کاربردهای تشریح کننده ارزش: این دسته از نگرش ها برای بیان ارزش ها و باورهای اصلی مصرف کنندگان در جهت شکل دادن و تشریح ارز شها و باورهای اصلی و بنیانی افراد به وجود می آیند. بر این اساس مصرف کنندگانی که برای طبیعت و محیط زیست ارزش قائلند نسبت به محصولات یا فعالیت هایی که به نوعی در چارچوب این ارزش بنیانی زندگی آنها قرار می گیرند نگرش مثبت پیدا می کنند. چنین مصرف کنندگانی به خرید و حمایت از محصولاتی که با توجه به محیط زیست طراحی می شوند و مورد بازیافت قرار می گیرند روی می آورند. به عنوان نمونه، برخی از مدادها و کاغذهای امروزی از نوع بازیافتی هستند.
عکس مرتبط با محیط زیست
کاربردهای انتفاعی: این فعالیت بر پایه شرطی شدن کنش گر شکل می گیرد. افراد نسبت به محصولات یا فعالیت هایی که به آنها نفع برسانند نگرش مثبتی دارند و برعکس، نسبت به فعالیت هایی که به سود آنها نیستند و یا مضر هستند نگرش منفی پیدا می کنند. بازاریابان اغلب در تبلیغات خود سعی می کنند به مصرف کنندگان وعده یک منفعت را بدهند. به عبارت دیگر سعی می کنند نشان دهند که یا خود محصول به آنها منفعت می رساند یا این که بازاریاب از طریق طراحی برنامه های ویژه مانند مسابقه و قرعه کشی به آنها منفعتی می رساند.
کاربردهای تدافعی: در درون افراد، نگرش هایی به منظور دفاع از خود و تصورات شخصی آنها در برابر تهدیدات و یا کاستی های احتمالی شکل می گیرند. مثلا کسانی که در موقعیت های اجتماعی تهدیدی را احساس می کنند نگرش مثبتی نسبت به محصولات یا نام های تجاری پیدا می کنند که به آنها وعده امنیت و از بین رفتن تهدیدات را می دهند .به همین ترتیب، محصولاتی که از خود تصویر و شخصیت مردسالارانه ای را نشان می دهند ممکن است بسیار مورد توجه مردانی قرار گیرند که ویژگی های مردانه احساس ضعف می کنند(هاوکینز و همکاران[۳۴] ،۲۰۰۶ ص۲۹۸-۲۹۷).
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۲-۱-۴- اندازه گیری و سنجش نگرش ها

از آنجا که نگرش ها مفاهیمی کیفی و انتزاعی هستند، برای سنجش آنها مجبوریم به شیوه ها و روش هایی کمی متوسل شویم. برای سنجش نگرش ها از مقیاس های نگرش استفاده می شود. این مقیاس ها انواع متعددی دارند. یک مقیاس نگرش باید دارای پایایی و اعتبار باشد تا اندازه گیری آن قابل اعتماد باشد.
الف) مقیاس فاصله های یکسان نما به وسیله ترستون[۳۵] تهیه شده بدین صورت که ابتدا تعداد زیادی جملات گوناگون حاکی از مخالفت یا موافقت با موضوع نگرش تهیه می شود. بعد گروهی از داوران این جملات را از نظر میزان مخالفت یا موافقت ارزیابی کرده و یک ارزش میزانی برای هر کدام تعیین می کنند. سپس این جملات را برای سنجش نگرش های افراد مورد استفاده قرار می دهند.
ب) مقیاس مجموع درجه بندی یا مقیاس لیکرت[۳۶] نیز با گرد آوری تعداد زیادی جملات مربوط به موضوع نگرش آغاز می شود. بعد این جملات به آزمودنی ها عرضه شده میزان مخالفت یا موافقت آنها روی یک مقیاس پنج حالتی ( کاملا مخالفم ، مخالفم ، نظری ندارم ، موافقم و کاملا موافقم ) مشخص می شود.
ج) در مقیاس فاصله اجتماعی بوگاردوس[۳۷] میزان پذیرش و نزدیک شدن فرد به مردم کشورهای دیگر یا گروه های خاص به صورت هفت درجه مختلف پذیرش سنجیده می شود.
د) در مقیاس تراکمی یا مقیاس گاتمن[۳۸] مجموعه ای از گونه ها برای سنجش نگرش های یک بعدی به کار می رود. در محاسبه نمرات این مقیاس همیشه بالاترین یا افراطی ترین نمره، ملاک قضاوت درباره نگرش فرد پاسخ دهنده است.
برای سنجش نگرش ها به جز مقیاس های ذکر شده از روش های دیگری چون مقیاس های تک ماده ای، مصاحبه، روش های فرافکن و فنون پوشیده یا مبدل روش افتراق معنایی، روش های فیزیولوژیابی و روش مشاهدات رفتاری می توان بهره گرفت. همه این روش ها با مسئله تعیین اعتبار و پایانی روبه رو هستند(کریمی ،۱۳۸۶).

۲-۱-۵- نظریه ها و الگوهای تغییر نگرش

۲-۱-۵-۱- الگوهای یادگیری تغییر نگرش

نظریه محرک – پاسخ: نظریه های محرک – پاسخ بیشتر بر روابط بین محرکهای ویژه با پاسخ های خاص تاکید می ورزند. از این دیدگاه، هر رفتار قابل تجزیه شدن به واحدهای عادتی خاص یا پاسخهای قابل تفکیک از هم است. اگر پاسخی به تقویت منجر شود، احتمال وقوع مجدد آن زیادتر می شود. از این تحلیل چنین نتیجه می شود که الگوی محرک – پاسخی تغییر نگرش تاکید فراوانی بر ویژگیهای پیام های عرضه شده(پیامها، ترغیبها، جاذبه ها و نظایر آن ) که سعی در تغییر دادن نگرش ما دارند، داشته و توجه زبادی بر پاداش هایی که با تغییر دادن نگرش عاید ما خواهد شد، دارد. یک از اصول بنیادی در رویکرد محرک – پاسخی به تغییر نگرش آن است که تقویت کننده های ارائه شده برای تغییر نگرش باید قوی تر از تقویت کننده هایی باشند که وضع موجود را حفظ می کنند. ممکن است در پشت این اندیشه، بر این عقیده معتقد باشیم که هر فرد دارای شخصیتی یگانه است، از این نظر که برای پیش بینی پاسخ او تاریخچه تقویت های گذشته او را باید در نظر داشته باشیم. زیر بنای چنین عقیده ای این فرض است که اگر تاریخچه تقویت های گذشته یک فرد دانسته و معلوم باشد، پیام دهنده می تواند آن را برای دستکاری نگرش های پیام گیران داشته باشند، و اگر منابع کافی دراختیار آنها باشد، قادر خواهد بود نگرش های هر کسی را با بهره گرفتن از شیوه ها و تکنیک های خاصشان تغییر دهند(کریمی ،۱۳۸۶).
نظریه هاولند: در اواخر سال ۱۹۵۰ یک گروه بسیار فعال و خلاق از روانشناسان اجتماعی تحت سرپرستی هاولند[۳۹](۱۹۵۳) در دانشگاه ییل گرد آمدند(هاولند و همکاران ،۱۹۵۳). این گروه با همکاری یکدیگر الگویی برای تغییر نگرش عرضه کردند که اصول یادگیری را برای تغییر نگرش مورد تایید و تاکید قرار داده بود. به عقیده آنان اصولی که برای کسب مهارتهای بدنی و کلامی به کار می روند می توانند برای درک چگونگی شکل گیری و تغییر نگرشها نیز بکار روند. به گفته آنان در یادگیری نگرشهای تازه سه متغییر مهم وجود دارد که عبارتند از: توجه، ادراک و پذیرش.
نخستین عامل، یعنی توجه به این واقعیت اشاره دارد که همه پیام های محرک مورد توجه قرار نمی گیرند.
عامل دوم، یعنی ادراک به این نکته اشاره می کند که ممکن است برخی پیام ها بسیار پیچیده یا بسیار مبهم باشند. به طوری که گیرندگان مورد نظر از آن سر در نیاورند.
عامل سوم، پیش از آنکه هیچ تغییر نگرشی ایجاد شود، ما باید تصمیم بگیریم که پیام را می پذیریم یا نه. میزان پذیرش عمدتا بستگی به تقویت های عرضه انتظار دریافت پاداش یا تجربه خوشایند دیگری در آن نهفته شده، دارد. پیام دریافتی ممکن است حاوی دلایل و استدلالهایی برای پذیرش دیدگاه مورد نظر باشد(کریمی ،۱۳۸۶).
نظریه مشوق ها و تعارض ها: نظریه مشوق ها و تعارض ها به ویژه به تغییر نگرش مربوط می شود. این چهار چوب نظری موقعیت نگرش را بر حسب یک تعارض گرایشی – اجتنابی در نظر می گیرد. فرد دلایل معینی برای پذیرش یک موضع و دلایل دیگری برای رد کردن آن موضع و حتی کسب موضع مخالف دارد. یک دانش آموز دبیرستانی می داند که مواد مخدر خطرناک و غیر قانونی اند، در عین حال او می خواهد که دبیرستان را تمام کرده و وارد دانشکده حقوق شود. این ملاحظات در وی نسبت به مواد مخدر نگرش منفی ایجاد می کند. اما اگر او شنیده باشد که داروهای مخدر مهیج اند و بداند که بسیاری از دوستان او آنها را مصرف می کنند، درباره مواد مخدر نگرش فرد را تعیین می کنند. اگر نگرش کسب شده اولیه منفی باشد، نگرش جدید تنها هنگامی مثبت خواهد بود که اتخاذ موضع جدید در بر دارنده مشوق بیشتری باشد. این الگو از آن جهت مشابه الگوی شرطی شدن و تقویت است که در این الگو نیز نگرش ها کم و بیش به وسیله مجموع عناصر مثبت و منفی تعیین می شوند. تفاوت این دو در اینجا است که الگوی مشوق تاکید خود را بر آنچه فرد با اتخاذ یک موضع خاص به دست می آورد یا از دست می دهد، متمرکز کرده است(کریمی ،۱۳۸۶).

۲-۱-۵-۲- الگوهای شناختی تغییر نگرش

مفروضات الگو درباره ماهیت آدمی: الگوهای شناختی بر مبنای این فرض وضع شده اند که انسان پذیرنده منفعل اطلاعات ورودی نیست، بلکه به عنوان موجودی دارای شناخت، اطلاعات رسیده را مورد ارزیابی، تجزیه و تحلیل و تعبیر و تفسیر قرار می دهد. در این فرایند نقش تفکر، حافظه، بینش و عواملی از این قبیل اساسی و مهم است و همین طور طبق این الگو، هر کس می داند چه نگرش هایی دارد، از نظر موضع گیری در کجا ایستاده است، چه نگرش هایی را می تواند بپذیرد و کدام نگرش ها را رد خواهد کرد(کریمی ،۱۳۸۶).
نظریه تعادل: نکته اصلی در این دیدگاه و دیگر دیدگاه های هماهنگی شناختی هر فرد ، تمایلی نسبت به حرکت از یک حالت عدم هماهنگی به سوی یک حالت هماهنگی، وجود دارد. به ویژه نظریه تعادل معتقد است که یک سیستم از حالت عدم تعادل به سوی یک حالت تعادل حرکت می کند. بدین ترتیب که یکی از حالتهای عدم تعادل به سمت یکی از حالتهای متعادل حرکت خواهد کرد. دیدگاه تعادل، این نکته را روشن می کند که در یک موقعیت مفروض راه های مختلفی برای حل یک ناهماهنگی وجود دارد. بدین ترتیب ، توجه ما را به یکی از مهمترین جنبه های تغییر نگرش جلب می کند(کریمی ،۱۳۸۶).
نظریه همسازی شناختی: اگر چه نظریه های هماهنگی فرض می کنند که ما اندیشمند هستیم، اما این فرض لزوما بدان معنی نیست که ما معقول هستیم. در واقع، دو تن از صاحب نظران این حوزه، ایبلسون و روزنبرگ[۴۰] (۱۹۵۸) اصطلاح منطق روانی را وضع کرده اند که به فرایندهایی اطلاق می شود که ممکن است باورهای ما را طوری تغییر دهند که از نظر روانشناختی هماهنگ باشند، بدون آنکه لزوما از قوانین دقیق منطق صوری پیروی کنند(کریمی،۱۳۸۶).
نظریه ناهماهنگی شناختی فستینگر: تاکنون نظریات مختلفی در باب هماهنگی وارد شده است اما نظریه ناهماهنگی شناختی فستینگر[۴۱]مشهورترین الگوی همسانی شناختی و شاید تأثیرگذارترین نظریه در روان‌شناسی اجتماعی است. او این نظریه را برای نخستین بار در سال ۱۹۵۶ مطرح کرد. نقطه شروع مهم برای برای فستینگر، مشاهده این وضعیت در زندگی روزمره بود، که اغلب در وضعیتی قرار می‌گیریم که طبق نگرش‌های خود عمل نمی‌کنیم، بلکه هماهنگ با الزامات نقش خود و یا زمینه اجتماعی عمل می‌کنیم(بهنر و وانک[۴۲] ،۱۳۸۴ص۱۹۵).
نظریه‌هایی که تا کنون ارائه شده است به مسئله عدم توافق با دیگران شامل فرد یا منبع اطلاعاتی می‌پرداخت اما این نظریه درباره عدم توافق با خود است. فستینگر معتقد است که تعارض میان دو عنصر شناختی در درون فرد، اساس تغییر نگرش را تشکیل می‌دهد. دو عنصر شناختی زمانی ناهماهنگی پیدا می‌کنند که تائید یکی موجب نفی دیگری می‌شود. این حالت زمانی پیش می‌آید که فرد باورهای متضاد یا حتی نگرش و رفتار مخالف هم داشته باشد. به عقیده فستینگر کسی که می‌داند دو عنصر شناختی ناهماهنگ دارد حالت تنش ناخوشایندی احساس می‌کند. تعارض درونی در واقع با افزایش ناخوشایند برانگیختگی فیزیولوژیک بدن تجلی می‌کند. هر اندازه شناخت‌های مورد نظر مهم و انحراف آن‌ ها از یکدیگر بیشتر باشد، ناهماهنگی به همان اندازه بزرگ‌تر خواهد بود(بدار و همکاران[۴۳] ،۱۳۸۱ص ۱۰۹). در این حالت، علاوه بر کوشش برای کاهش ناهماهنگی، شخص فعالانه از موقعیت‌ها و اطلاعاتی که احتمال دارد ناهماهنگی را افزایش دهد پرهیز می‌کند(سورین و تانکارد[۴۴] ،۱۳۸۱ص ۲۲۶). اگرچه دستیابی به اصول تغییر نگرش امری دشوار است ولی نظریه ناهماهنگی شناختی لئون فستینگر به کارورزان این حوزه کمک می‌کند تا با پیش بینی رفتار فردی که دچار ناهماهنگی شناختی شده است، تغییر نگرش او را تا حدی تحت کنترل در آورند. فستینگر و محققان پس از او پیش بینی نمودند که در صورت بروز ناهماهنگی شناخت، فرد به نوعی تعداد یا اهمیت عناصر ناهمسان را کم نموده یا برعکس، تعداد یا همیت عناصر همساز را افزایش می‌دهد. اما راه سومی نیز وجود دارد که همان تغییر نگرش است(فستینگر ،۱۳۷۷).
نظریه خود ادراکی[۴۵] بم: در مورد نظریه ناهماهنگی شناختی توضیحات متفاوتی ارائه شده است که یکی از این مطرح ترین این اظهار نظرها مربوط به داریل بم[۴۶] است، وی که از روانشناسان اجتماعی محسوب می شود بر این عقیده است که یک نظریه ساده تر از نظریه ناهماهنگی شناختی وجود دارد که می تواند بدون توسل به مسئله ناهماهنگی شناختی، انتخاب ها و رفتارهای فرد را در هنگام بروز تضاد و تعارض توجیه کند. نظر بم این بود که نگرش های ما توسط عملکرد ما تعیین می شوند. تفسیر این نظریه این است که ما می توانیم برای بهتر شدن وضعیت، نگرش های ورزشی خود را تغییر دهیم به شرطی که مشارکت بیشتری در ورزش داشته باشیم(جارویس[۴۷] ،۱۹۹۹). برای شرح بیشتر نظریه خود ادراکی، ابتدا مفهوم خود را تعریف می کنیم: خود عبارت از مجموعه ویژگی های فردی است که تفاوت فرد از دیگران یا شباهت او به دیگران را بیان می کند. به عقیده روانشناسان اجتماعی خود بر صفات ذاتی فرد استوار نیست بلکه به تدریج و با سوگیری کنشهای متقابل با محیط ساخته می شود، یعنی محیط به فرد شکل می دهد. منابع شناخت از خود عبارتند از کسب آگاهی از موجودیت خود و توانایی های تفکر درباره خود که از طریق تفکر درباره دیگران آغاز می شود. فرد به همان شیوه ای که سعی می کند ویژگی های دیگران را بشناسد تا بتواند رفتارهای آنان را تبیین و پیش بینی کند، تلاش می کند خود را نیز بشناسد و به باورهایی در مورد خود دست یابد.
طبق نظریه ادراک از خود داریل بم، ما با خودمان نیز مثل دیگران عمل می کنیم یعنی وقتی از صفات و نگرشهای خود مطمئن نیستیم خود را مورد مشاهده قرار می دهیم و بعد نتیجه گیری هایی به عمل می آوریم که با رفتار ما همسو هستند. بم می گوید: چون مردم به شیوه خاصی عمل می کنند، تصور می کنند که به همان صورت نیز ساخته شده اند، برای نمونه فرد سیگاری که سیگار خود را ترک نمی کند به این نتیجه می رسد که فردی بی اراده است. از دید بم علاوه بر رفتار، چهره و قیافه نیز بر ادراک فرد از خود تأثیر گذار است که وی این فرضیه را بازخورد چهره ای نام می دهد.
عکس مرتبط با سیگار
نظریه خود ادراکی، داریل بم[۴۸]، بطور کلی ناظر بر این مطلب است که ما با همان شیوه ای که دیگران را مشاهده می کنیم، خودمان را نیز مورد مشاهده قرار می دهیم. اگر موقعیت (علت بیرونی) اجازه ندهد که رفتار خود را تبیین کنیم، آن را به یک علت درونی نسبت خواهیم داد. همین نتیجه گیری در مورد آزمودنی هایی که مورد آزمایش ضد نگرشی قرار می گیرند نیز صدق می کند. چون نمی توانند برای تبیین علت رفتارهای خود علت بیرونی پیدا کنند، طبیعتا به این نتیجه می رسند که علت رفتار در وجود خود آنهاست. آنها خود را مشاهده و نتیجه گیری می کنند(بدار و همکاران[۴۹] ،۱۳۸۲).
هرچند دو نظریه خود ادراکی و ناهماهنگی شناختی در مورد تبیین خود از فرایندهای درونی تغییر نگرش توافق ندارند، دست کم در یک نکته به هم می رسند. هر دو قبول دارند که وقتی هدف، متقاعد کردن یک فرد برای اتخاذ یک رفتار است، تقویت نه تنها همیشه لازم نیست، بلکه خوب هم نیست. نکته دوم مورد توافق اینست که اگر نگرش می تواند رفتار را تعیین کند، عکس آن نیز باید درست باشد. یعنی رفتار نیز باید نگرش را تعیین کند. این کار می تواند به یکی از دو علت باشد: ۱- برای توجیه تصمیم گیری، اگر در خلاف جهت اعتقادات خود عمل کنیم، احساس ناراحتی خواهیم کرد. ۲- وقتی نمی توانیم رفتار را با عوامل بیرونی توجیه کنیم، قوانین اسناد موجب می شود که در درون خود به دنبال علت یا علت های آن بگردیم. هردو علت ما را به یک نتیجه می رساند که می توانیم نگرش های خاص خود را از روی رفتارهای خود استنتاج کنیم یا حتی آنها را تغییر دهیم.
تئوری عمل مستدل: این تئوری توسط آجزن و فیش باین[۵۰](۱۹۸۰) در کتاب «باور، نگرش، قصد و رفتار» مقدمه ای بر تئوری مطرح شده و مبتنی بر این فرض است که افراد به طور منطقی عمل می کنند. آنها کلیه اطلاعات در دسترس درباره رفتار هدف را جمع آوری و به طور منظم ارزیابی می کنند، همچنین اثر و نتیجه اعمال را در نظر می گیرند، سپس بر اساس استدلال خود تصمیم می گیرند که عملی را انجام دهند یا ندهند(پیکارانین، کارجالوتو و پانیلا[۵۱] ،۲۰۰۴ ص۲۲۶ ). این نظریه شامل سه سازه عمومی می باشد که عبارتند از: تمایل رفتاری، نگرش و قاعده ذهنی. تئوری عمل مستدل، پیشنهاد می دهد که تمایل رفتاری افراد به نگرش فرد در مورد رفتار و قاعده ذهنی بستگی دارد. اگر یک فرد بخواهد رفتاری را انجام دهد شبیه آ ن است که آن را انجام خواهد داد.(تئوری عمل منطقی[۵۲] ،۲۰۱۰) .نظریه نگرش فیشبین اساسی را برای درک و شناخت نگرش و پیش بینی رفتار نشان می دهد.
آجزن و فیش باین (۱۹۸۰) مدلی از ارتباط بین نگرش ها و عملکردها ارائه داده اند که در روانشناسی ورزشی مشهور است. این نظریه « عمل مستدل » نام گرفته است(TRA)[53] و نسخه ساده ای از TRAدر نمودار ۲-۱ نشان داده شده است که مشارکت در ورزش را توضیح می دهد.

موقعیت ها نگرش به ورزش
مشارکت واقعی
هدف از شرکت در ورزش

درک رضایت اجتماعی
از ورزش

نمودار ۲-۱- کاربرد نظریه عمل مستدل برای توضیح شرکت در ورزش

در مدل TRA، دو عامل هدف فردی شرکت در ورزش را تعیین می کند: ۱- نگرش کلی به ورزش ۲- چگونگی رضایت اجتماعی که از طریق توجه به ورزش کسب می شود.
مطابق نظریه عمل مستدل، نگرش شخص به سوی یک موضوع تابعی از عقاید فرد در مورد موضوع است. به علاوه فیشبین و آجزن استدلال کردند که تمایلات رفتاری، فعالیت های رفتاری خاصی را ایفا می کند که به خوبی می توانند به وسیله نگرش ها و قاعده ذهنی نسبت به آن اقدامات قابل پیش بینی باشند(میچل[۵۴] ،۲۰۰۷). همچنین تئوری آژن و فیشبین در مورد عملکرد منطقی بیشتر توضیح دادند که نگرش ها از اعتقادات جاری شده و اهداف و عملکردها را به بار آوردند. اهداف و عملکرد دو عامل اصلی هستند. یکی نگرش شخصی نسبت به رفتار و نگرش دیگران شامل همکلاسی ها و والدین نسبت به رفتار.
طراحی و اقدام خود جوش دانش آموزان در فعالیت های اجتماعی که به شکل غیر مستقیم عمل می کند، دانش آموزان به طراحی و اقدام دسته جمعی در زمینه فعالیت اجتماعی معینی می پردازند. ممکن است معلم در مقام مشاور نظر دهد اما طراحی و اقدام به طور اساسی به همت خود دانش آموزان صورت گیرد .ترتیب دادن فعالیت های متنوع و توام با اهداف غیر مستقیم، تاثیر این روش ها بر تکوین مبنای ارادی ارزشی است. این شیوه به نوبه خود و با تاثیر ویژه ای که دارد، مبنای ارادی و انتخابی رفتارهای اخلاقی در دانش آموزان فراهم می آورد. زیرا طراحی و فعالیت های اجتماعی مستلزم به کار گیری تسلیم و اراده در زمینه تحقق ارزش مورد نظر است(خسروی و باقری ،۱۳۸۷).

نگرش به سوی باورها نسبت به
رفتار x پیامدرفتارx

رفتار تمایل به انجام
X رفتار X

هنجارهای ذهنی باورهای هنجاری
درباره رفتار x نسبت به رفتارx

تأثیر
بازخورد

شکل ۲-۱- مدل نظریه نگرش فیش باین

۲-۲- آگاهی

پیمان آزاد (۱۳۸۷) در مورد آگاهی می گوید: آگاهی پدیده ای است که همچنان در ابهام بسر می برد، تا کنون تعریف دقیقی از آگاهی نداریم .مقصود از آگاهی همان آشکاربینی یعنی آشکار دیدن محتویات ذهن می باشد. با وجود این که همه خیال می کنند که آگاهند و یا مفهوم آگاهی را بخوبی درک می کنند، ولی متاسفانه کمتر کسی است که از کیفیت این حالت در ذهن آگاه باشد. اندیشمندان می گویند که پدیده آگاهی در دسترس انسان نیست، و از آن مسایلی است که ممکن است هرگز حل نشود.ولی دکارت[۵۵] ذهن را از جسم جدا می داند و می گوید من می اندیشم، پس هستم .او می خواهد این منذهنی را جدای از عین اثبات کند، ولی با اشکال روبرو می شود. آگاهی اجتماعی می تواند ما را در بیان نگرش های مشارکت در ورزش و نظارت بر ورزش کمک نماید(جارویس[۵۶] ،۱۹۹۹).

۲-۲-۱- اهمیت فعالیت بدنی و ورزش

اهمیت فعالیت بدنی در رشد و تکامل طبیعی، به همراه سلامتی و احساس سالم بودن کودکان و نوجوانان کاملاً پذیرفته شده است. به ویژه این که، فعالیت بدنی منظم، با حفظ عملکرد متابولیکی مطلوب و پیش گیری از بیماری طولانی مدت توأم بوده است. مزایای مربوط به فعالیت های منظمی که مستلزم کاهش وزن است، عبارت اند از نقش آن در حفظ سلامتی اسکلتی و ترکیب بدنی. به علاوه، شرکت منظم در فعالیت مطلوب با کنترل وزن و به حداقل رساندن چربی بدن، نقش کلیدی در توسعه ی روانی واجتماعی ایفا می کند. نکته ی مهم این است که فعالیت، هم چنین با مزایای روانی- اجتماعی مانند کاهش علائم افسردگی، استرس، اضطراب و بهبود اعتماد به نفس و عزت نفس توأم است( وکیلی ،۱۳۸۹ص۵۶). لارسون[۵۷] معتقد است فعالیت بدنی یک نظام اصلی می باشد که همۀ نظامهای فرعی دیگر را زیر پوشش خود دارد و فعالیت بدنی تکامل یافته اصطلاح هایی چون تمرین بدنی و فرهنگ بدنی در گذر تاریخ می داند. اینها تعابیری هستند که هنوز هم، با فضایی متفاوت، به کاربرده می شوند؛ مثلاً کشورهایی مانند روسیه و آلمان و برخی از کشورهای شرق اروپا، برای دلالت بر نظام تربیت بدنی و ورزش اصطلاح فرهنگ بدنی را بکار می برند.
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
برخلاف مزایای مستند فعالیت بدنی برای سلامتی، آمادگی و رشد و تکامل مطلوب افراد جوان، نسبت روبه فزاینده ای از جامعه ی نوجوان، چاق هستند. به نظر می رسد بی اطلاعی در زمینه ی فعالیت بدنی و ترکیب بدنی به خصوص درباره ی سنین پیش دبستانی از علت های این پدیده است. مسئله ی اصلی این است که اکثر کودکان در سطوح مناسب فعالیت بدنی شرکت نمی کنند. کم تحرکی، در کنار عادات غذایی نامناسب در کودکان، نقش اصلی را در چاقی ایفا می کند. اصرار بر ادامه ی چنین شرایطی در میان جوانان، از تجارب فعالیت بدنی «چرخه ی نادرست» به تداوم یک محدود می شود و رفتارهای ساکن و عادات غذایی غلط را به ارمغان می آورد. برای یافتن فرصت های فعالیت مناسب و در پیش گرفتن رفتارهای غذایی صحیح، هیچ وقت زود نیست. برای مثال اگر هدف تطبیق کیفیت شیوه ی زندگی در همه ی افراد نوجوان از بدو تولد باشد، دانش و درک مناسب مادران باردار در این زمینه یک نیاز پایه ای است و رویکردی مناسب و هماهنگ برای پیشگیری و مدیریت اضافه وزن و چاقی برای همه ی بزرگسالانی که بر دانش، نگرش و رفتارهای افراد جوان تأثیر می گذارند، مورد نیاز است. این گروه افراد عبارت اند: از والدین، متخصصان سلامتی، مراقبان بهداشت و معلمان. همان طور که کودکان کم سن و سال برای راهنمایی به بزرگسالان وظیفه شناس، وابسته هستند، بزرگسالان نیز باید الگوهای کلیدی برای رفتار قابل پذیرش باشند و احتیاجات فردی کودکان را به رسمیت بشناسند. به علاوه، بزرگسالان نیاز دارند تا اهمیت فعالیت بدنی ایمن و شاد را درک کنند، به طوری که فعالیت، سکوی پرتاب کلیدی در رشد و تکامل همه ی کودکان باشد. بزرگسالان نیز باید به اهمیت فرح بخش بودن فعالیت بدنی و عوامل محیطی که در فعالیت بدنی کودکان تأثیر دارد، آگاه باشند. به طور خلاصه، نگرش والدین، تشویق فعالیت های خانواده محور و تدارک فرصت هایی برای تسریع فعالیت، باید مورد توجه قرار گیرد( وکیلی ،۱۳۸۹ص۵۷).
هدف از انجام فعالیتهای ورزشی در سطح دانشگاه رشد و توسعه جنبه های جسمانی، اخلاقی و روانی دانشجویان به موازات تحصیل علوم و فنون دیگر است. دانشجویان از طریق درس تربیت بدنی در جریان فعالیتهای ورزشی و بهداشتی قرار می گیرند و با یادگیری مهارتهای حرکتی پایه انتظارمی رود پس از فراغت از تحصیل نیز به سلامت جسمی و روانی خود توجه بیشتری داشته باشند و ورزش را بخشی از برنامه روزانه خود قرار دهند. مرکز کنترل بیماری درسال ۲۰۰۲ بیان کرد، جوانان باید در فعالیت های بدنی شرکت کنند و یک عادت غذایی مناسب را به منظور دفع شیوع چاقی و بیماری مربوط به چاقی مانند فشار خون بالا، دیابت نوع ۲، سکته مغزی، بیماری کیسه صفرا، التهاب مفاصل، قطع موقتی تنفس درخواب، مشکلات تنفسی و برخی سرطان ها مثل سرطان مربوط به مخاط رحم، سینه و روده بزرگ توسعه دهند. هر دو فعالیت بدنی و تغذیه مناسب بر اساس کنترل مستقیم جوانان می باشد و آنها باید بر اساس رهنمون های مرکزی در فعالیت های بدنی شرکت کنند. همچنین انجمن ملی ورزش و تربیت بدنی[۵۸] (۲۰۰۴) اعلام کرد فعالیت بدنی منظم باعث حفظ سطح سلامتی و تندرستی جسمی، تلاش در مهارت های حرکتی و الگوهای حرکتی می شود و مسئول رفتارهای اجتماعی وشخصی است که نسبت به خود و دیگران احترام قائل است و به فعالیت های بدنی برای سلامتی، شادی، مبارزه طلبی، خود بیانگری و یا تعاملات اجتماعی ارزش می دهد. این ارزش ها و عادت ها تاکید شده و در کلاس های تربیت بدنی آموزش داده می شود. این هیئت انجمن ملی ورزش و تربیت بدنی است، که کیفیت بالای تربیت بدنی را از طریق تحقیق، توسعه استانداردها و انتشار اطلاعات برای پایه های کودکستان از طریق پایه دوازدهم برای برقراری بنیان زندگی یک شیوه زندگی فعال را حمایت و ارتقاء می دهد. ترست وهمکاران[۵۹] بیان کردند که قوی ترین همبستگی در فعالیت جسمانی و سودمندی، خود فعالیت جسمانی است.

۲-۲-۲- فواید فعالیتهای بدنی و ورزش

فعالیت بدنی در رشد و نگهداری سیستمهای ارگانیک موثر است. با فعالیت های جسمانی اندامهای بدن به طورمرتب و منظم کارمی کنند و به مرور باعث توسعه و رشد حرکت و کنترل مغزی (عصبی- عضلانی) بهتر حرکات می شوند و در ادامه حرکات زاید و غیر ضروری کمتر شده و در نتیجه هماهنگی مهارتی بهبود می یابد .بنابراین فعالیت بدنی فرد را در روند تکامل کامل خواهد کرد، به طوری که او به عنوان یک موجود سالم و شاد قابلیت بهتری برای انجام وظایف روزمره زندگی کسب خواهد کرد. فعالیت ورزشی برای حفظ سلامت افراد جوان شامل پیشگیری از افزایش وزن و چاقی، توسعه ی سلامتی اسکلتی، افزایش عملکرد قلبی و ریوی و سلامتی روانی بهتر آنها است. برنامه ی ایده آل برای همه نوجوانان، می تواند تثبیت و پایه گذاری تمرینات ورزشی سالم طی دوران نوجوانی و پیگیری حضور منظم در فعالیت های بدنی دوران بزر گسالی باشد(وکیلی ،۱۳۸۹ ص۵۵). تحقیقات نشان داده اند که یکی از عوامل تعیین کننده در انجام فعالیت بدنی، موانعی است که فرد جهت انجام این رفتارها دارد(سالیس و همکاران[۶۰] ،۲۰۰۰) و در مقابل آن، تواناییها جهت غلبه بر موانع انجام فعالیت بدنی، ارتباط مثبت و معنی داری با افزایش فعالیت بدنی دارد(ترست و همکاران ،۱۹۹۷) و از طرفی هم فعالیت بدنی ارتباط مستقیمی با داشتن مکان مناسب برای ورزش، تجهیزات و فراهم نمودن وسیله برای رفتن به محل تمرین یا برنامه ورزشی دارد(مرکز کنترل و پیشگیری بیماری ،۱۹۹۷). به عقیده لارسون[۶۱]، فعالیت بدنی مفهوم گسترده ای است که سایر مفاهیم حرکت (ورزش، تربیت بدنی و بازی ) زیر مجموعه آن محسوب می شود و منظور از فعالیت بدنی فرایند فعال سازی تمرین و ورزیدگی است(فتحی ،۱۳۸۸).
بطور کلی در یک برنامه تمرینی ورزشی مفید نه تنها سلامت جسمانی تأمین می شود بلکه بر سلامت روانی افراد هم تاثیر شگرفی می گذارد و این دو منجر به ارتقای ارتباط اجتماعی نیز می شود. شواهد متعددی وجود دارد که انجام فعالیت بدنی منظم، منجر به ارتقاء سلامت روان، کاهش علائم افسردگی و نگرانی، رضایتمندی از زندگی و ارتقاء کیفیت زندگی می شود (آقا ملایی و همکاران ،۱۳۸۸). هیلدربرند و جانسون[۶۲] (۲۰۰۱) اظهار داشتند زندگی یک فعالیت لذت بخشی است که باعث می شود شخص در فعالیت بدنی شرکت کند. این یک امر حیاتی است که پیشرفت اعتماد دانش آموزان در توانایی آنها برای انجام فعالیت بدنی بالا می برد. بنابراین آنها می توانند فعالیت بدنی را در طی دوران زندگی شان ادامه دهند. نیک نژاد(۱۳۷۸) بیان کرد که کارمندان و دانش آموزان بیشترین افراد شرکت کننده در فعالیت های ورزشی اند و آمادگی جسمانی پرطرفدارتری فعالیتی است که زنان در آن شرکت دارند(رمضانی خلیل آباد ،۱۳۷۵).
ورزش به عنوان یکی از روش های درمان فشار روانی نیز به طور قابل ملاحظه ای مورد توجه قرار گرفته است. درنتیجه اجرای تمرینات ورزشی، تنش اضافی عضلات از بین می رود، جریان خون در عروق به سهولت انجام می گیرد و با تجربه لذت در بازیها و فعالیتها اعتماد به نفس افراد بالا می رود. هرچه اعضای سالم و تندرست در جامعه بیشترباشند، جامعه ای سالم تر به وجود می آید که به واسطه این سلامت عمومی، زمینه مساعدی برای ایجاد شرایط زندگی بهتر، کاهش میزان انحرافات اجتماعی و کسب شادابی و نشاط عمومی اعضای خود را مهیا می کند. همچنین ورزش در بهبود فشار خون موثر است و افرادی که ورزش می کنند اگر دچار سکته قلبی شوند زودتر بهبود می یابند و فشار خون آنها در حد طبیعی خواهد ماند(هنریکسون و رینکون[۶۳] ،۱۹۹۸)در نوجوانان، این میزان بیشتر و۶۰ دقیقه فعالیت با شدت متوسط تا شدید روزانه حداقل۵ روز در هفته توصیه شده است(ولک و کربین[۶۴] ،۲۰۰۰).
سازمان مبارزه با بیماریها(۲۰۰۸) در مورد فایده فعالیت بدنی روی بدن اعلام کرد فعالیت بدنی باعث حفظ سلامت استخوانها ، عضلات و مفاصل ، بهبود سلامت ذهنی و خلق و خوی ، بهبود توانایی شخصی برای انجام فعالیت های روزانه زندگی می شود و به طور کلی طول عمر شخص را افزایش می دهد. طبیعی به نظر می رسد افرادی که از تأثیرات فعالیت های حرکتی و ورزشی درجامعه بهره مند می شوند، گرایش و نگرش مثبتی نسبت به آن داشت باشند و اگر بیشتر افراد جامعه چنین نگرش مثبتی داشت باشند، یکی از نقاط قوت و عاملی قوی در پذیرش آن در جامعه خواهد بود(دستغیب ،۱۳۷۸ ؛ مارتیندلا و دولین[۶۵] ،۱۹۹۰) و در مقابل، در صورتی ک اغلب افراد جامعه به دلایلی گرایش و نگرش منفی نسبت به ورزش ابراز دارند، به طور حتم هر نوع برنامه ریزی ها برای توسعه آن با مشکل مواجه خواهد بود(پاترسون[۶۶] ،۱۹۹۰ ؛ تولسون[۶۷] ،۱۹۹۴) و وظایف و مسئولیت های مدیران و برنامه ریزان را مشکل خواهد کرد، بنابراین شناخت نیازها، نگرش ها و گرایش های مردم در حیطۀ تربیت بدنی و ورزش و تفریحات سالم به مسئولان، مدیران و برنامه ریزان تربیت بدنی و ورزش در کلیۀ نهادها ی ورزشی کشور کمک می کند تا برنامه ریزی ها و تصمیم گیری های عملی، منطقی، مردم پسند و اثربخشی انجام دهند ودر نتیجه از برنامه ریزی های غیرعملی، بی اثر و تکرار برنامه های بی نتیجه و تحمیل برنامه ها ی غیرمنطقی و اجرا نشدنی جلوگیری شود. در ضمن ، در نظر گرفتن نگرش و گرایش های افراد دربرنامه ریزی ها موجب جلب اعتماد و همکاری آن ها می شود(مود و فین کنبرگ[۶۸] ،۱۹۹۴).

دررابطه با سقوط ولایت پدر و جد پدری که زن تغییر جنسیت می‌دهدف ولایت از ایشان ساقط نمی‌شود و استمرار پیدا می‌کند ولی با تغییر جنسیت مادر و تبدیل او به مرد، حق ولایتی برای او به وجود نمی‌آید و قول به عدم حدوث ولایت مورد پذیرش است.
در رابطه با ارث والدینی که مبادرت به تغییر جنسیت می‌کنند سهم الارث آنان بعد از تغییر جنسیت بر اساس جنسیت زمان انعقاد نطفه محاسبه می‌شود و پدری که تغییر جنسیت می‌دهد و به زن تبدیل می‌شود، زن جدید طبق سهم الارث مردان ارث می‌برد، چون او صاحب نطفه است.
در مورد سهم ارث فرزندان، جنسیت زمان فوت مورث ملک قرار می‌گیرد بنابراین اگر دختری تغییر جنسیت دهد و به پسر تبدیل شود و والدین او فوت کنند بر اساس سهم پسران ارث می‌برد.
تغییر جنسیت به جز عقد نکاح که با حصول تغییر باعث منضغ شدن آن می‌شود، سبب فسخ یا بطلان قراردادی نمی‌شود و تغییری در عقود و تعهدات سابق فرد به وجود نمی‌آید و متعهد در هر حال ملزم به رعایت انجام تعهد خویش می باشد. مگر این که شرط مربوط به اوصاف ذاتی عقد باشد و یا بقای جنسیت سابق از نظر عقلا و یا مشروط له دارای منفعت عقلایی مشروع باشد که با استناد به شرط صفت یا خیار تخلف وصف، حق فسخ عقد را خواهد داشت.
6) در رابطه با جرایمی که فرد قبل تغییرجنسیت انجام می‌دهد، در مجازاتهای حدی نسبت به مجازاتهایی که میزان حد نسبت به جنسیت متفاوت می‌شود، تغییر جنسیت باعث جاری شدن قاعده درأ و در نتیجه سقوط مجازات می‌شود. به عبارت دیگر دراین موارد باید حد زن و مرد تفاوت داشته باشد.
در مورد دیه نیز ملاک تعلق دیه، ذمة شخص است و به واسطه تغییر جنسیت تغییری در میزان دیه ایجاد نمی‌شود.اگر شخص تغییر جنسیت دهد و قبل از آن فعل و عملی انجام دهد که ملزم به پرداخت دیه شده باشد، در جنسیت جدید نیز ملزم به پرداخت همان دیده می‌باشد.
و نیز دیه افراد تغییر جنسیت داده، بر اساس زمان وقوع حادثه محاسبه و پرداخت می‌شود بنابراین اگر شخصی دراثر حادثه‌ای مستحق دریافت دریه شود و سپس تغییر جنسیت دهد، طبق همان جنسیت زمان وقوع حادث دیه او پرداخت می‌شود نه جنسیت جدید.

پیشنهادات
از آنجایی که فقها و حقوقدانان در مورد اختلالات جنسی صرفاً در کتاب ارث به موضوع افراد خنثی بسنده نموده‌اند و مسئلة تغییر جنسیت در فقه سابقة چندانی ندارند لازم است تا مشروعیت و عدم مشروعیت تغییر جنسیت بیشتر مورد بحث و بررسی قرار گیرد. همچنین با تدوین و تصویب قوانین خاصی برای قانونمند کردن مجوز تغییر جنسیت و با تنظیم قوانین حمایتی از این بیماران جهت معالجه، حقوق این افراد و اشخاصی که با آنها در ارتباط هستند حفظ و ضروری است تدابیری در این زمینه اندیشیده شود.

منابع فارسی

آزاد، حسین، آسیب شناسی روانی، چاپ چهارم، انتشارات بعثت، 1384
آساد، محمد تقی، مبانی ژنتیک، چاپ اول، انتشارات دنیا تهران، 1372
اراکی، شیخ محمد علی، استفتائات، چاپ الهادی، قم 1373
امامی، اسدالله و صفایی، سید حسین، حقوق خانواده، چاپ هشتم، تهران انتشارات دانشگاه تهران، 1380
امامی، سیدحسن، حقوقی مدنی، چاپ شانزدهم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1377
امامی، اسدالله و صفایی، سید حسین، حقوق خانواده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1369
بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین (ترجمه و توضیح تحریر الوسیله) مؤسسه انجام کتاب، 1361
بهجت، محمد تقی، احکام و استفتائات بهداشتی و پزشکی به کوشش علیرضا گرم آبدشتی، قم: انتشارات مشهور، 1380
جنّاتی، محمد ابراهیم، رساله توضیح المسائل، بخش الستفتائات، قم انتشارات انصاریان، 1382
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات گنج دانش، 1378
حجتی اشرفی، غلامرضا، مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوقی، تهران انتشارات گنج دانش، 1364
خامنه‌ای، سید علی، پزشکی در آئینه اجتهاد، طرح و تحقیق خلیل علی محمد زاده، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، چاپ صدر ، 1385
خامنه‌ای، سید علی، رساله اجوبة الاستفتائات، ترجمه فارسی انتشارات بین المللی الهدی، 1380
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ دوم، تهران انتشارات دانشگاه تهران دوره جدید، 1377
سادلر، تی، جنین شناسی لانگمن، ترجمه فرهاد همت خواه، چاپ اول نشر علوم دانشگاهی وزارت فرهنگ و ارشاد، 1375
سادوک، بنیامین جیمز، خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری، ترجمه حسن رفیعی، چاپ چهارم، نشر طبیب، 1385
صادقی، محمدهادی، جرایم علیه اشخاص، چاپ ششم، تهران نشر میزان، 1382
صفایی، سید حسین و قاسم زاده، سید مرتضی، اشخاص و محجورین، تهران انتشارات سمت، 1375
طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، 1364، ترجمه محمد تقی مصباح یزدی، نشر بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی
عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران انتشارات امیر کبیر، 1362
فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، چاپ هفتم، دانشگاه تهران، 1374
فقیه نصیری، فیروز، مجموعه قوانین حقوقی، چاپ سوم، نشر صدوق، 1377
قربانی، فرج الله، مجموعه آراء و حدت رویه قضایی، چاپ پنجم، انتشارات فردوسی، 1375
کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (قواعد عمومی قراردادها)، چاپ دوم، تهران، انتشارات مدرس، 1372
کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (بخش خانواده)، چاپ سوم شرکت انتشار با همکاری بهمن برنا، 1372
جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.
کاتوزیان، ناصر، حقوق خانواده، چاپ سوم، تهران، انتشار شرکت سهامی، 1377
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)
کاپلان، سادوک، خلاصه روانپزشکی بالینی، ترجمه نصرت الله پورفکاری، چاپ دوم، انتشارات آزاده، 1383
کاهانی، علیرضا و شجاعی، پیمان، اختلال هویت جنسی، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تیمور زاده، نشر طبیب، چاپ اول، 1381
گودرزی، فرامرز، پزشکی قانونی، تهران، انیشتین، 1377و1370
ماسن، پاول هنری و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، تهران، نشر کتاب ماد وابسته به نشر مرکز، 1380
محقق داماد، سید مصطفی، حقوق خانواده، چاپ نهم، مرکز نشر علوم اسلامی، 1381
محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، بخش جزایی، چاپ سوم، قم مرکز نشر علوم اسلامی، 1381
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زیدةالبیان، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران مؤسسه مطبوعاتی عطائی،1362
معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران انتشارت امیرکبیر، 1371
مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، تهیه و تنظیم ابوالقاسم علیان نژادی، چاپ سوم چاپخانه امیرالمؤمنین (ع)، 1381
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، استنفتائات، انتشارات نجات، 1377
موسوی بجنوردی، سید محمد، اندیشه‌های حقوقی (1) حقوق خانواده، بکوشش ابوالفضل احمد زاده چاپ اول انتشارات مجد، 1386
موسوی خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، دفتر نشر انتشارات اسلامی مدرسین حوزه علمیه قم، 1372
ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، 1374
هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، 1382
مجلات و مقالات

باریکلو، علیرضا، اندیشه‌های حقوقی (وضعیت تغییر جنسیت) شماره 5، زمستان 1382
باریکلو، علیرضا، فصلنامه مدرس (آثار حقوقی تغییر جنسیت) شماره 3، پائیز 1383
خاکسار، الهام، غریبه‌های عالم خلقت، زنان، 124، شهریور 1384
خرازی، سید محسن، فقه اهل بیت (تغییر جنسیت) شماره 23، پائیز1379
رمضان زاده، فاطمه، راهی به بازگشت، اعتماد، شماره 30، خرداد 1384
دلشاد، صلاح الدین، گزارشی از انجام عملهای تغییر جنسیت در بیمارستان حضرت علی اصغر (ع) تهران، پزشکی قانونی، شماره 20، مرداد و شهریور 1374
دّیانی، عبدالرسول، حقوق اخلاقی پزشکی (اصلاح جنسیت)، دادرسی، شماره 29، آذر و دی 1380
شهریاری، معصومه، تغییر جنسیت تیر آخر، شرق، بهمن 1382
غروی، نازنین، تلاش انجمن دو جنسیتی‌های آمریکا، شرق، اسفند 1383
کریمی نیا، محمد مهدی، معرفت، (بررسی فقهی و حقوقی تغییر جنسیت)، شماره 36، 1379
کریمی نیا، محمد مهدی، فصلنامه حقوق پزشکی، (تغییر جنسیت و مسائل فراروی آن)، سال دوم، شماره 4، 1387
مدنی تبریزی، سید یوسف، المسائل المستحدثه، قم انتشارات دهاقانی، 1416 هـ. ق
مؤمن قمی، محمد، فقه اهل بیت (سخنی درباره تغییر جنسیت)، شماره 7، 1375
منابع عربی

قرآن
حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1419 هـ.ق
حکیم، محمد تقی، الاصول العامه للفقه المقارن، چاپ سوم (نجف اشرف) 1410 هـ.ق
حلی، ابی منصور حسن بن یوسف بن مطهر، تذکرة الفقها، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث العربی، 1414 هـ. ق
حلی، فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح القواعد، قم انتشارات اسماعیلیان، 1384 هـ.ق
خوئی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، محمد علی توحیدی، قم مؤسسه انصاریان (بی‌تا)

پیامدهای سازمانی

توانمندسازی کارکنان

رمزگذاری مبتنی بر دانش

افزایش حیطه سازمان

افزایش کارآیی

افزایش خلاقیت و نوآوری

۲-۲-۷-۵-سازمان و سیستم‌های اطلاعاتی:

سیستم‌های اطلاعاتی وسیله‌ای برای به جریان انداختن اطلاعات در رگ‌های سازمان می‌باشند.
هر سیستم اطلاعاتی به جمع‌ آوری، پردازش، ذخیره‌سازی تجربه و تحلیل و نشر اطلاعات برای هدفی خاص می‌پردازد.
مانند کلیه سیستم‌ها هر سیستم اطلاعاتی شامل اجزای زیر می‌باشد:
ورودی‌ها (مسائل کسب و کار، داده و اطلاعات، دستورالعمل‌ها و…)
پردازش (برنامه‌ها، تجهیزات، افراد و…)
خروجی‌ها (راهکارها، گزارش‌ها نمودارها و محاسبات و…)
کنترل (تصمیم‌سازی، نظارت خودکار)
هدف عمده سیستم‌های اطلاعاتی مبتنی بر کامپیوتر یافتن راهکارهایی برای مسائل کسب و کار سازمانی در محیط سازمانی می‌باشد. نباید از نظر دور داشت که کامپیوترها در تسهیل کار و ارتقا، کارآیی نقش دارند. اما سیستم اطلاعاتی بسیار فراتر از کامپیوتر می‌باشند و استقرار موفق آنها مستلزم شناخت رویه‌های کسب و کارسازمان و محیط بیرونی آنکه توسط سیستم اطلاعاتی پشتیبانی می‌شود، می‌باشد. (علی احمدی، ۱۳۸۳، ص ۷)

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

۲-۲-۷-۶- تفاوت بین کامپیوتر و سیستم‌های اطلاعات:

کامپیوتر با روش‌ها و راه‌های موثری به پردازش داده‌های مورد نیاز سیستم اطلاعات می‌پردازد، در حالی که یک سیستم اطلاعات کاری بیش از انجام می‌دهد. یک برنامه کاربردی موفق سیستم اطلاعات باید شناختی دقیق از کسب و کار و محیط آن داشته باشد. به عنوان مثال برای ایجاد یک IS که کار پشتیبانی تراکنش‌های یک بازار بورس را انجام می‌دهد، لازم است تمامی رویه‌های مرتبط با خرید و فروش سهام، تقاضاها و قوانین و مقررات قانونی به روشنی تعریف شوند. در بحث مربوط به سیستم‌های اطلاعات تنها اطلاعات کامپیوتری کافی نیست چراکه کامپیوتر تنها بخشی از سیستم پیچیده‌ای است که باید طراحی، عملیاتی و پشتیبانی گردد. یک سیستم حمل‌ونقل عمومی در شهر نمونه خوبی برای مقایسه با یک IS است. اتوبوس‌ها جزء اجزای لاینفک این سیستم هستند، ولی طراحی مسیرها، ایستگاه‌ها، برنامه‌های زمان‌بندی حرکت‌ها و بسیاری موارد دیگر مثل تقاضای مشتریان، الگوهای ترافیکی، قوانین حمل و نقل شهری، الزامات امنیتی و غیره نیز برای پیاده‌سازی و اجرای این سیستم ضروری است. عیناً این مثال در مورد یک IS مصداق دارد، کامپیوترها در IS درست مثل اتوبوس‌ها در سیستم حمل و نقل است. پس می‌بینیم که کامپیوتر تنها جزئی از این سیستم پیچیده می‌باشد. (کامرانی، ۱۳۸۶، صص ۴۰-۳۹)
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)

۲-۲-۷-۷- مزایای سیستم‌های اطلاعاتی:

سیستم‌های اطلاعاتی و به طور کلی فناوری اطلاعات، مدیران را قادر می‌سازد تا با سازمان، محیط و یکدیگر ارتباط بیشتر و بهتری برقرار سازند. برخی از مزایای فناوری اطلاعات و به صورت خاص سیستم‌های اطلاعاتی برای مدیریت عبارتند از:
نتیجه تصویری درباره فناوری اطلاعات
الف) مشارکت بیشتر در تصمیم‌گیری
ب) افزایش سرعت و کیفیت تصمیم‌گیری
ج) افزایش سرعت در شناسایی مسائل
برخی دیگر از مزایای سیستم‌های اطلاعاتی در سازمان عبارتند از:
– برقراری ارتباط کارا بین واحدهای سازمانی (یا سازمان‌ها)
– افزایش دقت، سرعت و قابلیت عملکرد
– ارتقای اثربخشی و کارایی (بهره‌وری سازمان)
– امکان استفاده برای کاربردهای متفاوت سازمانی (مدیریتی و غیرمدیریتی)
– قابلیت ذخیره‌سازی، بازیابی، آنالیز، پردازش و اشتراک منابع اطلاعاتی (فتحیان، مهدوی‌نور، ۱۳۹۱، صص ۱۶۳ و ۱۶۲)

۲-۲-۸- تعریف اتوماسیون اداری:

اتوماسیون اداری یا OA عبارت است از کاربرد وسایل الکترونیکی در فعالیت‌های دفتری به منظور افزایش کارآیی. کارآیی افزایش یافته، ناشی از تکامل تبادل اطلاعات، در داخل دفتر و بین دفاتر و محیط آنها بوده و در نتیجه با ارائه اطلاعات بهتر برای تصمیم‌گیری می‌تواند به مدیر سود برساند.
دو نظر و ایده در مورد اتوماسیون اداری وجود دارد. نظر اول که برمبنای سود ناشی از کاهش حرکت است، اساساً با افزایش کارآیی دفتر و کارهای منشی‌گری مرتبط می‌باشد.
نظر دوم که اخیراً ارائه شده، شامل افزایش در کارآیی مدیریت علاوه بر کارایی دفتری و منشی‌گری می‌باشد. کارآیی مدیریت می‌تواند در هر سطحی به عنوان مثال از بخش سرپرستان تا مسوولین حقوقی، وجود داشته باشد. لذا از نظریه دوم پیروی کرده و اتوماسیون اداری را به عنوان یکی از کابردهای اصلی MIS در نظر می‌گیریم. (ابوالحسنی، بهشتیان، ۱۳۸۴، ص ۲۶۴)

۲-۲-۸-۱- انواع سیستم‌های اتوماسیون اداری:

لازمه مکانیزه نمودن امور اداری استفاده از کامپیوتر، ابزارهای اداری و فناوری مخابراتی در مدیریت منابع اطلاعاتی سازمان است. با چنین دیدگاهی که از اطلاعات به عنوان یک وسیله و منبع جامع و یکپارچه ارائه می‌شود، چهار عنصر مخابراتی یعنی داده‌ها، متن، تصویر و صدا باید به طور جامع در سیستم‌های چندرسانه‌ای اداری[۱۴۲] قابل استفاده باشند. کارگروهی و جمعی با کامپیوتر و سیستم گروه افزار[۱۴۳] روشی است برای آنکه کارکنان بتوانند در یک محیط گروهی زمان واقعی به پردازش و مدیریت اسناد به صورت برخط[۱۴۴] بپردازند. برنامه‌های کاربردی گروهی مانند کاربرگ‌های چند کاربره[۱۴۵]، کلمه پردازها و سیستم‌های گروه افزار دارای امکاناتی برای ارتباطات واقعی مانند تابلوی اعلانات عمومی[۱۴۶] و پست الکترونیک[۱۴۷] هستند (صرافی‌زاده، ۸۳، ص۲۱۵). سیستم‌های اتوماسیون اداری دارای انواعی هستند. شکل ۲-۱۱ انواع سیستم‌های اتوماسیون اداری را نشان می‌دهد.
شکل۲-۱۱ پیکربندی کلان اجزا فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی در سازمان (علی احمدی، ۱۳۸۳، ص ۱۶)

۲-۲-۸-۲- هدف اتوماسیون اداری:

تا حدود سال ۱۹۸۰، اتوماسیون اداری به عنوان راهی برای ارتقاء سطح بهره‌وری فقط منشی‌ها و کارکنان دفتری دیده می‌شد. دستاوردهای اتوماسیون اداری کارکنان دفتری را در انجام عملیات بیشتر، سریع‌تر و بهتر بر روی اسناد یاری می‌داد. سپس کارکنان متفکر نیز می‌توانند از اتوماسیون اداری سود جویند. اتوماسیون می‌تواند تهیه مکاتبات ارسالی را برای کارکنان متفکر سهل‌تر سازد. برای نمونه، کارکنان متفکر یا منشی‌های آنان می‌توانند با بهره گرفتن از کلمه‌پردازی، نام‌ها، یادداشت‌ها و گزارشات را تهیه کنند.اما مکاتبات ارسالی یک شخص، مکاتبات دریافتی شخص دیگر است. اتوماسیون اداری به عنوان وسیله‌ای برای برانگیختن مکاتبات دریافتی، ابزاری در کسب اطلاعات جهت حل مسأله است. دریافت کننده می‌تواند از کیفیت برتر مستندات بهره گیرد آنان مبنای بهتری را برای تصمیم‌گیری فراهم می‌کند.موسسات می‌توانند با بهره گرفتن از کامپیوتر از افزایش هزینه‌های آتی جلوگیری نمایند. این به خصوص در مورد اتوماسیون اداری صادق است، چونکه افزایش در بهره‌وری امور منش‌گری دفتری وسیله‌ای برای به تاخیر انداختن جذب نیروی انسانی بیشتر است. در حالی که دوری جستن از هزینه‌های دفتری هدف خوبی است، چنین هزینه‌هایی هنگامی که با منافع بالقوه استفاده از اتوماسیون اداری به عنوان یک ابزار حل مسأله مقایسه شود نسبتاً کم است. تصمیمات پیشرفته مدیران که نتیجه بهبود ارتباطات است، دارای قابلیت تولید درآمدهای بشتر برای موسسه به صورت افزایش در فروش و بهبود بازده سرمایه‌گذاری است، کمک بالقوه به منافع موسسه برای درآمدهای بالاتر بسیار بیشتر از پرهیز از هزینه‌هاست. اتوماسیون اداری جایگزین تمام ارتباطات سنتی بین افراد چون محاوره‌های رودررو، مکالمات تلفنی، یادداشت‌های روی کاغذ و از این قبیل نمی‌شود. چنین ارتباطات غیررسمی ادامه خواهد یافت، چون که هم آسان و هم موثر است. اتوماسیون اداری باید به جای جایگزینی کامل آنها، هدف تکمیل ارتباط سنتی بین افراد را داشته باشد. (ریموند مک لوید، ۱۳۸۶، صص ۴۷۴-۴۷۳)

۲-۲-۸-۳-کاربردهای اتوماسیون اداری:

حداقل ده کاربرد مشخص برای خودکار کردن امور دفتری شناسایی شده است. این کاربردها عبارتند از:
– کلمه پردازی
– پست الکترونیکی
– پست صوتی
– تهیه تقویم الکترونیکی
– برگزاری کنفرانس دیداری
– برگزاری کنفرانس کامپیوتری
– ارسال فاسی مایل (فاکس)
– ویدوتکس
– ذخیره‌سازی و بازیابی تصویری
– چاپ دسک تاپ. (ریموند مک لوید، ۱۳۸۶، ص ۴۷۴)

۲-۲-۹- تعریف ارتباطات:

از ارتباطات معانی و برداشت‌های گوناگونی در ذهن افراد وجود دارد. شاید به همین دلیل است که نویسنده‌ای در تعریف ارتباطات آن را به آفتاب‌پرست تشبیه کرده است که در ذهن به رنگ خاص درمی‌آید و مفاهیم ویژه‌ای به خود می‌گیرد. (میلر[۱۴۸]، ۱۹۹۳، صص ۶۵۹-۶۴۴). در عین حال ارتباطات مفاهیم زیر را تجلی می‌سازد:
ارتباطات فراگردی است که طی آن افراد از طریق علائم پیام، به ارسال و دریافت معنی مبادرت می‌کنند. (رضاییان، ۱۳۷۹، ص ۴۷۳)
– ارتباطات فرایند دو جانبه اطلاعات با سایر افراد و اطلاعات هر نوع تفکر و اندیشه‌ای که مدیران مایلند به طور دو جانبه با دیگران مبادله کنند. (سوندارام، ایرلند[۱۴۹]، ۱۹۹۲، صص ۷۵۷-۷۲۹)
– ارتباطات عبارت است از فرایند ارسال اطلاعات از طریق یک شخص به شخص دیگر و درک آن توسط شخص گیرنده. (هیت، ایرلند[۱۵۰]، ۱۹۸۶، صص ۴۱۶-۴۰۱)
– ارتباطات فرایندی است که به وسیله آن افراد درصدد برمی‌آیند در سایه مبادله پیام‌های نمادین به مفاهیم مشترک دست یابند. (کازانجیانا، درازین[۱۵۱]، صص ۳۵۴-۳۴۲)

گاهی گفته می شود که با عمل از وقوع منکر پیشگیری کنید یا به معروف وادار کنید، مقصود از آن این است که اگر می دانید با زبان اثری نمی بخشد یا با زبان امر و نهی کردید و اثری نبخشید، ولی ممکن است با عمل اثر ببخشد، از راه امر و نهی عَملی وارد شوید، مثلاً دست طرف را بگیرد و نگذارید به مظلوم و ستمدیده ای تعدی کند، یا شیشه شراب را از نزد او بردارید و….
۳٫عامل بودن :
گاهی نیز گفته می شود که با عمل خود امر به معروف و نهی از منکر نمایید ، مقصود این است که خود شما عامل به معروف باشید و خودتان از منکرات پرهیز کنید تا دیگران نیز از عمل شما درس بگیرند و آن را الگو قرار دهند و راه شما را بروند. در این بخش، مقصود ما از استفاده «شیوه عملی» در امر به معروف و نهی از منکر، همین قسم است.
شکی نیست که چنانچه کسی خود معروف را ترک کرده و به منکر آلوده باشد، چنانچه بخواهد امر به معروف و نهی از منکر نماید یا تأثیری نخواهد بخشید یا تأثیر چندانی نخواهد داشت و از سوی مخاطب خود مورد اعتراض واقع خواهد گردید؟ پس چرا خودت عمل نمی کنی؟ شاید دیده باشید مواردی که مثلاً پدر به فرزند خویش از کشیدن سیگار منع می کند ولی خود او سیگاری است، فرزندش به او می گوید سیگار کشیدن بد است چرا خود شما می کشید؟
عکس مرتبط با سیگار
یا اینکه پس چرا خود شما نماز نمی خوانید و روزه نمی گیرید و… و از من می خواهید که نماز بخوانم و روزه بگیرم. سخن بر سر این است که اگر مبلغان علوم اسلامی، معلمان دینی، اساتید معارف اسلامی و همه آنان که به عنوان چهره های مذهبی در جامعه شناخته می شوند، چنانچه خود به اصول و ارزشهای اسلامی الهی پای بند و عامل باشند، خود این پایبندی و عمل، بهترین وسیله تبلیغ و دعوت به ارزشها و یکی از مؤثرترین ابزار برای ترک منکرات از سوی دیگران است.
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لا تَفْعَلُونَ [۱۴۲]»«ای کسانی که ایمان آورده اید ، چرا سخنی می گویید ، که انجام نمی دهید ؟! نزد خدا بسیار موجب خشم است، که چیزی را بگویید وانجام ندهید.»
امام صادق (علیه السّلام) به شیعیان خود فرموده است :«کونوا دعاه الی انفسکم بغیر السنتکم[۱۴۳] »«مردم را به (دین ومذهب) خود، به غیر زبان هایتان ( وبا عمل خود ) دعوت کنید.»
عَنْ عَلِىِ بْنِ الحُسَیْنِ علیهما السلام : «إِنَّ الْمُنَافِقَ‏ یَنْهَى‏ وَ لَا یَنْتَهِی‏ وَ یَأْمُرُ بِمَا لَا یَأْتِی‏[۱۴۴]»«منافق از کار زشت نهى مى‏کند، اما خود از آن اجتناب نمى‏کند و به کار خوب سفارش مى‏کند، اما خود انجام نمى‏دهد.»
عَنْ أَمیرِالمُؤمِنین (علیه‏ السّلام):«لَعَنَ اللَّهُ اَلْآمِرینَ بِالْمَعْرُوفِ التَّارِکینَ لَهُ وَ النَّاهینَ عَنْ المُنْکْرِ الْعامِلینَ بِهِ.[۱۴۵]»«کسانى که مردم را به کارهاى نیک امر مى‏کنند و خود آن را انجام نمى‏دهند و کسانى که مردم را از کارهاى زشت باز مى‏دارند اما خود مرتکب آن مى‏شوند مورد لعن و نفرین الهى هستند.»
حضرت امام خمینی (ره) در این باره فرموده اند :
از بزرگترین افراد امر به معروف و نهی از منکر و شریف ترین وموثرترین آن وجایگیرترین آن دل ها ، به ویژه آن که آمر وناهی ،اگر از دانشمندان دین و پیشوایان مذهب باشند ،این است که معروف را از واجب ومستحب ،عمل کنند ومنکر ومکروه را کنار گذارند و به اخلاق پیامبران و روحانیون (ومردان الهی ) متخلق گردند واز اخلاق سفیهان واهل دنیا، دوری جویند ، تا این که با عمل واخلاق خود آمر وناهی باشند ومردم به اواقتدا نمایند(و اورا الگوی عمل خویش قراردهند)[۱۴۶].
استاد متفکر، شهید آیت الله مطهری (رحمت الله علیه) فرموده است:
شما اگر بخواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف بکنید یکی از راه های آن این است که خودتان صالح و باتقوا باشید، خودتان اهل عمل و تقوا باشید وقتی خودتان اینطور بودید، مجسّمه ای خواهید بود از امر به معروف و نهی از منکر، هیچ چیز بشر را بیشتر از عمل تحت تأثیر قرار نمی دهد، شما می بینید مردم از انبیاء و اولیاء زیاد پیروی می کنند ولی از حکما و فلاسفه آنقدرها پیروی نمی کنند. چرا؟
برای اینکه فلاسفه فقط می گویند، فقط مکتب دارند، فقط تئوری می دهند، در گوشه ی حجره اش نشسته است، کتاب می نویسد و تحویل مردم می دهد ولی انبیاء و اولیاء تنها تئوری و فریضه ندارند، عمل هم دارند آنچه می گویند اول عمل می کنند حتی اینطور نیست که اول بگویند بعد عمل کنند، اول عمل می کنند بعد می گویند، وقتی انسان بعد از آنکه خودش عمل کرد، گفت: آن گفته اثرش چندین برابر است… هر مصلحی اول باید صالح باشد تا بتواند مصلح باشد… پیغمبر اسلام اگر در آنچه که دستور می داد اول خود پیش قدم نبود محال بود دیگران پیروی کنند.[۱۴۷]

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۱۰- شیوه « ستایش »

در برخی موارد و نسبت به بعضی از افراد، آمر یا ناهی تشخیص می دهدکه اگر از خوبی های مخاطب خود، مدح و ستایش کند، او در انجام معروف یا ترک منکر، عزم و ارداه بیشتری از خود نشان می دهد و به اصلاح رفتار ناشایست خود می پردازد. به هر حال، افراد دارای نقاط قوت و خصلت های خوبی، هستند که با انگشت گذاشتن بر روی آن ویژگی خوب، می توان آنها را اصلاح کرد. مثلاً به کسی که اهل مروت و جوانمردی است، گفته شود: تو که آدم جوانمردی هستی و می دانی که خداوند جوانمردان را دوست دارد، چرا به این انسان مظلوم و ستمدیده کمک نمی کنی؟! یا این که دستت را روی آدم ضعیفی بلند می کنی؟
گفت: از تو کی چنین پنداشتم؟ از تو من امید دگر داشتم
در روایتی آمده است که:
گروهی از یمن نزد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، آمدند تا نسبت به اسلام، آشنایی پیدا کنند، در میان آنان مردی بود، که از همه بیشتر سخن می گفت و با آن حضرت بسیار بحث و گفت گو (مجادله و بگو مگو) می کرد ( و از بس به این کار، ادامه داد و سخنان بیهوده راند که) سرانجام پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از این کار او ناراحت و خشمگین شد، به گونه ای که رنگ چهره آن حضرت تغییر کرد. در این هنگام جبرئیل خدمت آن حضرت رسید و گفت: پروردگارت تو را سلام می رساند و می فرماید این مرد، انسان سخاوتمند ( و اهل جود و کرم) است، و دیگران را اطعام می کند. پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با شنیدن این خبر آرامش خود را یافتند و خشم و ناراحتی، از چهره حضرت، بر طرف شد. به آن شخص رو کرده و فرمود: اگر جبرئیل از سوی خداوند، به من خبر نداده بود، که تو شخص سخاوتمندی ( و اهل جود و بخشش) هستی، به گونه ای تو را، از نزد خود می راندم، که دیگران پس از تو از آن سخن بگویند. ( یعنی داستان تو بر سر زبانها بیفتند.) ( اما اکنون، که معلوم شد، انسان سخاوتمندی هستی فرد محترمی به شمار می روی و نباید با تو چنان برخوردی کرد) آن شخص، ( که از این سخن خوشحال شده بود) پرسید:« و انّ ربک لیحّب السّخا؟» آیا پروردگار تو سخاوت و بخشش را دوست دارد؟ حضرت فرمود: آری، آن مرد همان وقت اسلام آورد و به توحید و رسالت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گواهی داد[۱۴۸].
در مدح و ستایش رعایت چند نکته ضروری است:
الف- در مدح و ستایش افراد، باید توجه شود که بیش از اندازه لازم ستایش نشود، زیرا آثار سوئی ممکن است در پی داشته باشد، مانند این که در مدح و ستایش مرتکب دروغ گویی یا گزافه گویی شده یا مخاطب، دچار نخوت و غرور شود. از این رو امام علی (علیه السّلام) فرموده اند: «اذا مدحت فاختصر.[۱۴۹]»«هرگاه (از دیگران) مدح و ستایش، می کنی به اختصار این کار را انجام بده.»
ب- تشویق افراد نسبت به صفات و کارهای خوب، گذشته از این که آنان در آن کارها جدی تر می شوند، رفتارهای دیگر خود را نیز اصلاح می کنند. از سویی، افراد دیگر نیز به این رفتارها و ویژگی های خوب، روی کرد مثبتی از خود نشان می دهند. امام علی (ع) به مالک اشتر دستور می دهند، که مسایل و مشکلات سپاهیان خود را حل کند و همواره از آنان ستایش کند و کارهای مهمی که انجام داده است برشمرد، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را بر می انگیزاند و ترسو ها را به تلاش، وادار می سازد.[۱۵۰]

۱۱-شیوه« نکوهش »

در پاره ای موارد افراد آمر یا ناهی تشخیص می دهند که اگر به نکوهش و ملامت فرد، نسبت به ترک معروف یا انجام منکر بپردازد، موثر خواهد بود. مثلاً به کسی که نماز نمی خواند بگوید: تو که این همه ادعا داری، که آدم پاک و پاکیزه ای هستی، چرا نماز نمی خوانی؟ تو که می گویی انسان دلش باید پاک باشد، چرا با خدا نیایش نمی کنی؟ مگر می شود کسی نماز نخواند و دلش پاک باشد؟ چنین دلی پر از نخوت و غرور است، زیرا حاضر نیست در پیشگاه خدا، خضوع و خشوع داشته باشد.
یا به کسانی که اهل نماز و مسجد هستند، اما متاسفانه غیبت کردن دیگران برای آنان موضوعی عادی است، گفته شود: تو که نماز خوان هستی و به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) اعتقاد داری، چرا از دیگران بدگویی می کنی؟ تو که به امام زمان (عج) زیاد اظهار ارادت می کنی، چرا این کارهای زشت را انجام می دهی؟ مگرمی شود خدا و پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امام زمان (عج) را دوست داشت و در جهت خلاف خواست آنان حرکت کرد؟!

موارد سرزنش در آیات قرآن کریم وروایات و …

۱- قرآن کریم نیز در آیات متعددی به سرزنش و ملامت برخی انسان های گریزان از حق پرداخته و با تعبیر های متفاوت و متنوعی از آنان یاد کرده است:
الف – «قتل الانسانَ ما اکفره.[۱۵۱] »« مرگ بر این انسان، چقدر کافر و ناسپاس است. »
ب – «فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَهِ مُعْرِضینَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَهٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَه.[۱۵۲] »«چرا آنها از این تذکر، روی گردانند؟! به خران رمنده ای مانند، که از شیری گریزان شده اند!»
ج – « أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون‏.[۱۵۳] »«آنان همانند چهارپایان، بلکه گمراه ترند، آنان همان غافلان هستند. (زیرا با داشتن امکانات، هدایت نشده اند.)»
۲- امام علی (علیه السّلام) در مورد مذمت کردن افراد، فرموده اند: «اذا ذممت فاقتصر.[۱۵۴]»«اگر دیگران را مذمت می کنی، به اندکی از آن اکتفا کن.»
زیرا مذمت بیش از حد ممکن است آثار و پیامدهای منفی، در مخاطب پدید آورد، و او را در رفتار زشت و ناپسند، بیشتر فرو برد، بدیهی است، در این صورت، اصلاح رفتار این افراد، سخت تر و دشوارتر می گردد. روانشناسان نیز در خصوص تربیت فرزندان و یا دانش آموزان بر شناخت حد و حدود نکوهش و سرزنش و زمان و مکان استفاده از آن، تاکید کرده اند.
۳- سرزنش و نکوهش را نباید با بد زبانی و دشنام دادن اشتباه کرد، زیرا دو مقوله جداگانه اند. بد زبانی و دشنام دادن، آثار منفی دارد و دیگران را سرخورده ،عقده ای و پرخاشگر می سازد. این موضوعی است که، در جامعه شناسی و در بحث عوامل رفتارهای نابهنجار اجتماعی، از آن به عنوان برچسب زدن یاد می شود، بر اساس نظریه برچسب زنی افراد از آن رو به انحراف و کج روی، روی می آورند، که از سوی دیگران، برچسبهای معینی، بر آنها زده می شود.[۱۵۵]مانند این که به دیگران برچسب دزد، قاتل، زنا زاده، لقمه حرام و ….. زده شود، روشن است که اسلام عزیز اجازه استفاده از این واژه ها را نمی دهد و به کاربردن این گونه واژه ها را گناه و در مواردی دارای حد شرعی، می داند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

۱۲- شیوه کنترل

یکی دیگر از راه های تحقق معروف و انجام آن و ترک منکر، از سوی فرد یا افراد، شیوه اعمال کنترل و مراقبت بر رفتار مخاطب است، به گونه ای که خود او بداند، که زیر نظر قرار دارد. این شیوه در حوزه های مختلف، مانند تعلیم و تربیت فرزندان و دانش آموزان و نیز کنترل افراد در جامعه و یا کارکنان در محیط کار ( برای ارتقا و افزایش کارایی و کاهش تخلفات) و … کاربرد دارد.
استفاده از این شیوه در تعلیم و تربیت، دقت و ظرافت بیشتری می طلبد زیرا نباید در مخاطب، احساس زندانی بودن دست دهد یا به گونه ای اعمال شود، که آزادی و اختیار و انتخاب از او سلب گردد.
از آن جا که امر به معروف و نهی از منکر جنبه ی فردی ندارد و وظیفه ی اجتماعی است و در روابط انسان با دیگران معنا می یابد ، به گونه ای دخالت در امور دیگران ( امر و نهی شونده ) به حساب می آید . از این رو ، عمل کردن به این دو واجب ، به اجازه و ولایت نیاز دارد و خداوند که بر همه ی موجودات ولایت دارد ، برای مؤمنان این ولایت و حق قانونی را قرار داده است که یکدیگر را امر به معروف و نهی از منکر کنند:
«والمُؤمِنونَ وَ المُؤمِناتُ بَعضُهُم اَولیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَهُم بِالمَعروفِ و یَنهَهُم عَنِ المُنکَرِ »[۱۵۶].«پس خداوند که ولایت همه ی مؤمنان را بر عهده دارد ، به آنها اجازه داده است که در برابر رفتار و کردار یکدیگر بی تفاوت نبوده و همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر کنند.»
جامعه شناسان برای اجرایی کردن نظارت و کنترل اجتماعی، مکانیسم های گوناگون و متعددی را مورد بحث و دقت نظر قرار داده اند. مانند:

الف – نظارت های اجتماعی درونی

یعنی درون ذهنی کردن و ملکه ساختن هنجارها، انسان ها در نتیجه یک تلاش موفق اجتماعی شدن، هنجارهای یک فرهنگ را ملکه ذهنشان می سازند، وقتی هنجارها ملکه ذهن فرد می شوند، او دیگر، درباره درستی یا نادرستی و یا شایستگی و ناشایستگی هنجارها، تردیدی روا نمی دارد و در این صورت به خودی خود، از هنجارها پیروی می کند، چه دیگران ناظر رفتارشان باشند یا نباشند، وجدان افراد، بهترین ناظر رفتارشان، به شمار می آید.[۱۵۷] دربعد اعتقادی ومذهبی نیز باید آگاهی ، بینش وایمان شخص چنان افزایش یابد که معاریف ومنکرها ، درونی وملکه ذهن شود ودر مرحله اول وجدان او بهترین ناظر رفتارش باشدو به خودی خود به سوی معاریف جذب وازمنکرها دوری کند.

ب – نظارت های اجتماعی بیرونی (یا خارجی)

این نظارت ها را نیز به دو قسم کنترل های رسمی و غیر رسمی، تقسیم کرده اند:
الف – کنترل رسمی:
کنترل اجتماعی رسمی، دربرگیرنده تلاش ها و اقداماتی است که منابع قدرت، آن را در جهت مقابله با وقوع جرم و کج روی در جامعه، عهده دار می شوند.[۱۵۸]
ب – کنترل غیر رسمی:
گونه ای از انواع کنترل اجتماعی است، که در تمامی جامعه، توسط هر یک از اعضای آن و در محیط های متفاوتی، مانند: خانواده، مدرسه، محل کار، اماکن مذهبی و …. تحقق می یابد[۱۵۹] برخی از جامعه شناسان، بر اهمیت توجه، به کنترل های داخلی (درونی) و خارجی (برونی) هر دو، تاکید دارند و بر این باورند که: هنگامی که کنترل اجتماعی به اندازه کافی قوت داشته باشد از وقوع کج روی و انحراف جلوگیری می شود، اما وقتی کنترل های داخلی یا خارجی ضعیف بود یا از هم پاشیده بود، رفتار کج روانه، ظاهر می گردد.[۱۶۰]
اما برخی دیگر چون دورکیم بر کنترل های خارجی و تاثیر آن بر پیش گیری از رفتار انحراف آمیز تاکید بیشتری دارند. وی می گوید:
انسان ها موجوداتی با آرزوهای نامحدودند، آنان برخلاف جانوران دیگر، با برآورده شدن نیازهای زیستی شان سیری نمی پذیرند، از این سیری ناپذیری طبیعی نوع بشر، چنین بر می آید، که آرزوهای انسان را، تنها می توان با نظارت خارجی مهار کرد. در جوامع خوب تنظیم شده، نظارت های اجتماعی، محدودیت هایی را بر گرایش های فردی می نهد، چندان که هر فرد در محدوده خویش کم و بیش تشخیص می دهد، که تا چه حد می تواند به بلند پروازی هایش میدان دهد، بدین سان هدف و سرانجامی برای فرد نهاده می شود.[۱۶۱] باتوجه به این سخن دورکیم به نتیجه می رسیم که اگربا وضع قوانین ونظارت های اجتماعی، محدودیت هایی را بر گرایش های فردی ،به سوی منکرات ومکروهات ایجادنکنیم، درکنترل جامعه بامشکل روبرو می شویم

نکته:

منظور ما از بهره گیری از شیوه کنترل در راستای برپایی ارزش ها و ترک منکرها یعنی علاوه بر کنترل درونی که وجدان او آگاهانه مواظبت می کند ، کنترل خارجی نیزضروری است ، یعنی پدرها و مادرها، به گونه هایی مراقب فرزندان خود، دوستان آنان و … باشند. مربیان و معلمان نیز، نظارتی بر رفتارهای دانش آموزان، در محیط مدرسه داشته باشند، در حوزه نظام سیاسی کشور؛ مسوولان و مدیران ارشد نظام، بر رفتار مدیران و مسؤولان و مدیران ارشد نظام، بر رفتار مدیران و مسؤولان رده های بعدی نظارت داشته باشند و آنها نیز بر مجموعه های تحت پوشش خود. نیروهای امنیتی و پلیس نیز برای حفظ امنیت مردم که از معروف های بزرگ شمرده می شود با کنترل های خاص خود مراقب، رفتار افراد شرور و مزاحم مردم باشند. که فرهنگ وملکه شدن این نظارت طرف دیگرورشدایمان واعتقاد قلبی به این که،همانطوردرجامعه دوربین مخفی و کنترل خارجی داریم پس خدای یکتا که دارای قدرت مطلق است همیشه وهمه وقت تحت نظارت وکنترل اوهستیم پس نبایددرخلوت دنبال منکرات وترک معروفات باشیم.
امیرمومنان، امام علی(علیه السّلام) در منشور حکومتی خود به مالک اشتر در زمینه نظارت بر رفتار کارگزاران چنین فرموده اند:
«ثُمَ‏ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ‏ وَ ابْعَثِ‏ الْعُیُونَ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ الصِّدْقِ‏ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ‏ فَإِنَ‏ تَعَاهُدَکَ‏ فِی‏ السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ‏ حَدْوَهٌ لَهُمْ‏ عَلَى‏ اسْتِعْمَالِ‏ الْأَمَانَهِ وَ الرِّفْقِ‏ بِالرَّعِیَّه.[۱۶۲]»«در کارهای کارگزارانت تفقد (جستجو بررسی) نما و جاسوسانی (و نیروهای اطلاعاتی ویژه) که از مردم ،راست گوی و وفادار باشند، بر آنها بگمار (تا رفتار آنان را زیر نظر گرفته و برای تو گزارش کنند)، زیرا مراقبت و نظارت نهانی و مخفی تو بر کارهایشان، آنان را به رعایت امانت و مدارا و مهربانی با مردم وا می دارد.»

۱۳- شیوه « یادآوری نعمت ها و مسئولیت ها»

برخی از افراد، گاه بر اثر غفلت زدگی، در انجام واجب ها، سستی می ورزند، یا پاره ای از گناهان را مرتکب می شوند، اگر کسی به آنان یادآوری کند که؛ عزیز من این قدرت و سلامتی جسم و …. نعمت هایی است که خداوند به تو ارزانی داشته است، سپاس گزاری از خداوند و شکر نعمت هایش، استفاده درست از آنها و در راهی است که برای سعادت و خوشبختی تو قرار داده است، شکر چشم؛ مطالعه، کسب علم و معرفت، زیارت پیشوایان دینی و برادران ایمانی و صله رحم و …. می باشد و شکر گوش و زبان و سایر اعضا نیز، به کارگرفتن آنها در جهت کار و تلاش سالم و سازنده است، انسان در برابرهمه این نعمت ها مسؤول است و مورد سؤال قرار خواهد گرفت، و باید پاسخ گو باشد.
در قرآن کریم می خوانیم:« إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولا.[۱۶۳]» «همانا گوش و چشم و دل، از همه اینها، انسان مورد سؤال قرار می گیرد.»
«ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ.[۱۶۴]»«در روز قیامت یقیناً همه شما، از نعمت هایی که داشته اید بازپرسی خواهید شد.»
«وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ [۱۶۵]»«از آن چه انجام داده اید، حتماً بازپرسی خواهید شد.»
در روایتی از امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است:از جمله پندهایی که لقمان به پسرش می داد این بود که: «وَ اعْلَمْ‏ أَنَّکَ‏ سَتُسْأَلُ‏ غَداً إِذَا وَقَفْتَ‏ بَیْنَ‏ یَدَیِ‏ اللَّهِ- عَزَّ وَ جَلَّ- عَنْ أَرْبَعٍ: شَبَابِکَ فِیمَا أَبْلَیْتَهُ؟ وَ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ؟ وَ مَالِکَ مِمَّا اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقْتَهُ؟ فَتَأَهَّبْ لِذلِکَ، وَ أَعِدَّ لَهُ جَوَابا.[۱۶۶]»« بدان فردا روز قیامت که در دادگاه الهی، حاضر شوی از تو درباره چهار چیز، سؤال خواهد شد؛ از جوانیت، که در چه چیزی آن را گذراندی و از عمرت، که در چه چیزی آن را سپری کردی و از مال و ثروتت، که از کجا بدست آوردی؟ و در کجا خرج و هزینه کردی؟ پس خود را برای آن و پاسخ دادن به پرسش ها آماده کن.»
بنابراین نعمت هایی که خداوند به انسان داده است و نیز مسؤولیت های انسان در برابر آن شکر و سپاس آدمی را می طلبد، که در اطاعت پروردگار، تجلی می یابد. و کفران نعمت های او (که در نافرمانی حق رخ می نماید)، عامل زوال نعمت ها می گردد. به قول سعدی:
شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر نعمت، نعمت، از کفت بیرون کند

۱۴- شیوه بیان پاداش وعقاب

گاهی آمر یا ناهی، با بیان پاداش عمل خوب، می تواند مخاطب را به انجام آن ترغیب کند و با بیان کیفر و عقاب عمل زشت و منکر، او را از انجام یا تکرار آن باز دارد.
از قرآن وروایات درباره ثواب و عقاب اعمال، سخنان فراوانی رسیده است. مانند این که:
– پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره کسی که بدنبال علم باشد، فرموده است: خداوند او را به راه بهشت می برد و فرشتگان برای خواهان علم، بال های خود را با خشنودی، فرو نهند و همه آنان که در آسمان ها و زمین هستند، برای او آمرزش خواهند.[۱۶۷]
– امام صادق (علیه السّلام) درباره جوانی، که قرآن بخواند، فرموده اند: هر کس در جوانی قرآن بخواند و مومن باشد، قرآن با گوشت و خونش آمیخته شود و خداوند او را با فرشتگان که سفیران حق هستند، همدم سازد و قرآن برای اوحایل و مانعی از آتش دوزخ باشد و در حق وی دعا کند.[۱۶۸]
در قرآن کریم آمده است:
« یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الإنْسَانُ مَا سَعَى * وَبُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَرَى * فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَى * وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوَى.[۱۶۹]»
«روزی که قیامت، انسان به یاد سعی و تلاش خود (در دنیا)، می افتد و جهنم برای هر بیننده، آشکار می گردد، اما آن که سرکشی (و طغیان) کرده و زندگی دنیا را برگزیده است، همانا جهنم جایگاه اوست و اما آن که از مقام پروردگارش ترسیده و خود را از هوای نفس بازداشته، یقیناً بهشت جایگاه اوست.»