستی و داد رفتار کند تا خوشبخت شود. «اشا» داده اهورامزدا است. اشا در کارهای آدمی دخالتی ندارد. آدمی از آزدی گزینش (اختیار) برخوردار است. ولی نتایج کار آدمی با میزان اشا سنجیده می شود. اشا میزان سنجش چندی و چونی است و این زندگی و آینده انسان، مقدر نیست، ولی قانونی که نتیجه و پاداشی کارهای آدمی را معین می کند، مقدر است، هر کس با آگاهی از نتایجی که بر هر علمی باز است می تواند راه خود را انتخاب کند. سنجش، کارکرد رابطه علت و معلول است.
۲-۶-۵٫ ویژگیهای اهورامزدا
اهورامزدا «خوبی وداد» مطلق و بدون قید و شرط است ، بدی در آستان او راه ندارد. خداوند زرشت، کینه توز و انتقامجو نیست. او از بدی و ویرانگری دور است. او خشم نمی شناسد و از همین رو مورد پرستش است. آنان که بدی می کنند، محصول کاشته خود را که طبق قانون اشا همان بدی است، درو می کنند. انتقام جویی و یا مجازات کار خدانیست. اهورامزدا برای همه خوشبختی می خواهد. از این رو «راه درست زیستن» را از پیش نشان داده است. آنان که کجروی می کنند و با اشا بیگانه می شوند، سرانجام رنج می بینند و این میوه کارکرد خودشان است و نه مجازات خداوند. اشوزرتشت پس از اینکه خداوند را هستی بخش (اهورا)، همه دانا (مزدا) و دادگر (اشا)، فراگیرنده و دهنده همه خوبیها (سپنتامینیو) معرفی می کند، شش فروزه بنیادی دیگر برای خداوند برمی شمارد و همچنین می گوید که پرتوی از این فروزه ها در آدمی نیز وجود دارد. اشوزرتشت خداوند را جهان برونی (RANSCENDENCE)، جهان درونی (IMMANCENCE) و اهورایی توصیف می کند. از جنبه جهان برونی اهورامزدا همه جا هست: در جهان و ماوراء آن. جهان، وابسته به اهورامزداست ولی او به جهان متکی نیست. او خارج از زمان و مکان است ولی زمان و مکان در او و با اوست. از جنبه جهان درونی خداوند در همه چیز جلوه گر است: در سنگ ریزه بیابان، در دانه گیاه، در زندگی حیوان و در اندیشه و روان انسان. او در همه هستی هاهست. هستی تنها بر اهورامزدا استوار است. خداوند اهوراست، اندام و پیکره ندارد ولی از راه فروزه های خود – که منحصرا نیک و اخلاقی هستند- با افرادی که بخواهند ارتباط شخصی برقرار می کند. گفتیم که پرتوی از فروزه های اهورایی در آدمیان هست، از این رو می گوییم که اهورامزدا آدمی را در شبه اخلاقی خودش هست کرد. این «شبه» نشان دهنده «اشتراک فروزه ها»ست و این اشتراک فروزه ها ایجاد «رابطه»ای می کند که بین نیکوکاران و اهورامزدا برقرار می شود. اهورامزدا پیکره ندارد. به گفته جرج کارتر، دین زرتشت کم تر از هر دین دیگری فروزه های مادی بشری (اندام و خصوصیت مربوط به آنها) را به خداوند نسبت داده است. پیکره خیالی فروهر را برخی از روی ناآگاهی پیکره اهورامزدا، خوانده اند که درست نیست.
در (برخی از) ادیان ابراهیمی، هم خداوند در برابر پیامبر ظاهر می شود (معراج در اسلام و حضور پیامبر در پیشگاه خداوند در کوه طور) و هم پیامبر به حضور خداوند می رود البته بدون اینکه خداوند را ببیند. در دین زرتشت پیامبر هیچ گاه، با اهورامزدا روبه رو نمی شود بلکه اشوزرتشت تنها در اندیشه و وجدان خود اهورامزدا را می بیند و پیام او را دریافت می کند. این همان ارتباطی است که بین اهورامزدا و آدمیان از راه خرد، وجدان، مهر و دیگر فروزه های اهورایی برقرار می شود. اشوزرتشت از راه اندیشه، وجدان و بینش، خدا را شناخت و پیام او را دریافت داشت. بنابراین آنچه زرتشت از خدا می شناسد، فروزه ها و توانایی های اوست. همچنین زرتشت به یاری خرد و اشا در می یابد که پرتوی از این فروزه ها در آدمی وجود دارد. او متوجه هست که آدمی با توانایی های جزئی و نسبی و با به کاربردن واژه های قراردادی نخواهد توانست خداوند کلی و مطلق را بیان کند. از این رو از اهورامزدا درخواست دارد که به همه آدمیان آن خرد (وهومن)، وجدان (دانا) و بینش (بادا) را ارزانی دارد تا بتوانند برای خود به هستی (وجود) و دهنده هستی (خالق) پی برند. اشوزرتشت، دین تازه ای را آموزش داد که در آن خداوند، هستی بی کران، کمال اخلاق، خوبی افزاینده، راستی و داد مطلق و پیشرفت دهنده است؛ که در آن آدمی با داشتن پرتوی از همه فروزه های اهورایی همکار اهورامزداست؛ که در آن سپنتامینیو بازتاب افزایندگی و سازندگی اهورامزدا و نشان دهنده فراگرد دائمی آفرینش است؛ که در آن اشا قانون تغییرناپذیر راستی و پیشرفت است؛ که در آن تقدس چیزی جز خوبی، افزایندگی، فراوانی و پیشرفت نیست. اشوزرتشت گفت که خداوند نیازی به قربانی و نذر ندارد و با مراسم ظاهری فریب نمی خورد؛ که مردمان امناء جهان و موجودات آن هستند و باید در نگاهداری آن کوشا باشند؛ که خشونت به انسانها، آزار به حیوانات، صدمه به گیاه و تخریب محیط زیست ناسپاسی نسبت به اهورامزداست. بزرگی و شکوه خداوندی که اشوزرتشت اورا به نام «اهورامزدا» توصیف کرده و به مردم نشان داده است در نوشته های دینی و فلسفی جهان بی همتاست.
عکس مرتبط با محیط زیست
در آیین زرتشت، خدا با آتش یکی نیست
آذر که در گاتها «آتر» است به معنای آتش و یکی از ایزدان است. در هیچ کجا گاتها خدا را با آتش یکی ندانسته است. در همه ادیان «نور» نماد خداست. در سنت یهود، خدای یهود در آتش و نور ظاهر می شود و با موسی گفت و گو می کند. در انجیل آتش در حد کمالش نمادی از خداست. در قرآن خداوند نور آسمانها و زمین است. در اوستا نیز اهورامزدا نور خوانده شده است. در همه اقوام ابتدایی وقتی می خواستند به خدایان نذر و فدیه بدهند آنها را در آتش می ریختند زیرا باور داشته اند که با رفتن شعله و دود به آسمانها، خواهش فدیه دهندگان زودتر برآورده می شود.
نور، نماد و تجلی خداوند است
زرتشتیان نور را نمادی از اهورامزدا می دانند و در هنگام نماز به نور، خواه خورشید ماه و آتش نگاه می کنند. نور و روشنایی سر منزل خدایی است. با توجه به اینکه خدا همه جا هست و نور خورشید همیشه بر بخشی از زمین می تابد، قبله گاه زرتشتیان نور است زیرا خدا همه جا هست و سرمنزل او جای معینی ندارد. و از این رو، نور مناسب ترین قبله گاه به نظر می رسد. نکته دیگر این است که هنگامی که یک نفر زرتشتی می گوید آتش مقدس است و نباید آلوده شود، او یک دستور مذهبی را انجام می دهد- تقدس در فرهنگ زرتشتی یعنی راستی، پاکی، سازندگی و فراوانی. همه عناصر طبیعت مقدس اند و باید از آلودگی حفظ شوند. آب، خاک، هوا، آتش و هر چیز دیگر. ریختن چیزهای پلید در آتش باعث آلودگی هوا (POLLUTION) می شود. (امروزه در همه کشورهای متمدن، جنبشی در جهت جلوگیری از POLLUTION در جریان است).
فصل سوم
روش تحقیق
۳٫ فصل سوم: روش تحقیق
۳-۱٫ ابزار گردآوری
اطلاعات مورد نیاز با بهره گیری از کتب کتابخانه و مقالات مربوط از سایتها انتخاب و بررسی گردید.
۳-۲٫ شیوه گردآوری اطلاعات:
شیوه گردآوری اطلاعات بدین صورت است که کلیه بیتها در شاهنامه که مربوط به خدا شناسی بوده است پیدا شده و هم چنین بخشی از سروده های گاتها کتاب آسمانی زرتشتیان . یا اوستا نوشته های مقدس زرتشتیان و مطالب دیگر که به عنوان رفرنس آورده شده یاداشت و دسته بندی می شود.
۳-۳٫ شیوه تجزیه و تحلیل داه ها
شیوه کار توصیفی و تحلیلی است یعنی تعدادی از ابیات شاهنامه با بندها و قسمتهایی از گاتها که مطابق و مرتیط با موضوع تحقیق بوده است. بررسی و نکات مشترک مورد تحلیل قرار گرفته است.
فصل چهارم
یافته های تحقیق
۴٫ فصل چهارم: یافته های تحقیق
۴-۱٫ نوع خداشناسی در شاهنامه
۴-۱-۱٫ توحیدشناسی در شاهنامه
فردوسی سروده‌ی نامور خود را با حمد خدا آغاز نموده و این سنت حسنه را در مطلع همه باب‌ها و فصول دیگر نیز تکرار کرده است جز این هرجا که فرصت یافته و موقعیت را مناسب دیده، همچنان ستایش خردمندانه‌ی خدا را از یاد نمی‌برد. بدین‌رو شاید بتوان از میان همین ابیات ستایشگرانه و خردورزانه، به نظرگاه او درباره‌ی خداوند جان و خرد، راه یافت و بر برگ‌بار خداشناسی این مرز و بوم افزود.
هدف از خلقت
دانشمندان اسلامی و مفسرین قرآن کریم هدف و غایت از خلقت انسان و جن را عبادت و بندگی می‌دانند «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْأِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات: ۵۶) و عبادت را عین توحید دانسته و کشمکش و خصومت بین پیامبران و امت‌هایشان بر سر توحید می‌دانند: «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ.» (نحل: ۳۶)

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

شخصیت حقوقی زن کمتر مورد توجه بود چنانکه مردان می توانستند زن خود را به دیگری ببخشند اما از آنچه از کتب مربوط بر می آید از جمله تشریفاتی که برای ازدواج در یونان قدیم صورت میگرفته این بوده است که پدر دختر ، بدون اخذ مبلغی پول یا هدیه از طرف داماد با انتقال حقوق خود نسبت به دختر و درنتیجه با ازدواج وی موافقت نمی کرده است.[۱]
ب: مهریه در حقوق زرتشتی:
از نوشته های زرتشتی چنین بر می آید که مرد هنگامی که میخواست با دختری ازدواج کند ، مکلف بوده است علاوه بر مالی که به دختر می بخشیده مالی را نیز به پدر او تسلیم کند. از حقوق زرتشتی در خصوص مهر می توان نکات ذیل را استباط کرد :[۲]
۱-اقوام دختر هنگام نکاح او مقداری از مال خود را که مساوی با سهم الارث دختر از مال آنها بوده است ، تسلیم وی می کردند.
۲-شوهر یا اقوامش مقداری هدایا به دختر و نزدیکان او می دادند اما معلوم نیست که آیا اهدا اموال مزبور برای عقد نکاح ضروری بوده است یا خیر، ولی مسلم است که هنگام انحلال نکاح زن نمی توانسته اموالی را که متعلق به او بوده قبل از پرداخت قروضی یا سایر تعهدات شوهر استردادکند ، یعنی در واقع تعهدات شوهر درباره زن نیز موثر بوده است. در حقوق زرتشتی زن می توانسته مهری را که شوهر به او داده یا تعهد به تسلیم آن کرده است به او ببخشد اما در صورتی که زن مهر را گرفته و بعدأ عیبی از قبیل نازا بودن در او ملاحضه می شد ، حق زن نسبت مهر ساقط و شوهر مجاز در استرداد آن بوده است.
ج: مهریه در آیین یهود و مسیحیت:
مهر اکنون نیز بین اسرائیلیها از ارکان عقد نکاح به شمار می رود و کلیه فرق یهود نکاح بدون آن را باطل می دانند . در فرقه کاتولیک مهریه وجود ندارد ، فرقه پروتستان تعیین صداق را الزامی نمی داند ولی با موافقت زوجین و والدین آنها ، می توان صداق را تعیین و در نکاحنامه تصریح نمود.[۳]
د :مهریه در عربستان قبل از اسلام:در عربستان مهریه قبل از اسلام زن وضع خاصی داشت و نه تنها شخصیت وحقوقی برای او قائل نبودند بلکه اصولأ با وجودش مخالفت داشتند. به طوری که تاریخ حکایت دارد اعراب داشتن دختر را ننگ تلقی می کردند و به وسایل مختلف از بین می بردند. در عربستان مهر متعلق به پدر بوده و دختر حقی به آن نداشت و چون پدر با تزویج دختر خود و گرفتن مهر او،مال خود را زیاد می کرد ، لذا دختر را نافجه می گفتند و تهنیت کسی را که صاحب دختری می شد جمله (هنیئا لک النافجه ) بود. اعراب در زمان جاهلیت از تزویج دختران خود به غیر از قبیله امتناع داشتند مگر در صورتی که داماد به پرداخت مهر زیاد تری حاضر می شد که در این حالت پدر دختر ، با ازدواج او موافقت می نمود حتی در خود قبیله حق تقدم برای ازدواج با کسی بود که مهر بیشتری تسلیم می کرد.[۴]
در زمان جاهلیت رسم دیگری نیز بود که اگر کسی می مرد وارثان افراد از قبیل فرزندان و برادران همان طوری که ثروت او را به ارث می بردند ، همسر او را نیز به ارث می بردند ، پسر یا برادر میت این حق را داشت که آن زن شوهر مرده را به تزویج دیگری در آورد و مهریه را خودش بگیرد.
ذ:مهریه در حقوق اسلام : آنچه از مطالعه تاریخ حقوق زن در ادوار گذشته معلوم می شود این است که روز به روز وضعیت زن در اجتماعات مختلف بشر بهتر شده و به مرور زمان و ظهور تمدن ، زن امتیازات و حقوقی کسب نموده است. پس از ظهور اسلام نیز وضعیت زن در ردیف سایر امور اجتماعی کاملا تغییر یافت . قرآن کریم هر رسمی را که موجب تضییع مهر زنان می شد منسوخ کرد، از جمله آن که وقتی مردی نسبت به زنش دلسرد می شد ، او را در مضیقه شکنجه قرار می داد و هدفش این بود که با سختی دادن وی او را به طلاق راضی می گرداند وتمام یا قسمتی از آنچه را که به عنوان مهریه به او داده از او پس بگیرد و قرآن کریم در این باره می گوید (زنان را به خاطر اینکه چیزی از آنها بگیرید و قسمتی از مهری که به آنها داده اید جبران کنید ، تحت مضیق و شکنجه قرار ندهید ، چون حقوق اسلام اهمیت فراوانی برای نکاح قائل بوده ، احکام خاصی برای آن وضع کرد که یکی از مهمترین آن احکام مهر می باشد ، پدید آمدن مهر نتیجه تدبیر ماهرانه ای است که در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها با یکدیگر به کار رفته است قرار دادن مهر برای زن ایجاد شخصیت می کند ، به نوعی که می توان گفت ارزش معنوی مهر بیش از ارزش مادی آن است .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
بطور کلی شکی نیست که مهریه موجبی برای دلگرمی زن در اداره کانون خانوادگی بوده زمینه است جهت تأسیس آسایش فکری او. اما متاسفانه رسسم غلطی را که اخیرأ در جامعه شاهد آن هستیم و هیچ عاملی بازدارنده نیز نتوانسته است جلوی شتاب بیش از حد آن را بگیرد اینکه هرچند اصل آزادی اراده اقتضا دارد که افراد نسبت به تعیین مبلغ مهریه با محدودیتی مواجه نباشند اما آیا مسولین نبایستی تدابیری در این زمینه بیاندیشند؟
بند ۲٫ فلسفه تشریع مهریه:
علت اصلی تشریع مهریه ، مسایل اقتصادی نمی باشد . قرآن کریم از مهر به ((صداق)) تعبیر نموده است که زوج باید آن را به صورت نحله و عطیه به زوجه بپردازد: ((وآتو النساء صدقاتهن نحلهء)).[۵] واژه صداق از ریشه ((صدق)) می باشد. زیرا نشان حقیقی بودن علاقه و عشق زوج به زوجه است و صدق ادعای ود را ثابت می نماید. واژه نحله نیز به معنای عطیه و اعطای تبرَعی است ، در این تعبیر مهر جنبه تقدیمی و هدیه دارد و قیمت زن نیست وو مرد با دادن آن به زن ، بر وی سلطه پیدا نمی کند . بنابراین مهریه یک هدیه غیر معَوض است .[۶] در رابطه با ازدواج حضرت موسئ (ع) با دختر حضرت شعیب (ع) در قرآن کریم از مهریه تعبیر به ((اجر))شده است. (( قال إنی ارید ان أنکحک إحدی ابنتی هاتین علی أن تأجرنی ثمانی حجج…)) کلمه ((ان تأجُرنی)) به معنای اجرت در موردی استفاده می شود که در مقابل منفعت چیز دیگری باشد، این نشان که مهر در مقابل ((بُضع)) قرار دارد.[۷] بعضی از مفسرین ، مهر را در مقابل قوَامیت شوهر قرار داده اند [۸]. این احتمال به نظر صحیح تر به نظر می رسد ، زیرا استمتاع یک مسأله طرفینی بوده و اختصاص به مرد ندارد تا بهای ان را بپردازد . امَا قوامیت ویژه مرد است و مهریه در مقابل آن قرار می گیرد .ایه ۳۴ سوره مبارکه نساء همین احتمال را تأئید می کند )) الرَجال قوَامون علی النساء بما انفقو من اموالهم)) از این جهت که قیموممت مرد در مقابل تکلیف مرد به انفاق قرار گرفته است . در روایات نیز به جنبه اقتصادی تشریع مهریه اشاره شده است . امام رضا (ع) در پاسخ به پرسشی در مورد علت تشریع مهریه می فرماید : ((…انًَ النساء محظوراتُ عن التعاملِ و المتجر مع علل کثیره))[۹] معنای سخن امام این است که زنان از معامله و تجات به دلایلی منع شده اند . عبارت ((مع علل کثیره)) ممکن است اشاره به دلایل دیگر تشریع مهر باشد.بنابراین از قرآن کریم و روایات استفاده می شود که جنبه اقتصادی ، علت حقیقی تشریع مهریه نیست. به همین دلیل ، آسان گیری در تعیین مبلغ و میزان مهریه توصیه شده است لذا می توان مدعی شد که مهریه تدبیر چند منظوره ای است که علاوه بر اظهار علاقه و محبت مرد به زن ، نوعی جبران محرومیت ها و محدودیت های مالی زن محسوب می گردد.[۱۰]
عکس مرتبط با اقتصاد
کارکردها آثار اقتصادی و اجتماعی مهریه به شرح ذیل می باشد:
– مکمل سهم الارث زوجه ، مهریه می تواند نقصان سهم زن از ارث را جبران نماید . [۱۱]
– وثیقه در مقابل حق طلاق زوج، در نظام حقوقی اسلام ، طلاق از اختیارات مرد است . بعضی از مفسرین ، مهریه را وسیله کنترل تمایلات ناجوانمردانه و برهم زدن زناشویی از سوی مرد عنوان کرده اند .
– مزد فعالیت های زوجه در دوران زوجیت ، زن در دوران زندگی ، فعالیت ها و فداکاری هایی می کند که غالبأ به حساب نمی آید و بهایی بابت این کارها دریافت نمی کند . مهریه می تواند پاداش مرد به خدمات زن در دوران زناشویی باشد.[۱۲]
– بیمه تأمین اجتماعی و تامین آتیه زوجه ، مهر می تواند مخاطرات و مشکلات ناشی از بی توجهی های مرد به خواسته های مالی زن را جبران کند. یا در صورت جدایی ، تا حدودی به استقلال مالی زن کمک نماید .[۱۳]
موارد فوق کارکردهای اقتصادی و اجتماعی مهریه است ، اما برای این امور نمی توان تأثیر جدَی در تشریع مهریه قایل شد. زیرا اگر چنین بود ، نباید در مورد توصیه به آسان گیری می شد .[۱۴] از نظر اسلام لزومی ندارد مهریه جنبه مالی داشته باشد . مهریه می تواند تعلیم یک سوره قرآن باشد.[۱۵]
همچنین توصیه شده است که بعد از عقد زن مهریه اش را به شوهر ببخشد . از این موارد معلوم می شود ، جنبه مالی مهریه علت اصلی تشریع آن نمی باشد. اگر چه این جنبه نیز دارای اهمیت است.
استاد مرتضی مطهری در این باره می فرماید:
به عقیده ما پدید آمدن مهر، نتیجه تدبیر ماهرانه ای است که در متن خلقت برای تعدیل روابط زن ومرد و پیوند آنها ب کار رفته است. مهر از آنجا پیدا شده که در متن آفرینش نقش هریک از زن و مرد در مسأله عشق متتفاوت از دیگری است آفرینش مرد را مظهر عشق و زن را مظهر معشوق بودن قرار داده است.
زن در برابر نیروی غریزه خوددارتر از مرد آفریده شده است. این خصوصیت همواره به زن فرصت داده است که دنبال مرد نرود و زود تسلیم نشود اما در مقابل این نیروی فطری مرد را وادار کرده است که به زن اظهار نیاز کند و برای جلب رضای او دست به اقداماتی بزند که یکی از آنها این بوده که به احترام موافقت او هدیه ای( به عنوان مهر) نثار زن نماید.
ایشان در جای دیگر می فرماید:
مهر به زن شخصیت می دهد و ارزش معنوی مهر برای زن بیشتر از ارزش مادی آن است . منشا مهر ، ضعف زن و کالا بودن وی نیست بلکه منشأ مهر ، عفت و حیا داشتن و گرانبها بودن اوست.[۱۶]
۲٫تعریف مهریه:
۱-۲:معنای لغوی مهریه:واژه عربی و مصدر (مهر،یمهر،یمهر) است و از لحاظ لغوی به معنای عوض به کار رفته است.در کشاف آمده است که مهر قیمت بضع (نزدیکی) زن در وقت تزویج است (زیر نویس)[۱۷]
۲-۲: مهر در لغت: در کتب لغت مهر به معنای صداق به کار رفته است و به معنای عطیه ای از جانب زوج به زوجه می باشد. در قاموس المحیط آمده است ))المهر:الصداق ج:مهور .أمهرها:جعل لها مهرا . أومهرها ،أعطاها مهرأ، والمهیره:الحره الغالیه المهر)))
یعنی مهر به معنای صداق بوده و جمع آن مهور است. و عبارت، ((أمهرها )) به معنای آن است که مرد به زن مهر را عطا کرده و ((مهیره)) به معنای آن است که مرد به زن مهر را عطا کرد. و ((مهیره)) به معنای زن آزادی است که مهر وی سنگین و گران باشد. در کشاف آمده است : مهر قیمت بضع زن در وقت تزویج است که به فارسی آن را دست پیمان و کابین نیز گویند.
در معنای لغوی مهر کتاب مجمع البحرین اینگونه آورده است : ((مهر فی الخبر نهی عن مهر البغی ،أی أجره الفاجره و المهر بفتح المیم : صداق المراه ،و الجمع مهور مثل فحل و فحول . و مهر السنه هو ما أصدقه النبی صلی الله علیه و آله لازواجه ،و هو خمسائهء درهم قیمتها خمسون دینارا . [۱۸] یعنی در روایت راجع به واژه مهر آ مده است از پرداخت مهر فاجره نهی شده است. واژه ((مهر البغی )) در این جزء اجرت و دستمزد زن فاجره است. مهر به فتح میم به معنای صداق زن است و جمع آن مهور می باشد ، مثل واژه ((فحل و فحول )) و مهر السنه همان چیزی است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله ) آن را صداق همسرانشان قرار دادن که آن پانصد درهم و ارزش آن پنجاه دینار بوده است. افزون بر واژه (مهر) که ظاهرأ رایج ترین مصطلح روایی و فقهی است و کاربرد آن در عرف متشرعان نیز بیشتر از واژگان دیگر است ، لغات دیگری همچون ( الصداق ، النحله، الاجر ، الفریضه) نیز در معرفی این بخش از حقوق زن به کار رفته است . صداق از صدق گرفته شده ، که حقیقت و راز آن را می نمایاند و آن اعلام راستی و صداقت در اقدام به ایجاد پیوند زناشویی است (فقه شیعه ، ج ۱۵،ابواب مهر) از این میان واژه (اجر) بیشتر در حق الاستمتاع متعه کاربرد دارد و واژه (نحله و فریضه ) نیز به شهادت آیات ۴و۲۴ از سوره نساء فقط به صورت وصف به کار رفته اند. (تبین جامعه شناختی مهریه)
در دایره المعارف اسلام برای تعریف مهریه آمده است:مهر از کلمه عبری موهار MOHAR و از ریشه سریانی مهراMAHRA گرفته شده که به معنای هدیه عروس است.
مهریه معانی متفاوتی دارد از جمله قیمت خرید، مترادف با صداق به معنای محبت و دوستی و هدیه ای به طور داوطلبانه از طرف داماد پرداخت می شود . در فرهنگ دهخدا مهر به معنای کابین کردن و کابین دادن زن آمده است. و آن نقد جنسی است که در وقت نکاح بر زمه مرد مقرر می شود.[۱۹]
دایره المعارف نویسان انگلیسی نیز واژه های DOWER،MAHR،PRICE OF BRIDE را در معرفی این حق مالیب به کار برده اند.
۳-۲: مهر در اصطلاح فقهاء :
به بیان ساده مهر مقدار مالی است که زوج پرداختن آن را به زوجه در هنگام انعقاد عقد نکاح یا پس از آن به عهده می گیرد ، بدین ترتیب ذمه زوجه به تأدیه آن مشغول و زوجه نیز با جاری شدن عقد نکاح مالک آن خواهد شد . شیخ مفید (ره) در تعریف مهر می نویسد ((مایلتزم الزوج بأدائه الی زوجته حین یتم عقد زواجه بها یقال: مهر ألمراٍه: عین وسمی لها مهرأ و یقال: أمهرها: أعطاها المهر[۲۰]. مهر عبارت است از آنچه که زوج پرداختش را به زوجه هنگام انعقاد عقد نکاح به وی، عهده دار می شود . عبارت ((مهرا المراه )) به معنای آن است که برای زن مهر تعیین و نامبرده شد، و عبارت ((أمهرها )) یعنی مهر را به زن اعطاء کرد .
شهید ثانی (ره) در تعریف مهر آورده اند : (( المهر ما یصلح أن یملک و أن یملک و إن قلَ بعد أن یکون متمولأ عینأ کان أو منفعه [۲۱]. یعنی مهر آن چیزی است که به ملکدت در آید . اگر چه کم باشد البته آن چیز باید مالیت داشته باشد خواه عین باشد عین باشد یا منفعت … آنچه که از از ماده ۱۰۷۸ ق. م و مواد پس از آن راجع به مهر و تعریف آن برداشت می شود ، آن است که مهر هر چیزی معلومی است که مالیت داشته و قابل تملک بوده و طرفین بر مقدار توافق و تراضی نمایند و پرداخت آن به صورت نقدی یا اقساط بر عهده زوج گذاشته شود . شیخ انصاری (ره) در خصوص ماهیت و شرایط مهر معتقدند.[۲۲]هر آنچه تملک آن صحیح باشد ، خواه عین باشد یا منفعت مهر قرار دادن آن صحیح است ، حتیَ اگر آن آن منفعت بدین گونه باشد که زوج خودش خودش را تا مدَت معینی اجیر زوجه گرداند تابرای وی کار کند صحیح خواهد بود . علامه حلی در تعریف مهر می گوید : مهر یا صداق مالی است که که شوهر در مقابل حق تمتع باید بدهد .[۲۳]
شیخ طوسی می فرماید:آن چیزی که زن و مرد روی آن توافق می کنند ، مهر است . آن چه که برای آن قیمت است، کم باشد یا زیاد (ما ترافیا علیه الناس قلیلا کان او کثیرا )[۲۴] . طبق تعریف دایره المعارف اسلام ، مهریه در شرح اسلام به معنای هدیه است که داماد باید به هنگام عقد ازدواج پرداخت آن را به عروس متعهد گردد.
۴-۲: تعریف مهریه در اصطلاح حقوقدانها:قانون مدنی ایران تعریفی از ((مهر))ارائه نکرده است ، ولی از بررسی مواد قانونی مربوط به مهر معلوم می شود مهر عبارت است:مالی که مرد برای عقد نکاح به همسر خود تملیک می نماید. به عبارت دیگر ، مهر مالی است که به مناسبت عقد نکاح ، مرد ملزم به دادن آن به زن می شود.این الزام مرد ناشی از حکم قانون است و ریشه قراردادی ندارد.به همین دلیل است که سکوت زن و مرد در حین عقد نکاح یا توافق زن و مرد بر این که به زن مهریه ای تعلق نگیرد ، تکلیف قانونی مرد در مورد دادن نفقه را از بین نمی برد.
گفتار دوم: اقسام مهریه
با توجه به شرع مقدس اسلام که مهمترین منبع حقوق ما به شمار می رود و فرمایشات پیامبر عظیم الاشأن و ائمه معصوم و سیره آنها و تحقیق و جستجو در کتب فقهی و حقوقی معتبر موجود اقسام مختلف مهر مشخص گردیده است و توضیحات جامع و کاملی پیرامون آن مبذول گردیده است که تقسیم بندی زیر از جمله مهمترین این تقسیمات است:
۱٫مهر المسمی ۲٫مهر المثل ۳٫مهر المتعه
بند۱٫مهر المسمی: هرگاه مهر در عقد ازدواج تعیین شده باشد آن را را مهر المسمیَ گویند. اصطلاح مهر المسمی از فقه اسلامی گرفته شده و در ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی به کار رفته ولی قانون آن را تعریف نکرده است . معهذا با بهره گرفتن از مواد مختلف قانون مدنی و با توجه به فقه اسلامی می توان گفت : مهر المسمی عبارت از مالی است که به عنوان مهر با توافق زوجین تعیین می شود ، یا شخصی که زوجین انتخاب کرده اند معین می نمایید.[۲۵] مهریه ممکن است عین معین باشد مانند باغ ، اتومبیل ، و خانه و غیر اینها ، ممکن است کاری باشد. البته کاری مورد نظر است که منفعت اقتصادی داشته باشد مانند تعلیم زبان خارجه ، یا آموزش رانندگی ، یا قالیبافی ، یا خیاطی و … ولی نمی تواند کاری عبث و بیهوده باشد که هیچ منفعت عقلائی و اقتصادی نداشته باشد( مانند اینکه از تهران تا کرمان پیاده برود.)
مهریه ممکن است منفعت باشد چنانکه محصول اجاره یک سال پرتقال باشد یا اجاره بهای خانه یا مغازه ای را برای مدت معیین مهر قرار دهند. ممکن است مهر کلی باشد مانند اینکه بگویند مهر یکصد سکه طلا باشد یا یک تن گندم باشد . در مهر کلی باید برای اینکه باعث جهل طرفین نباشد ، معلوم و معین(نوع وصف ،میزان ) باشد. همچنین ممکن است مهر نه عین باشد ، نه منفعت و نه عمل ، بلکه حق باشد. این حق اعم است از از حق دینی مانند حقی که به نفع زن از طرف شوهر ایجاد می شود ( مانند اینکه شوهر تعهد می کند مبلغ یک میلیون تومان بابت مهر به زن بدهد) یا طلبی که از شخص ثالث دارد و حق عینی (مانند حق انتفاع ، ارتفاق )و حق خیار.
اکنون که مفهوم مهر المسمیَ مشخص شد به بحث شرایط مهر می پردازیم :
شرایط صحت مورد معامله : قراردادی که زن و مرد راجع به مهر می بندند یک قرارداد تبعی است ، یعنی قراردادی است راجع به مال که جدا از اصل نکاح ولی تابع عقد مزبور می باشد و بدین جهت شرایط اساسی صحت معامله در قرارداد مهر نیز لازم الرعایه است . بنابراین چیزی که به عنوان مهر تعیین می شود باید دارای شرایط عمومی مورد معامله باشد[۲۶].
شرایط عمومی مورد معامله عبارتند از :
۱٫ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی می گوید هر چیزی را که مالیت داشته باشد . یعنی دارای ارزش اقتصادی و مادی باشد و بتوان آن را به عنوان عوض در یک قرارداد گنجاند. (به عنوان مثال مواد مخدر و مشروبات الکلی را چون از لحاظ قانونی دارای مالیت نبوده و نمی توان از لحاظ قانونی معامله کرد پس به عنوان مهر نمی توان قرار داد چون مالیت ندارند.
۲٫ماده ۱۰۷۸ در ادامه می گوید مهر باید قابل تملیک به وسیله زن باشد بنابراین نمی توان ماهی در رودخانه یاپرنده در آسمان که قابل تملک نیستند ، وهمچنین اموال و مشترکات عمومی و موقوفات را نمی توان به عنوان مهر قرار داد. همچنین مالی که متعلق به حق شخص ثالث ثالث است ،مانند مالی که بر اثر صدور اجرائیه بازداشت شده نمی توان مهر قرار داد ، مگر با اجازه دارندهء حق . هر گاه مالی با حفظ حق شخص ثالث مهر قرار داده شود بعد از رفع بازداشت زن می تواند در آن تصرف مالکانه نماید و اگر مال برای استیفاء حق مزبوربه فروش برسد، آنچه پس از پرداخت حق بستانکار بماند ، از آن زن خواهد بود . مال قابل تملک می تواند عین معین، کلی، منفعت و یا حق و یا کار یا هر چیزی که قابل تملک باشد به عنوان مهر قرار گیرد.
۳٫ ماده ۳۶۱ قانون مدنی می گوید اگر بیع عین معین معلوم شود که مبیع وجود نداشته بیع باطل است پس می توان استنباط کرد که اگر مهریه عین معین باشد و در زمان عقد مهر قرار داده شود موجود نباشد تعیین مهر باطل است نه خود عقد نکاح .
بطلان بیع در صورتی مسلم است که عین معین به عنوان تملیک مال موجود فروخته شود. ولی در نفوذ بیع عینی که در آینده ساخته شود (مانند آپارتمان و مبلی که سفارش داده شده ) تردید است و صحت آن ترجیح دارد[۲۷]، چنانکه ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی می گوید در صورتی که مهر المسمی مجهول باشد یا مالیت نداشته باشد یا ملک غیر باشد ، در صورت اول و دوم ، زن مستحق مهر المثل خواهد بود و در صورت سوم مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود مگر این که صاحب مال اجازه نماید. حال که دانستیم در صورت بطلان مهر نکاح نافذ است و الزام قانونی مربوط به پرداختن مهر باید به گونه ای اجرا شود ، باید دید طبیعت و حدود این الزام چیست و میزان مهر چگونه معین می شود ؟
برای حل این مشکل سه پیشنهاد گوناگون ارائه شده است:
۱٫در این حالت ، چون توافق درباره مهر باطل است،در نظر قانون مانند موردی است که مهر در عقد معین نشده است. پس، زن در صورتی حق گرفتن مهر دارد که بین او و شوهرش نزدیکی واقع شود. تنها در این فرض شوهر باید مهر المثل بپردازد. ولی هرگاه پیش از نزدیکی نکاح به طلاق منتهی شود، شوهر هیچ مهری به عهده ندارد.
۲٫ در چنین حالتی زن استحقاق گرفتن مهر المثل را دارد و الزام مرد منوط به وقوع نزدیکی نیست ، زیرا خواست دو طرف این بوده ااست که نکاح در برابر مهر باشد و اکنون به آنچه تراضی شده اثری بار نیست ، نتیجه تراضی آنان به وقوع نکاح در برابر مهر است. بنابراین اگر پیش از وقوع نزدیکی زن طلاق داده شود ، باید نیمی از مهر را به او داد. همچنین در صورتی که شوهر پیش از نزدیکی با زن بمیرد ، تمام مهر از ترکه او به زن داده می شود.
۳٫ در اینگونه موارد، احترام به قصد طرفین ایجاب می کند که اگر عین مهر به دلیلی به ملکیت زن در نیاید قیمت آن پرداخت شود. منتها چون این نظر در جایی که مهر مالیت ندارد یا مجهول است قابل اجرا به نظر نمی رسد،گروهی از این دسته بین موردی که مهر مالیت دارد و معین است ولی به ملکیت زن در نمی آید با موردی که نمی توان برای آن ارزش قائل شد تفاوت گذارده اند: به نظر اینان در مورد نخست ، باید قیمت مهر پرداخته شود و در مورد دوم مهر المثل جای مهر المسمی را می گیرد.[۲۸]
می توان گفت که قانون مدنی نظر سوم را مطابق ماده ۱۱۰۰ پدیرفته است چنانکه در ماده می گوید ((در صورتی که مهر المسمی مجهول باشد یا مالیت نداشته یا ملک غیر باشد، در صورت اول و دوم زن مستحق مهر المثل خواهد بود و در صورت سوم مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود، مگر این که صاحب مال اجازه نماید.))
بند۲٫ مهر المثل : مهری است که در نکاح ((مفوضه البضع)) پس از وقوع نزدیکی و پیش از تراضی بر مهر معین ، به حسب شرافت و اوضاع و احوال زن، به او داده می شود.
ماده ۱۰۹۱ قانون مدنی می گوید: برای تعیین مهر المثل باید حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات و وضعیت او نسبت به اماثل و اقارن و اقارب و همچنین معمول محل و غیره در نظر گرفته شود.
پس برای اینکه بتوان مهر المثل تعیین کرد باید حال زن رو از لحاظ جایگاه خانواده زن و میزان تحصیلات او ، شغل و حرفه ای که او بلد است که امثال او کمتر بلد هستند حالا آن حرفه می تواند یک حرفه خاص باشد یا اینکه نه حرفه ای باشه که امثال و معمولا می توانند یاد بگیرند به عنوان مثال حرفه قالیبافی ،و زیبایی و بکارت او در نظر گرفت همچنین می توان تحصیلات عالیه دانشگاهی او را نیز در نظر گرفت و همچنین جایگاه اجتماعی خود او که ممکن است نسبت به دیگران جایگاه اجتماعی بالاتری داشته باشد و از این نظر بالاتر باشد.
مهر المثل فقط در عقد دائم است که می توان تعیین نمود و آن هم عقدی که مهریه در آن تعیین نشده باشد و یا موضوع مهریه انتخاب شده به دلایلی باطل شده باشد و نزدیکی صورت گرفته باشد واگر نزدیکی صورت نگرفته باشد باید مهر المتعه تعیین نمود ، و در عقد موقت حتما باید مهر المسمی تعیین شود وگرنه عقد کلا باطل است به طورد که ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی می گوید : در نکاح منقطع عدم ذکر مهر در عقد موجب بطلان است.
در وطی به شبهه نیز مهر المثل جاری می شود:
وطی به شبهه عبارت از آمیزیشی است بین زن و مرد که به تصور وجود رابطه زوجیت به عمل می آید و حال آنکه رابطه زوجیت موجود نمی باشد، خواه جهل آنان نسبت به موضوع باشد مانند آنکه کسی با زنی ازدواج کند و نزدیکی نمایید سپس معلوم گردد که خواهر رضاعی ، زن اوست و یا آنکه جهل آنان نسبت به حکم باشد مانند آنکه کسی بدون دانستن حکم قانونی به بطلان نکاح ، با زنی که قبلا در زمان شوهر داریش با او زدیکی نموده باشد، پس از انحلال نکاح مزبور با وی ازدواج و نزدیکی نماید. شبهه ممکن است از ناحیه طرفین باشد و یا از طرف زن و یا مرد باشد. زنی که در حال جهل به حرمت با او نزدیکی شود مستحق مهر المثل می گردد زیرا جهل زن به حرمت رابطه جنسی، نقصی را که در اثر نبودن رابطه زوجیت به وجود آمده جبران نموده است. بنابراین مردی که از نزدیکی با او متمتع شده است باید عوض آن را که مهرالمثل است به زن بدهد. در این مورد جهل یا علم مرد تاثیری ندارد ولی هر گاه مردی با زنی نزدیکی نماید و زن عالم به حرمت نزدیکی با مرد باشدمستحق چیزی نخواهد بود اگرچه مرد عالم به حرمت آن نباشد زیرا نزدیکی نسبت به زن زنا می باشد پس برای امر ممنوع عوض نیست. در اینجا جهل و علم مرد در دادن مهر المثل تاثیرثی ندارد بلکه فقط جهل و علم زن موثر است، چون با داشتن علم مستحق هیچگونه مهری نیست ولی در صورت داشتن جهل باید مهر المثل دریافت نماید.
بند۳٫ مهر المتعه: شهید ثانی در کتاب شرح المعه می فرماید ((و ان طلق قبل الدخل و قبل اتفاقهما علی فرض مهر طها المتعه)). به معنای و اگر پیش از آنکه با آن زن نزدیکی کند و پیش از آنکه بر تعیین مهریه ای توافق کنند او را طلاق دهد، متعه برای زن ثابت می شود[۲۹].
ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی می گوید ((هر گاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر زن خود را طلاق دهد ، زن مستحق مهر المتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد مستحق هر المثل خواهد بود. الزام به دادن مهر المتعه ویژه نکاح دائم است و در نکاح منقطع اجرا نمی شود زیرا در صورت عدم تعیین مهر در عقد موقت ، عقد باطل است و نوبت به مهر المتعه نمی رسد.
در مقدار و میزان متعه ، شرایط و وضعیت مرد از جهت فقر و غنا ملاحضه می شود ، در تشخیص حالات سه گانه ، غنا و فقر و متوسط بر حسب زمان و مکان و شأن شخص ، عرف است ، باید توجه داشت که زمان و مکان در اینکه فقیر به شمار آید یا غنی موثر است. (به عنوان مثال مردی که دارای ۱۰ میلیون تومان پول می باشد ولی در روستا زندگی می کند ممکن است غنی محسوب شود، ولی شخصی در روستا زندگی می کند با داشتن ۱۰ میلیون ممکن است غنی محسوب نشود.)
مهر المتعه و مهر المثل در موردی معین می شود که در عقد نکاح ذکری از مهر نشده باشد یا تراضی در باب مهر المسمی باطل اعلام می شود، و از این حیث باهم شباهت دارند، ولی میان آنها سه تفاوت اصلی وجود دارد:
۱٫در تعیین مقدار مهر المثل صفات و حال زن ملاک است، ولی مهر المتعه در صورتی به زن داده می شود که در اثر طلاق یا فوت یا شیخ نکاح منحل می شود ولی مهر المتعه به تناسب دارایی مرد معین می شود.

«بیر» و « نیومن» در ۱۹۷۸ سه دسته از نشانه هایی را که در شرایط استرس شغلی بروز می کنند نام برده اند: نشانه های روانی، نشانه های جسمانی و نشانه های رفتاری.
نشانه های روانی: آن دسته از مشکلات عاطفی و شناختی هستند که بر اثر ناراحتی ناشی از استرس شغلی بروز می کنند نارضایتی از شغل یکی از رایجترین پیامدهای استرس شعلی است ، با بی میلی و با تاخیر به سر کار خود می آید ، برای انکه کار ش را به خوبی انجام دهددلیل چندانی نمی بینند دیگر نشانه های روانی عبارتند از : افسردگی ،اضطراب ، ملامت احساس ناکامی ، انزوا و بیزای .
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
نشانه های جسمانی را مشکل تر می توان تشخیص داد ، زیرا در حالی که شرایط کاری معینی با بیماری ها و ناراحتی های جسمانی معینی همراه هستند، اما دشو.ار میتوان فهمید که این ناخوشی ها تا چه اندازه نتیجه دیگر جنبه های زندگی شخص هستند با این حال شواهد مدارک پژوهشی نشان داده اند که همواره رابطه بین استرس شغلی و نشانه ها و بیماری های جسمانی معینی وجود دارد یکی از عمومی ترین نشانه های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی بیماری های قلبی – عروقی است
نشانه های رفتاری به دو دسته تقسیم می شوند : دسته اول نشانه هایی هستند که می توان گفت بطور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است این دسته شامل رفتارهایی است مثل خود داری از کار کردن ، پر خوری یا بی اشتهایی، رفتارهای ستیزه جویانه در برابر همکاران یا اعضای خانواده و بطورکلی مشکلات میان فردی دسته دوم از نشانه های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می گردد، از جمله غیبت از کار، رها کردن شغل ، افزایش حادثه ها ناشی از کار فقدان بهره وری (آر راس، راندال، ۱۹۹۷).

۲-۴-۳٫ پیامدهای استرس

پیامدهای استرس را می توان به دو بخش عمده پیامدهای فردی و پیامدهای اجتماعی تقسیم کرد:
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
پیامدهای فردی: پیامدهای فردی نتایجی هستند که عمدتاً بر فرد اثر می گذارند.هر چند ممکن است سازمان نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم از این پیامد متاثر می شود، ولی این فرد است که بهای اصلی را می پردازد. پیامدهای فشار عصبی را می توان به سه گروه رفتاری، روانی و جسمانی تقسیم کرد:
پیامدهای رفتاری؛ پیامدهای رفتاری فشار عصبی واکنشهایی هستند که ممکن است باعث ایجاد آسیب به فرد یا دیگران شوند.یکی از این نوع رفتارها سیگار کشیدن است. حادثه آفرینی، خشونت و به هم خوردن اشتها نیز از جمله پیامدهای رفتارهای فشار عصبی می باشند.
عکس مرتبط با سیگار
◦پیامدهای روانی؛ پیامدهای روانی فشار عصبی بستگی به سلامت جسمانی- روانی فرد دارند.هنگامیکه اشخاص در محیط کار با فشار عصبی شدیدی مواجه می شوند، ممکن است دچار افسردگی، پرخوابی یا بی خوابی شوند. ممکن است فشار عصبی باعث بروز مشکل خانوادگی و ناراحتیهای نیز بشود.
پیامدهای جسمی؛ فشار عصبی ممکن است باعث بروز بی نظمیهای جسمی نیز بشود. پیامدهای جسمی فشار عصبی بر وضع جسمی فرد اثر می گذارند. به عوان مثال، بین ناراحتی و حمله قلبی با فشار عصبی رابطه وجود دارد. سایر پیامدهای ناشی از فشار عصبی شدید عبارتند از: سردرد، کمردرد، زخم معده و ناراحتی های معده، ناراحتی های پوستی مانند جوش صورت و کهیر.
پیامدهای سازمانی: فشار عصبی پیامدهایی دارد که اثر مستقیم بر سازمان دارند:
◦عملکرد: یکی از پیامدهای واضح فشار عصبی شدید، کاهش عملکرد مناسب و درست است. این کاهش در مورد کارگران اجرایی بصورت کیفیت ضعیف کار و افت بهره وری متجلی می گردد و در مورد مدیران ممکن است به معنی تصمیم گیری غلط و یا برهم خوردن روابط کاری با دیگران به دلیل عصبانیت و ناسازگاری باشد.
کناره گیری: کناره گیری نیز می تواند نتیجه فشار عصبی باشد.مهمترین انواع کناره گیری عبارتند از غیبت و استعفاء. اشخاصی که برای مقابله با فشار عصبی ، دوران سختی را در محیط کار می گذرانند احتمالاً بیشتر بیمار می شوند و یا به منظور پیدا کردن سازمان بهتری، به ترک سازمان خود می اندیشند.
طرز تلقی ها: یکی دیگر از پیامدهای مستقیم سازمانی فشار عصبی کارکنان به طرز تلقی مربوط می شود. همانطور که اشاره شد، رضایت شغلی، روحیه، تعهد سازمانی، همزمان با انگیزش فرد از فشار عصبی صدمه می بینند.

بررسی اثربخشی طرحواره درمانی بر بهبود رضایت شغلی و کاهش فرسودگی شغلی کارکنان کارخانجات تولیدی توس چینی

واماندگی: واماندگی یک احساس عمومی تحلیل رفتگی است و هنگامی بوجود می آید که فرد احساس کند فشارهای خیلی زیادی را تحمل می کند و منابع رضایت نیز خیلی کم می باشند. در این مرحله، ممکن است فرد کم کم از رفتن به سر کار احساس وحشت کند، ممکن است وقت زیادی را صرف انجام کار کند ولی موفق به انجام کار کمتر شود و ممکن است ناتوانی فکری و جسمی از خود نشان دهد (مورهد، ۱۳۸۶)

۲-۴-۴٫ عوامل مؤثر بر استرس شغلی

عوامل استرس زا را می توان به ۶ طبقه اساسی به شرح زیر تقسیم نمود:
الف) عوامل درونی خود شغل
ب ) نقشهای سازمانی
ج ) روابط کاری نظیر ارتباط با سرپرستان، همکاران و زیر دستان
د ) مسائل مربوط به توسعه کار
ه ) عوامل سازمانی نظیر ساختار و جو سازمان، و محیط سیاسی آن
و ) تداخل کار با مسائل خانوادگی
در ادامه به توضیح هر یک از این موارد می پردازیم.
الف) ویژگی های درونی خود شغل
این عوامل استرس زا با عملکرد وظایف خاصی که شغل فرد را شکل می دهند که گاهی از آن به‏عنوان عوامل محتوای موضوع» یاد می شود، عوامل محیط کاری و عوامل مربوط به جدول زمانی کار، مرتبط می‏باشد. این عوامل استرس زا شامل متغیرهایی نظیر سطح پیچیدگی شغل، تنوع وظایفی که فرد انجام می‎دهد، میزان آزادی عمل وکنترلی که افراد روی سرعت و زمان بندی کار خود دارند و محیط فیزیکی انجام کار می شوند در ادامه به تشریح این عوامل می پردازیم.
آلودگی صوتی: شرایط کاری ضعیف (نظیر سرو صدا و حرارت زیاد) می توانند اثرات تعیین کننده بسیار مهمی روی سلامت فیزیکی و روانی کارمند داشته باشند. هر چند اصوات خاصی نظیر موسیقی، به زندگی فرد معنا بخشیده و موجب محکمتر شدن فرهنگ و جامعه می شود، اما از اصوات ناخواسته، بعنوان سرو صدا یاد می شود. سرو و صدای بیش از اندازه (تقریبا ۸۰ دسیبل) و مداوم می‏توانند با کاهش میزان تحمل کارمند در برابر سایرعوامل استرس شده و بطور نا مطلوبی بر انگیزش فرد انتظار این سزو صدا را دارد ،در مقایسه با شرایطی که در آن ،این سرو و صدا غیر قابل پیش بینی و یا غیر قابل انتظار است ،عامل استرس زای ضعیف به حساب می آید ،به علاوه تغییر در سطوح سرو وصدا می‏توانند به طور با لقوه نسبت به سطوح ثابت سرو صدا ،عامل استرس زای قوی تر باشد (شفیعی، ۱۳۸۶).
حجم کار: مقدار کاری که باید توسط فرد انجام گیرد ،عامل استرس زای دیگری برای بسیاری از کارکنان می‏باشند هم حجم کاری کم وهم حجم کاری زیاد می توانند منجر به استرس روانی و فیزیکی گردند. حجم بهینه ای از کار برای هر فرد وجود دارد.هر گونه انحراف ار این میزان بهینه،(چه در جهت بالا و چه در جهت پایین) ،می تواند منجر به ایجاد استرس گردد. همچنین تمایز قائل شدن میان حجم کاری یا حجم کاری کم ازلحاظ کمی و کیفی بسیار مهم است . حجم کاری کمی اشاره با میزان خالص کار مورد نیاز و چارچوب زمانی تکمیل انجام کار دارد (سایبان فرد،۱۳۸۱).
الزام به کار کردن تحت فشار ،اضطراب و افسردگی مرتبط است.همچنین حجم کم کاری از لحاظ کمی نیز بعنوان عاملی استرس زا در نظر گرفته شده است ،بگوئنه ای که عدم وجود چالش ناشی از کارهای روتین و تکراری منجر به اضطراب ،افسردگی و عدم رضایت شغلی میگردد.حجم کاری کم و یا حجم کاری زیاد ممکنست ناشی از جریان نامنظم کاری باشد که تحت کنترل کارگر نیست،نظیر نیازهای بازار و درخواست‏های فصلی ،حجم کاری کم و حجم کاری زیاد کیفی نیز می توانند منابع موثری برای فشار روانی بوده و با عکس العمل های موثر افراد نسبت به مشاغل‏شان مرتبط می باشند.حجم کاری کیفی زمانی اتفاق می افتدکه افراد معتقد باشند،آنها دارای مهارت‏ها و یا ظرفیت‏های لازم برای انجام رضایت بخش وظایف شغلی شان نبوده و این امر با سطوح پایین عزت نفس نیز مرتبط باشد.حجم کاری کم از لحاظ کیفی نیز می تواند به اندازه حجم کاری و یا تو سعه کامل توانایی های بالقوه داده نشود، این امر منجر به عدم رضایت شغلی، انگیزه پایین و جابجایی بالای کارکنان می شود. تکنولوژی جدید و افزایش اتوماسیون در صنعت نیز می‏تواند منجر به ساذه شدن کار و مشاغلی تکراری گردد که اینگونه مشاغل از لحاظ حجم کاری ،استرس زا می باشند.اگرچه کارهایی که نیازمند تلاش و جنب و جوش زیادی هستند، استرس زا می بتشند، کارهای خسته کننده، تکراری و یکنواخت نیز می توانند برای سلامت فیزیکی و روحی ،بسیار مضر باشند.فقدانانگیزه ،استفاده نکردن از مهارتها ،خستگی و بی حوصلگی ،ویژگی بسیاری از مشاغل کارگران یقه آبی بوده و ممکن است بسیار خطرناک باشند (جمال[۳۵]، ۲۰۰۴).
ساعات کاری: تعداد ساعاتی که فرد مشغول به کار است نیز می توانند استرس زا باشند.مطالعات متعدد صورت گرفته نشان می دهند که رابطه مهمی میان ساعاتکلی کار و شاخصه های مختلف بهداشتی و سلامتی وجود دارد.تجزیه و تحلیلی های که اخیرا انجام گرفت رابطه جزئی (کوچک)، اما از لحاظ آماری بسیار مهم را بین ساعات کاری و سلامت فرد(هم سلامت فیزیولوژیکی و هم سلامت روانی) نشان داده است (بهزادی،۱۳۸۴)، پارک[۳۶] (۱۹۹۷) بیان میدارند که ممکن است رابطه ای غیر خطی میان ساعات کاری و نشانه های بیماری مرتبط با استرس وجود داشته باشد،به‏گونه‎ای که افرادی که بیشتر از ۴۸ ساعت در هفته کار می کنند، بیشتر در معرض بیماری قرار می گیرند. در سالهای اخیر شاهد ظهور الگوهای مختلف ساعات کاری و یا در واقع جداول کاری بوده‏ایم. یکی از آنها کار متغیر است که بعنوان الگوی متغیر ساعت کاری (تغییر الگوی ساعات کاری) تعریف می‏شود، نوع دیگری از جداول کاری که اخیرا توجه قرار گرفته است، جدول کاری متغیر و فشرده است. بسیاری از سازمانها برای تعریف انعطاف پذیری و بهره ورزی و همچنین برای کاهش هزینه های سفر کارکنان در جائیکه کارکنان باید از محل زندگی به محیط کاری منتقل شوند، ساعات کاری روزانه را افزایش داده اند و از میزان روزهای هفتگی کاسته اند (شفیعی،۱۳۸۶).
تکنولوژی جدید: در میحط کاری سریع‏التغییر، مهارت ها نیز سریعا کهنه می‏شوند. الزام به آشنایی مداوم با سیستم ها و تجهیزات جدید ممکنست برای بعضی از افراد تعهد آور باشد.هنگاه عرضه تکنولوژی جدید در محیط کاری ،هر چند آموزشهای لازم هم داده شده باشد و افراد برای این امر مهیا گردیده باشند ،ممکنست آنه در سازگاری با نو آوری ها ،احساس ناتوانی ،که این امر می تواند شرایط استرس زایی را بوجود آورد. عرضه تکنولوژی های جدید با تغییر در رضایت شغلی و سلامتی جمعی از افراد مرتبط می باشد. همراه شدن با تکنولوژی جدید نیز ممکن است برای مدیران استرس زا باشد. هر چند در سال‏های اخیر میزان استفاده از کامپیوتر در تمام سطوح سازمان ،افزایش چشم‏گیری داشته است ،اما مدیران اغلب نگران پیشرفت تکنولوژی کامپوتری بوده و تمایل کمی برای استفاده از سیستمهای جدید از خود نشان می دهند،که این امر ممکن است برای مدیران و زیر دستانشان مشکل ساز گردد (جمال، ۲۰۰۴).
قرار گرفتن در معرض ریسکها و خطرات: بعضی از گروهای شغلی نظیر افسران پلیس ،کارگران معدن، سربازان،پرسنل زندان،آتش نشانان و کارگران صنایع اکتشافات و تولید نفت وگاز ،دارای ریسک بالایی می باشند. این افراد در حالت هیجان دائمی و آمادگی برای ارائه واکنش فوری بسر می برند که این امر می تواند برای سلامتی آنها مضر باشد . همچنین احتمال این امر نیز وجود دارد مه تاکید مداوم و مستمر بر نیاز به توجه و ایمنی در محیطهای خطرناک نسبت به خود خطرها ،استرس بیشتری را بوجود آورد. این طبعیت انسان است که از تفکر درباره خطر و یا مرگ در محیطی خطرناک دوری نماید. با این حال مطالعات مختلف نشان می دهند که بعضی از کارکنان، خطرات مرتبط با شغل را بعنوان عامل و منبعی برای استرس قلمداد می نمایند (سایبان فرد،۱۳۸۱).
ب) نقشهای سازمانی:
نقش‏ها شامل رفتارها و الزاماتی هستند که با کاری که فرد انجام می دهد ،در ارتباط می‏باشند.. مطالعات وی در این زمینه ،چارچوبی را برای انجام پژوهش‏های بعدی روی استرس ناشی از شغل ،فراهم آورد. بر طبق نظر آنها، اختلال در نقش ها به دو طریق صورت می گیرد که عبارتند از : ۱- ابهام نقش، ۲- تضاد نقش و الزامات شغلی متعارض.
ابهام در نقش: ابهام نقش اشاره به غیر قابل پیشبینی بودن پیامد های عملکرد شغلی فرد دارد.بعدا این مفهوم گشترش پیدا نمود وفقدان اطلاعات مورد نیاز برای ایفای نقش را نیز در بر گرفت. لذا این مفهوم، هم غیر قابل پیش بینی بودن پیامد ها هم کمبود اطلاعات مورد نیاز را با توجه به رفتارهای مورد انتظار نقش،ارزیابی می نماید. مطالعات متعدد نشان داده اند که رابطه ثابتی میان ابهام نقش در شغل و سطوح بالای استرس روانی وجود دارد (شفیعی،۱۳۸۶).
تعارض نقش: متشابها تعارض در نقش که منعکس کننده الزامات (خواسته های) ناسازگاری از فرد (چه در یک نقش و چه در نقشهای متعدد و مختلفی که فرد بر عهده دارد)می تواند باعث بوجود آمدن واکنشهای منفی روانی در فرد شود خصوصاً زمانی که فرد احساس ناکاراآمدی در شغل نماید (بهزادی،۱۳۸۴).
حجم نقش: حجم نقش اشاره به تعداد نقشهای مختلفی دارد که یک فرد مجبور به انجام آنهاست.حجم نقش نه تنها منجر به ایجاد فشار زمانی برای انجام شده توسط نرگنان (۱۹۹۹)، اکثر پاسخ دهندگان اظهار می‏داشتندند که حجم کاری در مقایسه با ابهام و یا تضاد شغلی ،موجب ایجاد استرس (فشارهای) بیشتری می‏گردد.دلیلی که می توان برای آثار منفی این متغیر های مربوط به نقش (ابهام، تضاد وحجم) روی سلامت روانی و فیزیکی فرد بیان نمود، این است که این متغیرها منجر به ایجاد عدم اطمینان (برای فرد) می‏گردند،که این امر نیز به نوبه خود از لحاظ روانی، ناراحت کننده و عذاب آور است و اگر تداوم داشته باشد و این تداوم در سطوح بالا صورت گیرد، می‏تواند منجر به اختلالات روانی در فرد گردد (شفیعی،۱۳۸۶).
مسولیت: مسولیت بعنوان یک عامل استرس ژای بالقوه مرتبط باد نقشهای افراد در سازمان شان ،شناخته شده است.بین مسولیت در قبال اشیاء و وسایل (مثل بودجه ها و یا تجهیزات)و مسولیت در قبال افراد ،تمایزو تفاوت وجود دارد .اگرچه مسولیت بیش از حد ،عاملی برتی ایجاداسترس به شمارمی آید ،در عین حال فقدان مسولیت نیز ممکنست استرس زا باشد(خصوصا اگر افراد ،فقدان مسولیت را دال بر حجم کاری کم،تلقی نمایند). برای بعضی از کارگران ،مسولیت در قبال زندگی و امنیت دیگران ،عامل مهمی برای استرس روانی بشمار می رود.بعنوان مثال،راننده یک جرثقیل می داند که در صورت مرتکب شدن اشتباه،پیامدهای خطرناکی بوجود می آید.همچنین مسولیت در قبال ایمنی و سلامت افراد، ممکن است عاملی مهم در پیش بینی خطر ابتلا به بیماری های قلبی در بین کنترل کننده های ترافیک هوایی باشد (شفیعی، ۱۳۸۶).
ج)روابط کاری :
کیفیت روابط بین فردی و فقدان حمایت اجتماعی (از سوی سایرین در محیط کاری) به عنوان منابع بالقوه استرس مرتبط با شغل مورد بررسی قرار گرفته اند.این امر زوشن است که روابط بین فردی منفی و عدم وجود حمایت از سوی همکاران و سر پرستان ،می تواند عامل استرس زای مهمی برای بسیاری از کارکنان باشد . برعکس ،برخورداری از حمایت اجتماعی از سوی سایرین در درون سازمان،میتواند مستقیما از میزان استرس روانی بکاهد و آنرا تسکین دهد. حمایت اجتماعی به شکل انسجام گروهی ،اعتماد بین فردی و توجه سرپرست به فرد ،با سطوح پایین تر استرس شغلی و سلامتی بیشتر در ارتباط است.به عبارت دیگر ،رفتار غیر حمایتی سرپرست، ارتباط چشمگیری بت احساس فشارشغلی دارد. و همچنین سرپرستی دقیق و نظارت سخت و غیر منعطف بر عملکرد نیز می‏تواند استرس زا باشد (بهزادی،۱۳۸۴).
شخصیت های نابهنجار و تند: بعضی افراد ممکن است به علت نادیده گرفتن احساسات سایرین، بطور ناآگاهانه برای سایرین ایجاد استرس نمایند. این افراد، اغلب افرادی موفقیت گرا و با هوش می باشند، اما در سطح احساسی، از عملکرد خوبی برخوردار نمی باشند. نیاز به کمال، داشتن مشغله ذهنی فخرفروشی و شیوه انتقادی شخصیت ناهنجار، باعث ایجاد احساس ضعف وکمبود در سایر کارکنان می گردد. هنگامی که فردی یا فرد دارای شخصیت خسن وناهنجار، همکار می گردد، برقراری ارتباط به این گونه شخصیت برای وی مشکل آفرین و استرس زا می گردد (اشمایل[۳۷]، ۲۰۰۹).
شیوه رهبری : سبک رهبری، یکی از منابع بالقوه‏ استرس کاری برای کارکنان است. خصوصاً مشاهده شده است که سبکهای رهبری اتوکراتیک و خودکامه، منجر به ایجاد استرس برای بسیاری از کارکنان می شود. عدم توجه به انگیزه ها، نگرشها و نیازهای کارمندان، که مبین شیوه رهبری وظیفه گرایی می باشد، منجر به ایجاد استرس برای بسیاری از کارکنان می شود. واکنشهای ارائه شده به کسب اقتدارگرا بین افراد متفاوت است. اگر چه تعداد کمی از افراد ترجیح می دهند که کسی آنها را هدایت نماید و در کارشان اختیار هیچگونه تصمیم گیری نداشته باشند، اما بسیاری از کارکنان برای داشتن نقش در فرایندهای تصمیم گیری و داشتن آزادی عمل در محیط کارشان ارزش قائلند (زارعی متین، ۱۳۹۲).
د ) توسعه کار
این طبقه از عوامل بالقوه اسرس زا شامل عدم امنیت شغلی، احساس ارتقاء ناکافی و یا ارتقاء بیش از حد در سازمان و احساس عدم دستیابی به اهداف و یا رویاهای فردی می شود. در سال‏های اخیر شاهد تغیراتی اساسی در مفهوم کار بوده ایم، بطوریکه اشکال مختلفی از قراردهای استخدامی مورد توافق طرفین قرار گرفته و یا در بعضی از حالات به اجرا در آمده اند، برای بسیاری از کارکنان مسیر خطی توسعه کار ، یک گزینه امکان پذیر و حتی مورد دلخواه نیست. با این حال، در مقایسه با سایر عوامل تشریح شده در بالا، رابطه

برای

ارائه‌ خدمات به مشتریان خرده پا که نیاز به خدمات مشخصی دارند

ارائه‌ خدمات به شرکتهای بزرگ و سازمان های دولتی

ارائه‌ خدمات مشاورهای در سرمایهگذاری، خرید و فروش سهام و مبادله ابزارهای مالی، ارز و مشتقات آن .
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)

تجهیز منابع پولی از طریق ابزارهای غیر تراز نامهای مانند اعتبارات اسنادی و اوراق بهادار مشتقی (هفرنان، ۱۳۸۵، ص ۵۳- ۴۳).

بانکها از طریق ارائه خدمات بانکی به مشتریان، کسب درآمد می‌نمایند. بدین شکل که از طریق جذب سپرده های مردم با نرخ بهره پائین و اعطای تسهیلات با نرخ بهره بالاتر، اختلاف دو نرخ، عایدی بانک میباشد که اصطلاحاً به آن حاشیه سود و بهره گفته میشود، صورت می‌پذیرد. بنابراین هرچقدر بانک بتواند از مقیاسهای اقتصادی استفاده کند، سود حاصل از این عمل بیشتر خواهد بود.
عکس مرتبط با اقتصاد
سؤالی که در این جا مطرح می‌شود این است که چه متغیرهای اقتصادی در جذب منابع تأثیر گذارند؟ آیا متغیرهایی مثل: درآمد ملی، نرخ ارز، تورم و شاخص بهای داراییهایی چون: کالاهای شبه سرمایهای مانند خودرو، مسکن و قیمت سکه طلا، روی حجم سپرده های بانکی مؤثرند؟ آیا عوامل مؤثر در بانکداری از قبیل تبلیغات، تعداد کارکنان، تعداد شعب، حجم تسهیلات اعطایی و غیره بر تجهیز منابع بانکها تأثیرگذار میباشند؟ و این که در صورت تأثیرگذاری، تأثیر هر کدام از متغیرهای مذکور به چه میزان می‌باشد؟
عموماً در فعالیتهای بانک، جذب منابع مالی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، زیرا موفقیت در این زمینه میتواند عاملی برای موفقیت در سایر زمینه ها باشد، از آنجا که جذب منابع مالی برای هر بانک و سیستم بانکی هم به عوامل برون سازمانی و هم به عوامل درون سازمانی مربوط می‌شود، شناخت این عوامل و میزان تأثیرگذاری هر کدام از آنها نیز برای موفقیت در این زمینه مهم و اساسی است.
اما سودآوری بانکها تحت تاثیر عوامل داخلی قابل کنترل مدیریت بانک و یا تحت تاثیر عوامل و شرایط اقتصادی حاکم بر کشورها و عوامل محیطی که بر آن تأثیر میگذارند میباشد. لذا برای دوری از هر انحرافی عوامل مؤثر بر سودآوری به دو گروه اصلی: عوامل تعیین کننده داخلی و بیرونی، تقسیم شده اند (حبیبی پور، ۱۳۸۷).

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

۲-۳-۲- عوامل برون سازمانی

عوامل تعیین کننده بیرونی فراتر از مدیریت بانک هستند که به دو دسته عواملی تقسیم می‌شوند:
الف) مالکیت و مقیاس بانک: در کشورهای سوسیالیستی بانکها معمولاً ملی، در کشورهای سرمایه داری بانک‌ها خصوصی و معمولاً در کشورهای جهان سوم بانکها نیمه دولتی میباشند.
ب) عواملی که به شرایط اقتصادی حاکم بر کشور بستگی دارند: مانند نرخ تورم، عرضه پول، سهم بازار، رشد اقتصادی، شرایط تنظیمی و تعدیلی، سیاست های بانک مرکزی و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی تفکیک شده اند (باقری،۱۳۸۰).
بازار وامها و سپرده‌ها ممکن است بوسیله کاهش رشد اقتصادی تاثیر بپذیرد و این اساساً بر سودآوری بانک تاثیر می‌گذارد. تا آنجا که بانکها و دیگر واسطه‌گریهای مالی با این تغییرات شرایط بازار مرتبط هستند که هم از طرف دارائیها و هم از طرف بدهیها می‌تواند اندازه گیری شود.
در این زمینه برای اهداف و مقاصد بانک از آنجایی که طرف دارائیهای بانک بستگی به طرف بدهیها دارد، رشد بازار به وسیله رشد حجم نقدینگی که به عنوان کل جریان اسکناس و مسکوک و سپرده‌های دیداری و سپرده‌های قرض‌الحسنه و سپرده‌های مدت دار می‌باشد بیان میشود.
برای مثال یکی دیگر از عوامل برون سازمانی که می‌تواند در جذب منابع بانک تاثیر بگذارد، سهم بازار از کل شبکه بانکی کشور می‌باشد. سهم بازار می‌تواند به عنوان یک معیار رقابتی در بین بانکها باشد. پس تغییر در سهم بازار می‌تواند در سود بالقوه بانک مؤثر باشد. معیار سپرده از کل سپرده بانکهای تجاری می‌تواند به عنوان معیار سهم بازار بانک بیان گردد.
تغییر در سطح قیمتها یا شرایط تورمی در اقتصاد، از دیگر شرایط محیطی است که میتواند در جذب منابع بانک تأثیر بگذارد. اگر تورم کاملاً پیش‌بینی شده و نرخهای بهره با توجه به آن تنظیم شده ‌باشند، افزایش درآمدها و در نتیجه، رشد آنها سریعتر از هزینه‌ها می‌شود و این یک تأثیر مثبت بر سودآوری بانکها دارد. اگر تورم پیش‌بینی شده نباشد و بانکها در تعدیل نرخ های بهره‌شان کند باشند، این احتمال وجود دارد که هزینه‌های بانک سریعتر از درآمدهای آن افزایش یابند و از این رو بر سودآوری بانک تأثیر معکوس داشته باشد. شایان ذکر است با توجه به تورم پیش‌بینی نشده در ایران و نرخهای سود دریافتی دستوری که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود، تورم بر سود بانک باید تأثیر عکس داشته باشد (حبیبی پور، ۱۳۸۷).

۲-۳-۳- عوامل مؤثر درون سازمانی

عوامل درون سازمانی، اغلب قابل کنترل مدیریت بانک میباشند و آنها اساساً انعکاس سیاستهای مدیریتی بانک و تصمیمگیری در توجه به منابع بانکی هستند. انگیزههای بالای مدیریتی در انجام بهینه کارها در سودآوری بانک مؤثر است که میتواند به وسیله بررسی ترازنامه و حسابهای صورت سود و زیان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد (باقری،۱۳۸۰).
در این مجموعه عوامل مؤثر در تجهیز منابع بانکی که تحت تأثیر عوامل داخلی قابل کنترل مدیریت میباشد، مورد بررسی قرار می‌گیرد. با مطالعات دقیق و فراگیری که در این حیطه انجام گرفته، به یک دسته بندی کلی پیرامون عوامل مؤثر در تجهیز منابع بانکی دست یافتهایم. این عوامل به چهار دسته کلی تفکیک می‌شوند:

عوامل خدماتی که به تنوع خدمات بانکی، کیفیت خدمات بانکی، خدمات بانکداری الکترونیکی و مهارت‌های تخصصی کارکنان تقسیم میشود.

عوامل مالی که به تسهیلات پرداختی، نرخ سود پرداختی به سپرده ها و جوائز پرداختی به سپرده‌گذاران قرضالحسنه تقسیم میشود.

عوامل ارتباطی و انسانی شامل تبلیغات، رفتار و نحوه برخورد کارکنان بانک با مشتریان، رعایت عدالت و عدم تبعیض در ارائه خدمات، اطلاع رسانی مناسب و ارائه آموزش به مشتریان و ویژگی‌های فردی مناسب کارکنان می‌باشند.

عوامل و شرایط فیزیکی که خود به محل استقرار شعب بانک ، تعداد شعب بانک، طراحی و زیبایی فضای داخلی و خارجی شعب و امکانات فیزیکی شعب بانک تقسیم میشود.

۲-۳-۴- عوامل خدماتی

در بین عوامل و طبقه‌بندی انجام گرفته در بحث پیرامون عوامل مؤثر بر تجهیز منابع، شاید به جرأت بتوان عوامل خدماتی را از مهمترین عوامل مؤثر بر جذب منابع بانکی یاد نمود. در این قسمت هر یک از این عوامل توضیح داده میشوند:

تنوع خدمات بانکی

کیفیت خدمات بانکی

خدمات بانکداری الکترونیکی

مهارتهای تخصصی کارکنان

۲-۳-۴- ۱- تنوع خدمات بانکی

بهبود خدمات و تنوعسازی آن در سیستم بانکی میتواند هم به سودآوری و بهره وری بانکها بیانجامد و هم باعث جذب منابع بیشتر شود. از این رو بایستی خدمات بانکی را بهبود بخشید و راهی است که تمام بانکهای موفق دنیا آن را آزموده و نتیجه هم گرفتهاند. یک بانکداری موفق در محیطی رقابتی و بازاری پویا، نیازمند ایجاد بازارهای جدید به شیوهای مؤثر، کارایی در هزینه و ایجاد سازمانی چابک است که توان واکنش سریع در بازار را داشته باشد. به ویژه آن که دستیابی به کیفیت و ارائه راه حلهای مبتکرانه در این محیط پر رقابت برای بانکداران حرفهای، امری ضروری به نظر میرسد (تحویلداری،۱۳۸۶).
موارد بالا منشاء پیدایش راهبردهایی است که آن را بهبود و تنوع خدمات نامیده اند. در صنعت بانکداری تعدادی از بانکها حرکت به سوی ارائه شیوه های خدمات بانکداری الکترونیک و استقرار سیستم جامع بانکداری را به عنوان راهبرد اصلی خود برگزیدهاند و عدهای با افزایش طرحهای مختلف سپردهگذاری و ارائه تسهیلات مناسب سعی در ارزش آفرینی برای مشتریان خود داشتهاند و در نهایت گروهی نیز از مجموعهای از راهبردهای فوق به شکل همزمان سود جسته‌اند.
اما جوهره اصلی تمام راهبردهای مذکور همان ضرورت تغییر متناسب با محیط و سازگار با نیازهای مشتریان بوده است. هر بانکی برای ورود به دنیای جدید تجارت و فعالیت حرفهای بانکداری نوین، باید هزینه هایی را بپردازد. برای ایجاد مزیت رقابتی دراقتصاد جهانی، فناوری اطلاعات و بهبود و تنوع خدمات با کیفیت جهانی، هزینهای مطرح است که نظام بانکی بایستی بپردازد تا به این دنیای جدید بپیوندد. پرداختن چنین هزینه هایی مستلزم کسب درآمد از راه های گوناگون یا به عبارتی ساده تر، متنوع شدن منابع درآمدی بانکهاست.
نتیجه تصویری درباره فناوری اطلاعات
بنابراین، فعالیت سنتی بانکی که امروزه بانکها به آن میپردازند، تکاپوی پرداخت هزینه ورود به تجارت جهانی را نخواهد داشت. راهبردهای بهبود و تنوع خدمات منجر به افزایش رضایت نسبی مشتریان از بانک شده و ماندگاری بیشتر مشتریان، به معنی افزایش سودآوری و جذب منابع برای بانک است. به علاوه، هزینه جلب مشتریان جدید را کاهش خواهد داد. تنوع خدمات، تنوع منابع درآمدی را محقق میسازد و توان رقابتی و سودآوری بانک را افزایش میدهد (حبیبی پور، ۱۳۸۷).
بانک‌ها برای ارائه‌ خدمات نوین و محصولات جدید، نیاز به بازاریابی نوین علمی دارند. شناسایی مشتریان و نیازهای متنوع آنها با بازاریابی نوین امکان پذیر است. در بانکداری نوین، بانک‌ها برای شناسایی مشتریان و نیازهای آنها دست به بازاریابی تک به تک و بازاریابی براساس پایگاه داده‌ها می‌زنند. بازاریابی تک به تک؛ یعنی ایجاد و مدیریت رابطه فردی با تک تک مشتریان. امروزه به دلیل بهره‌گیری ازفناوری رایانه‌ای، بازاریابی تک به تک در مقیاس وسیعی قابل اجرا و اقتصادی است. تکنولوژی پایگاه داده‌ها این امکان را به بانک‌ها می‌دهد که رد تک به تک مشتریان خود را دنبال کنند. استفاده بانک ازتکنولوژی جدید داده‌ها به آنان این امکان را داده است که در بازاریابی، موفقیت بیشتری کسب کنند. بنابراین با بازاریابی مناسب و علمی می‌توان استراتژی‌هایی را به کاربرد که محصول مناسب را در زمان مناسب با ابزاری مناسب به مشتری ارائه دهد. قطعا بدون بازاریابی و شناسایی نیازهای متنوع مشتریان، ترغیب مردم به سپرده‌گذاری در بانک مطابق استانداردهای جهانی امکان‌پذیر نخواهد بود. یکی دیگر از چالشهایی که بانکداری ایران با آن روبروست، نداشتن بازاریابی بانکی مناسب است. این نقصان منجر به ارائه‌ خدمات مشابه و یکنواخت بدون توجه به نیازها و خواسته‌های مشتریان میشود. تنوع خدمات بانکی باعث می‌شود بانک‌ها از نظر رقابتی در موقعیت خوبی قرار گیرند با اینکه خدمات بانکی به سادگی قابل تقلید است و مزیت نسبی یک بانک بخوبی پس از دوره‌های کوتاه از بین می‌رود، اگر بانک‌ها به طور مستمر در زمینه نوآوری سرمایه‌گذاری کنند می‌توانند از بانک‌های دیگر جلو بیفتند (طالقانی و صدرائی،۱۳۸۹، ۹).
بنابراین در محیط بسیار رقابتی، پیچیده و پویا در نظام بانکداری کوچکترین تفاوت موجود در خدمات در کنار افزایش تقاضای مشتری منجر به نقل و انتقال عظیم در صنعت می‌شود (بیرلی و همکاران، ۲۰۰۴).

۲-۳-۴-۲- کیفیت خدمات بانکی

هر چند که کالاها و خدمات، از جمله بخشهای دارای رشد سریع در کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شوند، با این حال در این کشورها کمتر توجهی به کیفیت ارائه خدمات می‌شود.
کیفیت به عنوان یکی از مهمترین معیارهای ارزیابی خدمات، عبارت است از مفهومی وسیع که بخشهای مختلف ‏سازمان نسبت به آن متعهد بوده و هدف‏ افزایش کارایی کل مجموعه است، به گونه‏ای که مانع از پدید آمدن عوامل مخل کیفیت شده و در نهایت با حداقل هزینه و با هدف افزایش قابلیت رقابت، کل این مجموعه را با مشخصات مورد نظر مشتری مطابقت دهد.

۲-۳-۴-۲-۱- ویژگی های خاص خدمات بانکی

بانکداری به عنوان یک رشته فعالیتهای اقتصادی که ایجاد اعتبار میکند و امور مربوط به پرداخت ها و نقل و انتقال وجوه را تسهیل می نماید ( ونوس و همکاران ۱۳۸۳ ،۳)خدماتی را شامل میشود که دارای دو ویژگی انحصاری میباشند:
الف) مسؤولیت امانت داری: اشاره به مسؤولیت سازمان های خدماتی مالی در مدیریت نقدینگی مشتریان دارد و این نکته ضروری است این سازمان‌ها، توصیه‌های مالی مناسب به مشتریان ارائه دهند. در بازاریابی خدماتی مالی در واقع مشتریان، مجموعه‌ای از وعدهها را خریداری میکنند، شامل وعده‌های مؤسسه‌های مالی برای مراقبت از پولهای مشتریان و رفاه مالی آنان. بنابراین جلب اعتماد و اطمینان افراد به وسیله مؤسسه‌ی مالی و کارکنان آن امری ضروری است.
ب) جریان دوطرفه‌ی اطلاعات: خدمات مالی صرفاً مربوط به خرید یک طرفه‌ی خدمت نمیشود، بلکه دربردارندهی مجموعه‌ای منظم از تعاملات و مبادلات دوطرفه در طول زمان است. نمونه‌هایی از این تعاملات دوطرفه در خدمات بانکی عبارتند از: صدور صورتحساب‌ها، کنترل حسابها، مراجعه به شعب، استفاده از ماشینهای خودپرداز و غیره. این نوع معاملات دوسویه از طریق اطلاعات جمع‌ آوری شده از مشتریان فرصتهای متوالی برای ایجاد سود فراهم می‌کند؛ فرصت‌هایی نظیر استفاده از انواع حساب‌ها، پس انداز و اعطای وام، خرید کارتهای اعتباری و غیره ( ونوس و همکاران، ۱۳۸۳،۳۳).

۲-۳-۴-۳- خدمات بانکداری الکترونیک

در حقیقت میتوان گفت که پدیده بانکداری الکترونیک یکی از دستاوردهای تجارت الکترونیک محسوب میشود و با رشد روزافزون حجم تجارت الکترونیک در جهان و با توجه به نیاز تجارت به انجام عملیات بانکی آسان، سریع و دقیق، جهت نقل و انتقال منابع مالی، بانکداری الکترونیک نقش بسیار اساسی در تجارت الکترونیک دارد. بانکداری الکترونیک، اساساً به فراهم آوردن امکان دسترسی مشتریان به خدمات بانکی با بهره گرفتن از واسطه های ایمن و بدون حضور فیزیکی اطلاق میشود ( کهزادی ، ۱۳۸۴).
بانکداری الکترونیک را می‌توان استفاده از تکنولوژی پیشرفته شبکه ها و مخابرات برای انتقال منابع (پول) در سیستم بانکداری معرفی کرد. در واقع بانکداری الکترونیک به معنای یکپارچهسازی بهینه کلیه فعالیتهای یک بانک از طریق به کارگیری تکنولوژی نوین اطلاعات، مبتنی بر فرایند بانکی منطبق بر ساختار سازمانی بانکها است که امکان ارائه کلیه خدمات مورد نیاز مشتریان را فرآهم می‌سازد (ونوس، مختاران، ۱۳۸۴).
استقرار بانکداری الکترونیک یکی از مسایل مهمی است که امروزه از ضروریات صنعت نوین بانکداری به حساب میآید. البته گسترش این روند برای بانکها یک تهدید و در عین حال یک فرصت است. بانک هایی که در ارائه همگانی این گونه خدمات با شکست مواجه شوند، در معرض خطر از دست دادن تعداد زیادی از مشتریان خود قرار خواهند گرفت و بانکهایی که با سرعت به سوی ارائه و ارتقای خدمات اینترنتی میروند، فرصت آن را خواهند داشت که مشتریان بیشتری جذب نموده، مناطق جغرافیایی وسیعتری را تحت پوشش قرار داده و اعتبار خود را در رابطه با مشتریان افزایش دهند. استفاده از بانکداری الکترونیک در کشور باعث کاهش هزینه های بانکداری میشود و بر همین اساس کارمزد بانکها نیز کاهش خواهد یافت.
با توجه به توضیحات ارائه شده می‌توان تعریف واضح‌تر، آشکارتر و محسوس‌تری از بانکداری الکترونیک را ذکر نمود: بانکداری الکترونیکی عبارت است از به کارگیری ابزار و وسایل الکترونیکی در ارائه خدمات و محصولات بانکی که این محصولات و خدمات بخشی از تامین‌های مالی در سیستم‌ پولی و مالی کشور است (خضرا، ۱۳۸۵).
بانکداری الکترونیک به عنوان محوریترین بستر در توسعه کسب و کارهای الکترونیک شناخته می شود و از این رو شکل گیری واقعی تمامی فرایندهای اقتصادی مبتنی بر وب یا شبکه های فیزیکی نیازمند دستیابی به زیرساختهای مناسب بانکداری الکترونیکی است. با توجه به تنوع مدلهای بانکداری الکترونیکی در دنیا که روز به روز نیز بهینه میشوند، اگر نتوان از فرصتها و بسترهای موجود به نحو مطلوبی استفاده نمود، قطعاً در آیندهای نزدیک با چالشهای بسیاری برای توسعه اقتصاد دیجیتالی که پایه و اساس آن را بانکداری الکترونیکی تشکیل میدهد، مواجه خواهیم شد (یزدانی و دهنوی،۱۳۸۴).

۲-۳-۴-۴- مهارتهای تخصصی کارکنان

در بانکها و مؤسسات مالی بیشترخدمات توسط نیروی انسانی ارائه میشود و تجهیز منابع درسطح استانداردهای جهانی، مستلزم داشتن کارکنانی ماهر و آموزش دیده است. در بعد فنی، کارکنان باید توانایی استفاده از تکنولوژی جدید را داشته و در شغل خود حرفهای باشند، در بعد انسانی، کارکنان باید بتوانند به بهترین نحو با مشتریان درتعامل و ارتباط باشند و در بعد ادراکی نیز نیروی انسانی شاغل باید به شناسایی، تجزیه و تحلیل و حل مشکلات مشتریان بپردازد ( سید جوادین،۱۳۸۷،۲۶).
کارکنان مهمترین سرمایه هر سازمان می‌باشند و در واقع کارکنان پل ارتباطی بین سازمان و مشتریان هستند. سازمانها با بهره گرفتن ازکارکنان به مشتریان خدمات کیفی ارائه می‌نمایند و رضایت مشتری را جلب می‌کنند. بانکها ومؤسسات مالی نیز منابع مالی مورد نیاز خود را با مهمترین ابزارشان یعنی کارکنان از مشتریان اخذ می‌کنند. وجود و بقای یک بانک بستگی به مشتریان آن بانک دارد، اگرمشتریان نباشند بانکی نیز وجود نخواهد داشت و مهمترین مشتریان یک بانک مشتریان داخلی آن، یعنی کارکنان بانک می‌باشند بیشتر مشتریان بانک‌ها به دلیل بی‌توجهی و بی‌تفاوتی کارکنان با بانک‌ها قطع ارتباط می‌کنند. رضایت مشتریان بانک‌ها به کیفیت خدمات دریافتی کارکنان بانک بستگی دارد و قابلیت خدمت رسانی کارکنان نیز به کیفیت خدمات داخلی سازمان وابسته است. کیفیت خدمات داخلی نیز به معنی رضایت کارکنان ازخدمات دریافتی‌ از سازمان است (اکرامی،۱۳۸۳).
استفاده از کارکنان مجرب و با روابط عمومی مناسب که دارای سوابق و تحصیلات مرتبط باشند به منظورکاهش میزان اختلاف عملکرد بانک با انتظارات مشتریان درخصوص ارائه خدمات، حائز اهمیت است.
در این زمینه میتوان با برگزاری دوره های آموزشی مختلف و با محتوا، مهارتهای نیروی انسانی سازمان را افزایش داد. به روز کردن و استفاده هرچه بیشتر از تکنولوژی آموزشی، ارائه تسهیلاتی نظیر اینترنت و اجازه استفاده از کتابخانه به عنوان جدا ناشدنی‏ترین بخش آموزش در افزایش رضایت‏مندی مشتریان نه تنها رضایتمندی کل را افزایش می‏دهد بلکه درجذب مشتریان جدید نیز بسیارمهم است. تنوع بخشیدن و به طور کلی مهندسی و بازنگری پویا در خصوص چارچوب و محتوای دوره‏های آموزشی به عنوان یکی از حیاتی‏ترین و کلیدی‏ترین فاکتورهای موفقیت و رضایتمندی مشتریان خدمات آموزشی مطرح می‏باشد. از آنجا که ارائه خدمات بانکی بستگی مستقیم به قابلیت نیروی انسانی شاغل در این صنعت داشته و یکی از مؤلفه‏های اساسی افزایش و ارتقای کارایی محسوب می‏شود (یزدانی ودهنوی،۱۳۸۴).

۲-۳-۵- توانایی‌های فنی مورد نیاز در مشاغل بانکی

سرمایه انسانی در کارکرد و موفقیت سازمان‌ها به ویژه سازمان‌های خدماتی و به طور اخص در نظام بانکی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و به همین سبب بانک‌هایی که به موفقیت دائمی، قابل اتکا و رو به رشد می‌اندیشند به این موضوع توجه ویژهای دارند. موضوع سرمایه انسانی در یک بانک، از مراحل استخدام، انتخاب آموزش‌های پیش یا بدو خدمت، اشتغال و ادامه کار در بانک، آموزش‌های ضمن خدمت، ارتقاء و انتصاب ادامه و حتی بعد از بازنشستگی نیز مورد توجه خواهد بود (نوری،۱۳۸۹،۷۱).
برای اینکه نیروی انسانی و به خصوص آن دسته از آنان که در ارتباط مستقیم و مستمر با مردم و مشتریان بانک می‌باشند، مؤثر و موفق عمل نمایند می‌باید از توانایی‌های فنی و توانایی‌های ارتباطی و ادراکی مناسبی برخوردار باشند. در همین راستا در این بخش به بررسی توانایی‌های فنی مورد نیاز کارکنان بانک‌ها پرداخته شده است.

۲-۳-۵-۱- توانایی‌های ارتباطی

شغل و حرفه‌ی بانکداری به‌ ویژه آن بخش که در فضای شعب بانک‌ها صورت می‌پذیرد، از جمله مشاغلی محسوب می‌گردد که توانایی‌های ارتباطی در آن نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. پیچیدگی مدیریت ارتباط با مشتریان بانکی، به‌ خصوص مشتریان شعب هنگامی نمود جدی و بارزتری پیدا می‌کند که تنوع ارتباطی یک کارمند پشت باجه را به تصویر بکشیم.
کارمند پشت باجه، از ابتدای یک روز کاری، که به‌صورت طبیعی از انرژی وی رو به تحلیل می‌گذارد، با تنوع متمایزی از مشتریان مواجه می‌شود، برخی از مشتریان را خانم‌ها تشکیل می‌دهند، گروهی دیگر آقایان هستند، جوان‌ها، مسن‌ها، مشتری با تحصیلات بالا، مشتری با تحصیلات پایین، مشتری که قسط می‌پردازد، مشتری پرتوقع، مشتری کم توقع، مشتری خوش برخورد، مشتری خونسرد، مشتری عصبی و غیره را می‌توان به عنوان فهرست کوتاهی از این تنوع ارائه نمود. همین فهرست کوتاه اهمیت توانایی‌های فردی ارتباطی ضروری برای یک کارمند بانک به‌ویژه کارمندی که در شعبه بانک به صورت مستقیم با مشتریان در ارتباط می‌باشند را به نحوی بارز نشان می‌دهد (نوری،۱۳۸۹،۱۴۱).

۲-۳-۶- عوامل مالی

این عوامل شامل موارد ذیل میباشد که در ادامه هر یک از این عوامل توضیح داده میشوند:
۱٫ تسهیلات پرداختی به مشتریان