ب) دکترین نو حمایت دیپلماتیک:
نگرش نو با غیر واقعی دانستن گرایش کلاسیک، بر این عقیده است که در صورت ورود خسارت به شخص در اثر اعمال ناقض حقوق بین الملل تابعی، دولت متبوع شخص متضرر علی الاصول مکلف و ملزم به اعمال صلاحیت خود و اعطای حمایت دیپلماتیک به شخص متضرر است و نمی تواند به استناد پاره ای ملاحظات و حق ذهنی و یا نفعی معنوی که خاص خود می داند مانع اعمال این حمایت گردد. حمایت دیپلماتیک، حق مطلق اشخاص است، اما دولت متبوع شخص، حق عملی برای اجرای حقوق مزبور را دارد که تحقق آن منوط بر وجود شرایطی از جمله (فقدان منع قانونی، وجود شروط مقرر و…) می باشد.^[۲۲۳] بنابراین اقدامات دولت متنوع شخص متضرر در قالب حمایت دیپلماتیک از جانب شخص متضرر است نه اقدام از ناحیه خود^[۲۲۴]. هرچند بدین نحو نقض حقوق نسبت به خود (خسارت معنوی) را نیز جبران می نماید. اما اینکه گفته شود خسارت وارده به یک تبعه در کشور خارجی، خسارت به دولت متبوع او نیز هست، بسیار مبالغه آمیز است.^[۲۲۵]

آموزه نو حمایت دیپلماتیک اینگونه توجیه می گردد که:
اولاً) عدم قابلیت دسترسی اشخاص به مراجع بین المللی جهت جبران خسارتهای وارده به حقوق خود و تکلیف دولت متبوع شخص متضرر به اعمال حمایت دیپلماتیک. ابزاری جز این تأسیس جهت احقاق حقوق تقویت شده تبعه متضرر وجود ندارد.
ثانیاً) اعطای اختیار مطلق به کشور براعمال حمایت دیپلماتیک با اصلی که رفتار با بیگانگان را یک مسئله مربوط به حقوق بین الملل معرفی می نماید و تضاد است.
ثالثاً) هرچند اشخاص از موضوعات حقوق بین الملل محسوب نمی گردند، اما ممکن است از حقوق مطابق حقوق بین الملل نظیر «حمایت دیپلماتیک» برخوردار گردند.^[۲۲۶]
مبنای نگرش نو حمایت دیپلماتیک عبارت است از:
۱- تحولاتی که در جهت ترفیع موقعیت شخص در حقوق بین الملل و گرایشهای فزاینده ای که در جهت حق مراجعه مستقیم یا غیر مستقیم اشخاص خصوصی در مواردی محدود به مراجع حقوقی بین المللی بدون توسط به مجاری حمایت دیپلماتیک دولت یا حمایت سازمان بین المللی مربوط با ظهور تابعان و بازیگران جدید در عرصه حقوق بین الملل ایجاد گردید.^[۲۲۷]
۲- دگرگونی تلقی سنتی از حاکمیت، دولتها حتی در امور داخلی خود دیگر اقتدار سابق را دارا نیستند بر همین اساس بسیاری از روابط در سطح ملی و بین المللی تغییر یافته اند.
دکترین جدید حمایت دیپلماتیک «شخص متضرر بعنوان دارنده حق حمایت دیپلماتیک» در قضایای چند در آراء مراجع بین المللی تجلی پیدا نمود.
در قضیه «اینترهندل» دیوان بین المللی دادگستری اظهار داشت: «… کشور مورد نظر پذیرفته است که حقوق اتباعش در اثر نقض قواعد حقوق بین الملل مورد بی توجهی واقع شده است…»^[۲۲۸]
ج) دکترین بینابین حمایت دیپلماتیک:
تقابل بین نگرش کلاسیک و نگرش نو در خصوص هویت دارنده حق حمایت دیپلماتیک، باعث ظهور نظریه بینابینی نیز گردید.
مطابق دکترین مزبور در صورت ورود خسارت به شخص در اثر اعمال ناقض حقوق بین الملل تابعی، در خصوص هویت دارنده حق حمایت دیپلماتیک می بابیست با تمایز بین نوع حقوق تقویت شده قائل به تفکیک شد. در مواردی حق مزبور متعلق به دولت متبوع شخص متضرر و در مواردی متعلق به شخص متضرر و در مواردی که حقوق اساسی و سیستماتیک شخص متأثر شده، تواماً متعلق به شخص متضرر و دولت متبوعش باشد.^[۲۲۹] در خصوص حق عملی جهت اجرای حق مزبور و اقامه دعوی بطرفیت تابع مختلف نیز در مواردی که تعقیب دعوی توسط شخص متضرر در سطح بین الملل ممکن و یک مرجع قابل دسترسی وجود داشته باشد، تنها بعد از اینکه دولت متبوع تصمیم به عدم مداخله و اقدام نمود متعلق به شخص متضرر است.^[۲۳۰] در مواردی نیز که امکان مراجعه مستقیم شخص متضرر به مراجع بین المللی وجود دارد و شخص دعوی را در مراجع مزبور تعقیب می نماید، امکان عملکرد موازی شخص متضرر و دولت متبوع او در اجرای حق مذکور مطرح گردیده است.^[۲۳۱]
بر مبنای نظریات مزبور، کشورها نیز مواضع مختلفی را در خصوص این موضوع اتخاذ نموده اند. تعدادی از کشورها اعطای حمایت دیپلماتیک کشور متبوع از شخص متضرر را یک حق اساسی و تعدادی دیگر یک تکلیف اساسی قلمداد می نمایند.
کشورهایی نظیر انگلستان، سویس، ایرلند شمالی، حقی برای اشخاص جهت حمایت دیپلماتیک شناسایی نمی نمایند و آنرا تکلیف کشور قلمداد نمی کنند، هرچند اشخاص در موارد استثنایی با حصول شرایطی می توانند از حمایت دیپلماتیک کشور متبوعشان بهره مند شوند.^[۲۳۲]
کشورهایی نظیر آلمان، روسیه، آلبانی، فرانسه، چین و… اعمال حمایت دیپلماتیک را در جنگ نشود و…) یک تکلیف اساسی جهت کشور قلمداد می نمایند.^[۲۳۳]
در موارد ۳و۴ طرح پیش نویس حمایت دیپلماتیک^[۲۳۴]، حق حمایت دیپلماتیک را متعلق به شخص متضرر می داند، اما اجرای حقوق مزبور را در اغلب موارد یک حق عملی جهت کشور متبوع شخص متضرر و در مواردی که شخص متضرر قادر به اقامه دعوی جهت جبران خسارت وارده به خود نباشد و خسارت وارده ناشی از نقض شدید یک قاعده یوس کوگنس قابل استناد به کشوری باشد، یک تکلیف قانونی قلمداد می نماید. البته کشور متبوع شخص متضرر از تکلیف مزبور در موارد ذیل مبری می گردد:
۱) اعمال حمایت دیپلماتیک بطور جدی منافع کشور را به مخاطره اندازد.
۲- کشور دیگری اقدام به حمایت دیپلماتیک از شخص نماید.
۳- شخص متضرر تابعیت غالب و مؤثر آن کشور را نداشته باشد.
موارد فوق در صدد اثر بخشیدن به تحولاتی است که در خصوص دارنده حق حمایت دیپلماتیک ایجاد گردیده، گرایشی که حق ویژه ای را جهت شخص متضرر به حمایت دیپلماتیک قائل گردیده است.
در خصوص بحث تعلق حقوق مورد تأیید، اینکه علی الاصول حمایت دیپلماتیک حق شخص است یا دولت متبوع او و در خصوص حق عملی اجرای حمایت دیپلماتیک به نظر می رسد.
اولاً) تابع متخلف با نقض قواعد حقوق بین الملل در واقع حقوق شخص را نقض و منجر به ورود خسارت به او می گردد. هرچند حق حاکمیت دولت متبوع شخص متضرر نیز به نوعی به طور غیر مستقیم تقویت می گردد. بعبارتی دارنده واقعی حق ، شخص متضرر است و با اعمال حمایت دیپلماتیک، دولت متبوع شخص متضرر، در واقع به احقاق حقوق تقویت شده تبعه متضرر و بطور غیر مستقیم احقاق حقوق متصوره خود می پردازد.
در برخی از موارد نیز که عمل نقض حقوق منجر به ورود خسارت به شخص می گردد و منافع عمومی و ملی یک کشور نیز در میان است. دو حق به موازات هم قابل تصور است یکی حق شخص متضرر و دیگری حق دولت متبوع شخص متضرر.
ثانیاً: نظر به اینکه دولت مکلف است زمینه را جهت احقاق حقوق اتباع خود فراهم نماید، بنابراین باید بتواند در مواردی که حقوق اتباعش مورد تجاونز و تخطی قرار گیرد، از تبعه متضرر خود حمایت نماید. بنابراین در حقوق داخلی می بایست فرض بر تکلیف حمایت دولت از تبعه متضرر خود دانست. بعبارتی دولت متبوع شخص متضرر مکلف به اقامه دعوی بطرفیت تابع خاطی جهت احقاق حقوق تبعه متضرر خود است. آنهم تکلیف حقوقی و قانونی، هرچند در نحوه عملکرد جهت اعمال این حمایت با لحاظ ملاحظاتی نظیر منافع ملی و بین المللی، خطر تیرگی روابط با تابع خاطی و… اختیار مطلق دارد.
بند اول- حمایت دیپلماتیک: احقاق حقوق شخص متضرر یا دولت متبوع او؟
نظر به اینکه حمایت دیپلماتیک ساز و کار و سلسله اقداماتی است که در جهت جبران خسارات وارده متعاقب نقض قواعد حقوق بین الملل تسوط تابع مختلف حقوق بین الملل صورت می پذیرد، این سؤال مطرح می گردد که حمایت مزبور آیا در جهت احقاق حقوق تقویت شده و جبران خسارات وارده به شخص متضرر است یا اقدامی در جهت جبران خسارت وارده به دولت متبوع اوست؟ در این خصوص در حقوق بین الملل دکترین نظریات مختلفی را ابراز نمودند.
الف) حمایت دیپلماتیک، ساز و کاری در جهت احقاق حقوق تقویت شده و جبران خسارات وارده به دولت متبوع شخص متضرر.
مطابق آموزه کلاسیک حمایت دیپلماتیک، از آنجائیکه جامعه بین المللی منحصراً از دولتها ترکیب یافته و مسئولیت بین المللی صرفاً یک مسئله کشور با کشور محسوب می شود، قربانی همواره یک کشور است و خسارت هم منتسب به کشور است.^[۲۳۵] بنابراین خسارات وارده به شخص (اعم از حقوقی یا حقیقی) در نتیجه اقدامات خلاف حقوق بین الملل تابعی، در واقع خسارت غیر مستقیم به دولت متبوع او تلقی می گردد و اقدام دولت متبوع شخص متضرر در قالب حمایت دیپلماتیک، در واقع اقدام از ناحیه خود و ابزاری جهت جبران خسارات وارده به خود می باشد.^[۲۳۶] بنابراین از آنجا که خسارت دیده اصلی دولت متبوع شخص متضرر است ممکن است از اعمال حمایت دیپلماتیک (احقاق حق و تقاضای جبران خسارت) صرفنظر نماید یا به هر نوع توافق و جبران خسارتیکه توفیق یابد راضی گردد، ضمن اینکه بر فرض اعمال حمایت دیپلماتیک و دریافت مبلغی بعنوان خسارت، به هر نحو که تمایل داشته باشد می تواند آن را به مصرف برساند.^[۲۳۷]
ب) حمایت دیپلماتیک، ساز و کاری جهت احقاق حقوق تفویت شده و جبران خسارات وارده به شخص متضرر.
تحولاتی که در سطح بین الملل در جهت ترفیع موقعیت شخص در حقوق بین الملل ایجاد گردید، باعث شد که عده ای از دکترین با انتقاد از نگرش کلاسیک و مبالغه آمیز توصیف نمودن آن بر این عقیده شدند که هنگام ورود خسارت به شخص در اثر اعمال ناقض حقوق بین الملل تابعی و در نتیجه توسل شخص متضرر به دولت متبوعش جهت اعمال حمایت دیپلماتیک، اقدامات دولت متبوع شخص متضرر در قالب حمایت دیپلماتیک در واقع در جهت جبران خسارت وارده به شخص متضرر صورت می پذیرد.^[۲۳۸] اما آنچه اعمال مزبور در عین حال باعث ورود خسارت به دولت متبوع شخص متضرر نیز گردیده باشد، بدیهی است، اقدامات دولت متبوع شخص متضرر در قالب حمایت دیپلماتیک، در واقع به نوعی در جهت جبران خسارات وارده به خود نیز می باشد و بر فرض عدم تقاضای شخص متضرر جهت اعمال حمایت دیپلماتیک، دولت متبوع، خود می تواند درخواست جبران خسارات وارده به خود را از تابع خاطی نماید.
نظر به اینکه اعمال ناقض حقوق بین الملل تابعی در اغلب موارد بطور مستقیم منجر به ورود خسارت به شخص و گاه بطور غیر مستقیم منجر به ورود خسارت معنوی^[۲۳۹] به دولت متبوع شخص می گردد. بنابراین به نظر یم رسد صرفنظر از اینکه ا قدامات دولت متبوع شخص متضرر در قالب حمایت دیپلماتیک در جهت احقاق حقوق تفویت شده شخص متضرر صورت می پذیرد، اما به نوعی در جهت جبران خسارت وارده به خود نیز می باشد. هرچند در برخی موارد نیز عمل ناقض حقوق موجب ورود خسارت به دولت متبوع شخص متضرر نیز می گردد.
بنابراین دو حق یکی متعلق به شخص متضرر و دیگری متعلق به دولت متبوع او قابل تصور است که در اینگونه موارد اقدامات دولت متبوع شخص متضرر در قالب حمایت دیپلماتیک در واقع در جهت احقاق حقوق و جبران خسارات وارده به شخص متضرر و دولت متبوع می باشد. بنابراین گرایش اخیر با واقعیات دنیای امروز سازگارتر بنظر می رسد.
بند دوم- علل(موانع) رد حمایت دیپلماتیک
در صورت ورود خسارت به اشخاص ناشی از عمل ناقض حقوق بین الملل تابعی از حقوق بین الملل و متعاقباً توسل شخص متضرر به حمایت دیپلماتیک دولت متبوع خود، موانعی بر سر راه اعمال این حمایت وجود دارد که موانع مزبور از دیدگاه دولت حامی، منجر به عدم پذیرش حمایت دیپلماتیک می گردد.^[۲۴۰]
چنانچه کشور حامی معتقد به نظریه کلاسیک در خصوص هویت دارنده حق حمایت باشد، بدین لحاظ که تنها مرجع صالح جهت تصمیم گیری در خصوص اعطا یا عدم اعطای حمایت دیپلماتیک کشور می باشد، بنابراین به جهت برخی ملاحظات سیاسی، اقتصادی، حقوقی که بشرح ذیل به بررسی آنها خواهیم پرداخت، می تواند به ادعای شخص متضرر واقعی ننهاده، از اعمال حق درخواست جبران خسارت صرفنظر نموده، مبادرت به رد حمایت دیپلماتیک نماید.
۱- ملاحظات سیاسی و اقتصادی: اعتبار و موقعیت سیاسی کشور مدعی علیه، قدرت و نفوذ سیاسی کشور مدعی علیه در مجامع بین المللی، وابستگی شدید اقتصادی کشور مدعی، به کشور مدعی علیه، بیم از عمل متقابل. بیم از محدودیت ها و تحریم های اقتصادی و… بدون تردید تصمیم گیری راجع به اعمال یا عدم اعمال حمایت دیپلماتیک را متأثر می سازد.^[۲۴۱]
۲- فقدان هر یک از شروط معنونه جهت اعمال حمایت دیپلماتیک (تابعیت، طی مقدماتی مراجع، پاکدستی مدعی) می تواند اعمال حمایت دیپلماتیک از ناحیه دولت متبوع را تحت تأثیر قرار داده احتمالاً آن را غیر قابل پذیرش نماید.
بدیهی است، چنانچه دولت متبوع شخص متضرر، قائل به شخصی بودن و تعلق حق حمایت دیپلماتیک به شخص متضرر باشد، انصراف شخص متضرر از حمایت دیپلماتیک دولت متبوع و یا فقدان پیش شرطهای لازم می تواند از موانع اعمال حمایت دیپلماتیک محسوب گردد.
بند سوم- انصراف از حمایت دیپلماتیک
کشورها و سازمانهای بین المللی، بعنوان اشخاص حقوقی، می توانند با یکدیگر یا اشخاص حقیقی یا حقوقی خارجی قراردادها و موافقتنامه های گوناگونی، با صور و موضوعات مختلف منعقد نمایند.
در گذشته در برخی از این قراردادها و موافقتنامه های منعقده خصوصاً بین کشورها و اشخاص خصوصی خارجی (اعم از حقوقی یا حقیقی) در زمینه هایی نظیر سرمایه گذاریهای خارجی، اعطای امتیازات و یا مقاطعه کاری، قیدی گنجانیده می شد که به موجب آن در صورت بروز اختلاف در امر تفسیر، اعمال و اجرای قرارداد در آینده، بین کشور میزبان و شخص خارجی طرف قرارداد، طرف متعاهد خارجی را از هر گونه تلاش جهت توسل به حمایت دیپلماتیک دولت متبوعش منع نموده یا طرح هر گونه ادعای بین المللی را از ناحیه او از قبل غیر قابل پذیرش اعلام می نمود و او را تابع سیستم قضایی داخلی می ساخت. طرف خارجی نیز صرفاً جهت احقاق حق می توانست به مراجع داخلی رجوع نماید. بعبارتی در صورت ورود خسارت به شخص خارجی طرف قرارداد و طی مراجع داخلی توسط شخص متضرر و عدم پرداخت غرامت و احقاق حق، بلحاظ اعلام انصراف قبلی، حقی جهت توسل به حمایت دیپلماتیک دولت متبوع خود نداشت، بدین لحاظ که موافقت نموده بود که نظیر اتباع معمولی کشور میزبان با او رفتار شود، در نتیجه نمی توانست پس از طی مراحل دادخواهی در مراجع داخلی از حمایت دیپلماتیک دولت متبوع خویش بهره مند شود.^[۲۴۲]
قید مزبور که بر اساس پیشنهاد دهنده آن «کارلوس کالوو» نامگذاری شده معروف به قید کالوو می باشد. مبنا و اساس قید کالوو مبتنی بر این ملاحظات بود:
اولاً: نهاد حمایت دیپماتیک یک نهاد تبعیض آمیز است. بدین لحاظ که صرفاً کشورهای قوی قادر هستند آن را علیه کشورهای ضعیف مورد استفاده قرار دهند.^[۲۴۳]
ثانیاً: اعمال حمایت دیپلماتیک، نوعی دخالت در امور داخلی دولت از طرف دولت دیگر محسوب می گردد و با توجه به اینکه دولتها، آزاد، مستقل و حاکم می باشند نباید تحت فشار هیچگونه دخال تی از ناحیه دولتهای دیگر قرار گیرند.^[۲۴۴]
ثالثاً: خارجیان در قلمرو دولتی که اقامت دارند، صرفاً از حقوق و امتیازهایی که این دولت به خارجیان داده، برای مثال فقط از معیار رفتار ملی، نه یک رژیم امتیازی^[۲۴۵] برخوردار می شوند. بنابراین طبیعی است که اشخاص متضرر خارجی صرفاً می بایست از راه حل های برقررار شده در سیستم داخلی برخوردار گردند.^[۲۴۶]
پازیلانورو، قاضی مکزیکی در نظریه افرادی خود در قضیه «بارسلونا تراکشن» موضع اینگونه کشورها را نسبت به موضوع حمایت دیپماتیک اینگونه بیان می دارد: «تاریخ مسئولیت دولتها در زمینه رفتار با بیگانگان، نشان دهنده سوء رفتار، دعاوی غیر قابل توجیه، تهدید و حتی تجاوزات نظامی تحت پوشش حق حمایت و مجازات که برای الزام یک حکومت در جبران خسارتهای خواسته شده تحمیل می گردد، می باشد.»^[۲۴۷]
حال باید دید بر فرض گنجانیدن قید کالوو در قرار دادها و موافقتنامه های منعقد میان اشخاص حقوقی با تابعان حقوق بین الملل (کشورها و سازمان های بین المللی) این انصارف اصولاً از دیدگاه حقوق بین الملل دارای اعتبار حقوقی بوده، می توان به آن ترتیب اثر داد یا نه؟
در خصوص اعتبار حقوقی قید کالوو در حقوق بین الملل بین دکترین اختلاف نظرهایی وجود دارد. گرایش غالب که بر مبنای نظریه کلاسیک (دولت بعنوان دارنده حق حمایت دیپلماتیک) استوار است، بر این عقیده است که قید مزبور، فاقد هرگونه اعتبار حقوقی بوده و بر فرض گنجانیدن در یک قرارداد، مانع توسل شخص متضرر به حمایت دیپلماتیک دولت متبوعش، همچنین رافع مسئولیت بین المللی تابع خاطی نمی باشد. بدین لحاظ که:
اولاً: حق حمایت دیپماتیک حق دولتی و نه حق شخص است. بنابراین اشخاص اساساً صلاحیت اسقاط حق دولت متبوعشان، از اعمال حمایت دیپلماتیک و در نتیجه حق انصراف از آن را ندارند.^[۲۴۸]
ثانیاً: حق حمایتی مزبور، منحصراً از حقوق بین الملل ناشی گردیده و از آثار مهم حاکمیت و صلاحیت شخصی کشور می باشد. بنابراین رد آن از طرف اشخاص (حقوقی یا حقیقی) مؤثر در اعتبار حق دولت متبوع او نیست، ضمن اینکه با پذیرش چنین فرضی دولتها و سازمانهای بین المللی می توانند به استناد آن از بسیاری از تعهدات خود شانه خالی نمایند.^[۲۴۹]
گرایش ضعیف تر نیز که بر مبنای نظریه جدید حمایت دیپلماتیک (شخص بعنوان دارنده حمایت دیپلماتیک) استوار است ذکر چنین قیدی را در قرارداد- با توجه به اصل صحت و اعتبار قراردادهایی که بر مبنای قصد و رضایت طرفین منعقد گردیده- مانع توسل شخص متضرر به حمایت دیپلماتیک دولت متبوعش می دانند. بدین لحاظ که حق حمایتی مزبور، صرفاً حق شخصی و فردی است. بنابراین منحصراً متعلق به شخص و نه دولت متبوع او است. مبنای گرایش مزبور نیز دیدگاهی است که حقوق ماهوی و مادی در سطح بین الملل را منحصراً متعلق به شخص اما اعمال آن را متعلق به دولت متبوع او می داند.^[۲۵۰]

2. 2. کشورهای طرف این میثاق اذعان دارند که به منظور استیفای این حق:

الف) آموزش و پرورش ابتدایی باید اجباری باشد و رایگان در دسترس عموم قرار گیرد.
ب) آموزش و پرورش متوسطه به اشکال مختلف آن از جمله آموزش و پرورش فنی و حرفه‌ای متوسطه باید تعمیم یابد و به کلیه وسایل مقتضی به ویژه به وسیله معمول کردن تدریجی آموزش و پرورش مجانی در دسترس عموم قرار گیرد.
ج) آموزش و پرورش عالی باید به کلیه وسایل مقتضی به ویژه به وسیله معمول کردن تدریجی آموزش و پرورش مجانی به تساوی کامل براساس استعداد هر کس در دسترس عموم قرار گیرد.
د) آموزش و پرورش پایه (اساسی) باید حتی الامکان برای کسانی که فاقد آموزش و پرورش ابتدائی بوده یا آن ‌را تکمیل نکرده باشند تشویق و تشدید بشود.

ه) توسعه شبکه مدارس در کلیه مدارج باید فعالانه دنبال شود و نیز باید یک ترتیب کافی اعطاء بورس ها (هزینه تحصیلی) برقرار گردد و شرایط مادی معلمان باید پیوسته بهبود یابد.
کشورهای طرف این میثاق متعهد می شوند، که آزادی والدین یا سرپرست قانونی کودکان را بر حسب مورد در انتخاب مدرسه برای کودکانش سوای مدارس دولتی محترم بشمارند. مشروط بر اینکه مدارس مزبور با حداقل موازین (قواعد) آموزش و پرورش که ممکن است دولت تجویز یا تصویب کرده باشد مطابقت کند و آموزش و پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان مطابق معتقدات شخصی والدین یا سرپرستان آنان تأمین گردد.
هیچیک از اجزای این ماده نباید به نحوی تفسیر گردد که با آزادی افراد و اشخاص حقوقی به ایجاد و اداره مؤسسات آموزشی اخلال نماید مشروط بر اینکه اصول مقرر در بند اول این ماده رعایت شود و تعلیماتی که در چنین مؤسساتی آموزش داده می‌شود با موازین حداقل که ممکن است دولت تجویز کرده باشد مطابقت کند.
ماده ۲۸ کنوانسیون حقوق کودک مقرر می دارد:
کشورهای طرف کنوانسیون حق کودک را نسبت به آموزش و پرورش به رسمیت می شناسند و برای دستیابی تدریجی به این حق و بر اساس ایجاد فرصت های مساوی، اقدامات ذیل را معمول خواهند داشت:
الف) اجباری و رایگان نمودن تحصیل ابتدائی برای همگان.
ب) تشویق توسعه اشکال مختلف آموزش متوسطه منجمله آموزش حرفه ای و کلی، در دسترس قرار دادن این گونه آموزش ها برای تمام کودکان و اتخاذ اقدامات لازم از قبیل ارائه آموزش و پرورش رایگان و دادن کمک های مالی در صورت لزوم.
ج) در دسترس قرار دادن آموزش عالی برای همگان بر اساس توانایی ها و از هر طریق مناسب.
د) در دسترس قرار دادن اطلاعات و راهنمایی های آموزشی و حرفه ای برای تمام کودکان.
ه) اتخاذ اقداماتی جهت تشویق حضور مرتب کودکان در مدارس و کاهش غیبت ها.
کشورهای طرف کنوانسیون تمام اقدامات لازم را جهت تضمین این که نظم و انضباط در مدارس مطابق با حفظ شئون انسانی کودکان بوده و مطابق با کنوانسیون حاضر باشد، به عمل خواهند آورد.
کشورهای طرف کنوانسیون همکاری های بین المللی را در موضوعات مربوط به آموزش و پرورش، خصوصاً در زمینه زدودن جهل و بی سوادی در سراسر جهان و تسهیل دسترسی به اطلاعات فنی و علمی و روش های مدرن آموزشی، تشویق و افزایش خواهند داد. در این ارتباط، به نیازهای کشورهای در حال توسعه توجه خاصی خواهد شد، مورد تأکید قرار گرفته است.
با نگاه به اسناد مختلف بین المللی می توان گفت در این اسناد جنبه های برخورداری از حقّ آموزش و پرورش کودکان وجود دارد. که همگانی بودن حقّ آموزش و پرورش، تساوی حق آموزش و پرورش، رایگان بودن حق آموزش پرورش، اجباری بودن تحصیلات ابتدایی، نشان دهنده آن است که آموزش و پرورش برای همگان، مخصوصاً کودکان مهم و ضروری است و جزء حقوق اساسی آنان محسوب می شود و از آنجا که هدف قوانین و اسناد بین المللی از تعیین حقوقی برای کودکان در مورد آموزش و پرورش این بوده است که، بعد از اینکه نهادی به نام مدرسه تشکیل شد و کودکان در آن حاضر شدند، بتوان آن را به صرف وجود تشکیلاتی با نام آموزش و پرورش، تلقی کرد و تأکیدات راجع به حقوق کودک در اسناد بین المللی در مورد حق دسترسی به آموزش و پرورش در واقع دسترسی کودکان به سیستم مطلوبی برای تعلیم و تربیت است و پرورش دادن، درک مسئولیت اخلاقی و اجتماعی کودکان است.
از آنجایی که آموزش به عنوان یکی از وظایف دولت مورد تصریح قرار گرفته و حق افراد فقیر از آموزش رایگان تضمین شده است و تقریباً یک حقیقت آشکار است که دولت آموزش اجباری را برای هر انسانی که در محدوده کشور متولّد می شود، فراهم سازد. همانطور که حفاظت و نگهداری سالم بر عهده پدر و مادر است دولت هم در این موارد باید والدین را تحت حمایت خود قرار دهد تا کودکان بتوانند به حق فرهنگی و اجتماعی و… خود برسند.
از طرفی آماده کردن کودکان برای داشتن زندگی ای با مسئولیت در جامعه ای آزاد با روحیه ای از تفاهم و تساوی، صبر، دوستی… با آموزش و پرورش و نشستن سر کلاس های درس امکان پذیر است و همچنین آموزش خانوادگی در محیط خانه باعث یک درک شایسته ای از عملکرد اجتماعی در بزرگ کردن کودکان است و باعث می شود که کودکان و افراد و گروه ها بتوانند از حقوق خود اطلاع پیدا کنند و به طور منطقی احترام به حقوق و آزادی هایشان را انتظار داشته باشند و آنها را مطالبه کنند. همچنین جلوگیری از تبعیض و به خصوص اصل دسترسی برابر آموزش، در تمامی قواعد و اسناد بین المللی مورد تأکید قرار گرفته است. به رغم تعهد الزام آور دولت ها، هنوز بسیاری از کودکان دسترسی به آموزش ابتدایی اجباری و رایگان پیدا نکرده اند و در نتیجه پذیرش مشکلات اقتصادی ناشی از برنامه های تعدیل ساختاری یا بحران بدهی‌ها، این مشکلات نمی توانند از مسئولیت اساسی و مهم دولت در تهیه و ارائه یک طرح عملیاتی بکاهند.
ارکان سازمان ملل بر روی حق بر آموزش بایستی دقت کنند تا از همسو نبودن تلاش‌هایشان اجتناب کنند، اگر آنها با هم همکاری کنند به هر حال در سایه همکاری متقابل و با وارد کردن سازمان های غیر دولتی مربوطه (UNESCO ,UNICEF, UNDP) در تلاششان، یک شانس خوب وجود دارد، برای اینکه سازمان ملل متحد باید ماهیت و دامنه حق بر آموزش، تعهدات مربوطه دولت و شاخص های قابل اعتماد برای نظارت بر دولت در ایفای تعهداتشان را به خوبی بیان کند. (نوواک، ۱۳۹۰: ۲۵۸)
زیرا آموزش یک مسئله عمومی فرض شده است و دولت‌ها برای تأمین آن و برای وادار نمودن کودکان رفتن به مدرسه تا یک سن خاصی دارای حق و تکلیف هستند.
آموزش اجباری، روش مهمی است، که به وسیله آن دولت ها کودکان را در مقابل والدینشان و همه اشکال استثمار اقتصادی محافظت می کنند و والدین وظیفه دارند، که کودکان را در مدارس ثبت نام کنند و کودکان به لحاظ قانونی مکلف هستند، به مدارسی بروند که والدینشان از میان مدارس عمومی و خصوصی موجود انتخاب کرده است.
طبق بند ۱ ماده ۳ کنوانسیون حقوق کودک مقرر داشته: “در تمام امور مربوط به کودکان، بایستی علاقه کودک در صدر موارد مدّ نظر باشد.”
این در حالی است که کودکان به مدارسی می روند، که والدینشان انتخاب می کنند، و آنها در انتخاب مدارس خود نقشی ندارند. پس اگر هدف آموزش شکوفایی کامل شخصیت و استعدادهای کودک و توانا سازی او در یک جامعه آزاد باشد. حمایت قوی از حقوق فرد (کودکان) برای انتخاب آموزشش و مشارکت در تصمیم‌گیری مربوطه، به نظر بسیار مطلوب می‌رسد. که علاقه کودکان هم، در انتخاب مؤسساتی که قرار است، در آن آموزش یابند مدّ نظر قرار گرفته شود.
ضروری است که در مدارس، دولت ها به نحو مؤثر به تأمین خدمات آموزشی بپردازند. تا همه کودکان از دسترسی به آموزش با کیفیت برخوردار شوند و فرقی بین کودکان دختر و کودکان پسر وجود نداشته باشد. زیرا هنوز هم نقاط مختلف کشور، خانواده هایی زندگی می کنند، که درس خواندن کودکان دختر را ممنوع کرده اند، اینگونه می پندارند که دختر باید در کنار مادرش آشپزی و خانه داری را یاد بگیرد و به سواد نیازی ندارد. در صورتی که سواد و آموزش و پرورش حق مسلّم هر کودک است، که به مدرسه برود و آموزش و پرورش یابد. طبق قوانین ملی و بین المللی، باید به نحوی این عقاید غلط را که در ذهن بعضی خانواده‌ها وجود دارد را از بین ببریم، تا اجازه بدهند و قبول کنند که کودکان دختر و پسر هیچ فرقی با هم ندارند. آن‌ها هم به آموزش و پرورش در طول زندگی نیاز خواهند داشت و تحصیلات تمام کودکان باعث شکوفایی توسعه جامعه خواهد شد.
دولت‌ها، با کمک سازمان هاو مؤسسات ملی و سازمان های غیر دولتی، باید افزایش آگاهی نسبت به حقوق بشر را ترویج دهند و فعالیت های تعلیم و تربیتی در زمینه حقوق بشر و آموزش را انجام دهند. زیرا دولت ها دارای مسئولیت اولّیه برای تضمین حقوق بشر که یکی از آنها آموزش و پرورش صحیح همه افراد و گروه ها در یک فضایی کاملًا برابراست، به عهده دارند.
همچنین باید با همکاری بین المللی در قالب کمک فنی و اقدامات نظارتی بی سوادی را کاهش دهند و تعهدات حقوقی برای اجرای مقرات را به آموزش حقوق بشر، معلمان، محققان، دانشمندان، دانشگاه و سایر مؤسسات آموزش عالی به درستی اجرا کنند.
چارچوب حق بر آموزش می باشد که به صورت واضح دولت ها را متعهد کند، تا این که تمامی اقدامات لازم برای مقررات انظباطی در مدارس متناسب با شأن و منزلت کودکان باشد. شکی نیست که این تعهد مثبت به صورت یکسان در مورد مدارس صورت گیرد، زیرا این تعهدات به تبعیت از حق عمومی هر فرد است. زیرا هیچ فردی نباید مورد رفتار غیر انسانی و مخالفت با شأن و منزلت خود قرار گیرد.
باید بدانیم که حق هر فرد به خصوص کودکان برای دریافت آموزش، هسته حق بر آموزش را تشکیل می دهد و باز داشتن کودکان از تحصیل به دلیل فقر خانوادگی، نیاز به دستمزد کودکان، بعد مسافت و دوری راه… باید ریشه کن شود، که این اصل از طریق حمایت دولت امکان پذیر می باشد.
طبق ماده ۱ قانون تأمین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان مصوب ۱۳۵۳ مقرر می دارد: کلیه اطفال و جوانان ایرانی که واجد شرایط تحصیل می باشد باید بدون هیچ گونه مانعی به تحصیل بپردازند و هیچ‌کس نمی‌تواند آنان را از تحصیل باز دارد جز با مجوز قانونی.
و ماده ۲ قانون فوق الذکر مقرر می دارد: در هر محل که دو حیات تحصیل مراحل تعلیمات ابتدایی و راهنمایی که اجباری و مجانی است فراهم اعلام شده باشد، پدر و مادر یا سرپرست قانونی کودک که وظیفه نگهداری و تربیت کودک برعهده اوست موظف است نسبت به ثبت نام و فراهم کردن دوحیات تحصیل کودک تحت سرپرستی خود اقدام کند و در صورتی که از انجام این وظیفه خودداری کند، وزارت آموزش و پرورش بر مبنای آمار ارسالی اداره‌ کل ثبت احوال نسبت به ثبت نام کودکان واجد شرایط تحصیل اقدام خواهد کرد.
البته تاکنون به این ماده عمل نشده است، در هیچ یک از نقاط ایران اداره آموزش و پرورش بنا به مسائل و مشکلاتی راساً اقدام به ثبت نام کودکان نکرده است. بلکه فقط والدین کودکان هستند که با مراجعه به مدارس نسبت به ثبت نام فرزندان خود اقدام می کند.
در نقاط مختلف کشور کودکانی هستند، که بنا به دلایلی از تحصیل محرومند و هیچ کس برای ثبت نام آنان در مدارس اقدام نمی کند و به فراموشی سپرده شده اند.
محیط آموزش، علاوه بر اینکه به شخصیت طفل ارزش می دهند، زمینه را برای پرورش استعدادهای او فراهم می گرداند. این در صورتی امکان دارد که به اولیای مدرسه، معلم و… نمونه ای از رشد وکمال باشند. مخصوصاً در دوره دبستان که این دوره بیشتر بر شخصیت طفل تأثیر دارد و در شکل گیری صحیح مسیر آینده او مهم است.
اولیای مدرسه باید طوری با کودکان برخورد کنند، که علاقه آنان در یادگیری و کسب کمال بیشتر بسازند و محیط آموزش و پرورشی فوق العاده‌ای برای آنان فراهم سازند. در این سازندگی، محیط سالم و امن و کامل رویت هم نقش مهمی برای فراهم کردن آن دارد. که محیط آموزشی با امکانات لازم برای کودکان فراهم سازد. زیرا آموزش و پرورش برای کودکان امری اساسی و ضروری است و نباید از این حق مهم آنان چشم پوشی کرد. کودک حق دارد از تعلیم و آموزش به نحو احسن برخوردار شود. والدین در پناه، حمایت دولت باید این شرایط را برای کودکان خود محیا سازند. برای آماده سازی کودکان در زندگی توأم با مسئولیت در یک اجتماع آزاد نیاز است که از حق آموزش برخوردار باشند و این را هم باید در نظر داشته باشیم که یک دولت با میزان بی سوادی بالا یا میزان ثبت نام ابتدایی پایین یا دولت هایی که دارای سیستم شهریه برای آموزش ابتدایی هستند، به نظر می رسد که تعهداتشان را برای تأمین حداقل استاندارد مورد نیاز حق برآموزش انجام داده باشند. با این حال نقض تعهداتشان را تنها زمانی میتوان ثابت نمود، که دلیل روشنی وجود داشته باشد، مبنی بر این که دولت مربوطه حداکثر تلاشش را در جهت ریشه کنی بی سوادی و تأمین آموزش ابتدایی رایگان و اجباری با توجه به امکانات و منابع موجودش به خرج نداده است. (نوواک، ۱۳۹۰: ۲۴۲)
والدین یا سایر سرپرستان کودکان، مسئولیت در جهت تضمین شرایط زندگی مناسب برای پیشرفت کودکان در چارچوب توانایی ها و امکانات عالی خود برعهده دارند و چون با آموزش، استعدادهای کودکان پرورش می یابد، باید سعی شود محیط آموزشی مناسب برای تمام کودکان فراهم گردد و در جهت شرایط آموزشی بهتر و راحت تر برایشان تلاش کنیم و در تمام نقاط کشور امکان دسترسی به آموزش را فراهم سازیم.با این اوصاف خیلی از کودکان در نقاط مختلف کشورهستند، که به دلیل فقر اقتصادی مجبورند کار کنند و از درس مدرسه دور مانده اند و دیگر وقت درس خواندن را ندارند.
در نتیجه خود آسیب های اجتماعی جامعه به حساب می آیند. وقتی تحصیلات نداشته باشند، صدر صد از نظر اخلاقی و رفتاری… شایسته یک جامعه نخواهند بود و همه به خود و هم به خانواده خود و هم به اجتماع و جامعه ای که در آن زندگی می کنند، خواه ناخواه آسیب می رسانند. در صورتی که این کودکان بر اساس خواسته و میل خود محیط مدرسه و آموزش و پرورش را ترک نکرده اند.
از آنجایی که آموزش و پرورش هدف و سمت و سوی کودکان را در زندگی مشخص می کند و اینگونه کودکان از هدف اصلی خود و یک زندگی ایده آل دور می مانند و در حالی که باید پشت نیمکت‌های مدرسه بنشینند و آموزش یابند. به اجبار مشغول به هر کاری برای امر و معاش خود و خانواده خود هستند.
فراموش نکنیم که هزینه دور ماندن کودکان از محیط مدرسه و آموزش پرورش بسیار سنگین تر از هزینه تأمین تعلیمات با کیفیت بدون تبعیض برای همه کودکان می باشد.
البته عامل مهم عدم آگاهی و محروم بودن این کودکان از آموزش و پرورش فقر اقتصادی آنان است. که باعث شده است آنها از محیط گرم خانواده و مدرسه و آموزش و پرورش دور شوند و سرنوشت شومی را برایشان رقم بخورد.
چه بسیار است فاصله میان کودکانی که دوست دارند به مدرسه بروند و سر کلاس درس حضور پیدا کنند، امّا نمی توانند و کودکانی که تمام شرایط زندگی برایشان مهیاست، اما به دلیل عدم آگاهی و توجّه بیش از حدّ والدین به آنها نمی توانند از آن به درستی استفاده کنند.
زیرا همانطور که آموزش و پرورش در محیط مدرسه مهم است و تمام کودکان باید از آن بهره‌مند شوند. آموزش در محیط خانه هم اهمیت به سزایی دارد، که می تواند بر کودکان تأثیر فراوانی بگذارد.

تا اینکه در سال ۵۰ برادرش امام حسن به سم «جعده» مسموم و شهید گردید.^[۲۷] امام طبق وصیت برادر قصد کرد تا او را در کنار پیامبر دفن کند و لیکن مخالفت عایشه و عمال حکومت کار را به آستانه خونریزی کشاند و امام باز هم طبق وصیت برادر مبنی بر عدم خونریزی از این کار منصرف گردید^[۲۸] و این خود نرمش قهرمانانه‌ی دیگری بود لکن از حسین برادر حسن. پس از شهادت برادر امام حسین به مدت ۱۰ سال در حکومت معاویه زیست لیکن گه گاهی نامه‌هایی بین او و معاویه رد و بدل می‌شد که از مضمون نامه‌ها شجاعت حیدر گونه او نمایان است.
دوران معاویه یعنی دوران اختناق اعدام، سربریدن بزرگان، شیعیان و سرکوب شدید مردم و به ویژه شیعیان علی بن ابیطالب در سر تا سر بلاد اسلامی. اما علیرغم این فضای خوفناک هنگامی که کاروانی تجاری اموالی را برای معاویه می‌برد امام اقدام به مصادره اموال آن‌ها می کند سپس به معاویه نامه می‌نویسد که کاروانی رد می‌شد به اموالش نیاز داشتم آن‌ها را گرفتم؛ و معاویه هم هیچ تعرضی به امام نمی‌نماید.

اما دوران معاویه در سال ۶۰ هجری به پایان می‌رسد و یزید بر سر کار می‌آید.
گرچه معاویه برای بقاء حکومت‌ها خود از هیچ ظلمی فرد گذار نمی‌کرد اما همواره سعی داشت پوشش اسلامی و منطقی بر تن اعمالش بنماید.
لکن یزید این نمایش گری و تظاهر را هم کنار گذاشت و رسماً محرمات الهی را مرتکب شد و واجبات را زیر پا گذاشت.
این وضعیت ابا عبدالله را بر آن داشت که بر ضد حکومت اموی قیام نماید و نهی از منکر خود را علناً به گوش همه برساند.
لذا در شب ۲۸ رجب سال ۶۰ به قصد حج عازم مکه گردید و خود را مخفیانه از چنگال عمال حکومت یعنی مروان و … رهانید. چند ماهی در مکه ماند اما در مکه هم احساس ناامنی جانی نمود و لذا در ایام حج و بدون انجام مناسک حج تمتع در روز هشتم ذی‌حجه روز ترویه از مکه خارج شد و رهسپار کوفه گردید^[۲۹]. شاید درست‌تر این باشد که بگوییم قصد امام رهیدن از قتل در مدینه و به ویژه در مکه بود، زیرا با کشته شدن او انقلاب در نطفه خفه می‌شد و هم حرمت خانه خدا می‌شکست چنان که خود حضرت می‌فرماید: «ای برادر ترسیدم که یزید بن معاویه مرا غافلگیرانه در حرم بکشد و من کسی باشم که حرمت این خانه به وسیله او مباح گردد».
سید الشهداء در مسیر خود به سمت کوفه در منطقه ای نزدیک به روستای «عقر» و پس از آن در سرزمینی به نام کربلا توسط سپاه حر متوقف گردید این جریان در روز پنجشنبه دوم محرم سال ۶۱ هجری بود.^[۳۰]
سرانجام پس از ۸ روز محاصره در روز عاشورا دهم محرم سال ۶۱ هجری در جنگی نابرابر سیدالشهداء به همراه بیش از ۷۰ تن از یاران وفادارش به شهادت رسیدند. اهل بیت و حرم او مورد غارت و جسارت قرار گرفتند.^[۳۱]
سر برخی از شهدا از جمله خود امام از تن جدا شد پیکر مطهر امام به فجیع‌ترین وضعیتی لگدمال ستوران قرار گرفت^[۳۲]؛ و تمامی اهل بیت وی به سخت‌ترین شکلی به اسارت برده شدند.
گفتار چهارم : برگزیده ای از زندگی امام سجاد ×
زندگانی امام(×) در یک نگاه
۳۸ هجری ولادت
۴۰ هجری شهادت پدر بزرگ (امیرالمؤمنین×)
۵۰ هجری شهادت عموی بزرگوار (امام حسن×)
۶۱ هجری آغاز حکومت یزید، شهادت پدر و آغاز امامت، اسارت امام و اهل بیت
۶۲ هجری شروع تربیت نیروهای صالح (سیاست مبارزه مثبت)
۶۳ هجری قتل عام مردم مدینه (فاجعه حره)
۶۴ هجری قیام توابین
۶۷ و ۶۶ هجری قیام مختار
۸۳ هجری شورش ابن اشعث
۹۴ هجری شهادت
او فرزند حسین بن علی سومین امام شیعیان جهان، مادرش شهربانو، مشهورترین لقبش زین‌العابدین و سجاد است و در سال ۳۸ هجری قمری دیده به جهان گشود.
حدود ۲ سال از خلافت جدش امیرمومنان را درک نمود و پس از آن به مدت ۱۰ سال شاهد حوادث دوران امامت عموی خویش امام مجتبی (×)بود…
پس از شهادت امام مجتبی در سال ۵۰ هجری به مدت ۱۰ سال در دوران امامت پدرش حسین بن علی (×) که در اوج قدرت معاویه با او در ستیز و مبارزه بود در کنار او قرار داشت.
در محرم سال ۶۱ هجری در جریان قیام و شهادت پدرش حسین (×) در کربلا حضور داشت همراه دیگر اسیران اردوگاه حسینی به اسیری به کوفه و شام برده شد.^[۳۳]
بدین ترتیب امام شاهد صحنه‌هایی بود که پدر شهیدش هرگز آن‌ها را ندید و آن اسارت اهل بیت و جسارت به آن‌ها و غارت اموالشان بود.
در این سفر امام سجاد (×) سرپرست و تکیه گاه اسیران در کوران مصائب و گرفتاری‌ها بود و با سخنرانی‌های آتشین خود حکومت یزید را رسوا ساخت.^[۳۴]
امام سجاد در حالی که غل و جامعه بر دست و پا و گردن داشت به اسیری برده شد و چون بیمار بود و نمی‌توانست خود را بر شتر نگاه دارد دو پای او را بر شکم شتر بستند.^[۳۵]
پسر زیاد برای آوردن علی بن الحسین جایزه ای معین کرده بود چون او را یافتند و نزد وی بردند از او پرسید: نامت چیست؟
- علی بن الحسین.
- مگر خدا علی بن الحسین را نکشت؟
- برادری داشتم او را علی می‌گفتند. مردم او را کشتند.
- نه خدا او را کشت. این را بکشید!
در این هنگام حضرت زینب _%، فریاد برآورد که آنچه از خون‌ها ریختی برای تو بس است و اگر می‌خواهی او را بکشی مرا هم با او بکش! ابن زیاد از قتل امام منصرف شد^[۳۶]؛ و این‌گونه امام با شجاعت در مقابل ابن زیاد ایستاد. سپس کاروان اسرا به شام برده شد.
طبری می‌گوید
عبیدالله در کوفه دستور داد زنان و فرزندان حسین آماده شدند و دستور داد بر گردن علی بن الحسین (×) غل و زنجیر بسته شد. سپس مخفربن ثعلبه عائذی بهمراه شمر بن ذی الجوشن آن‌ها را بردند تا در دمشق بر یزید وارد شدند.^[۳۷]
و در نهایت کاروان غم دیده اسرا به مدینه بازگردانده شدند اما شاید بتوان گفت دوران شکوفائی امامت امام از همین زمان یعنی اواخر سال ۶۱ و اوائل سال ۶۲ شروع می‌شود و آن شروع برنامه تربیتی و انسان سازی امام است که تا سال ۹۴ یعنی سال آخر عمر مبارکش ادامه داشت.
در این مدت امام به غیر از فرزندان خود یعنی امام باقر (×) و عبدالله، عمر و حسین که از عالمان، فقیهان و راویان حدیث بوده‌اند^[۳۸]، ۱۷۱ نفر دیگر از اصحاب و راویانی را تربیت کرده است که از آن بزرگوار روایت کرده‌اند^[۳۹].
امام در مدت ۳۳ سال امامت خود شاهد چندین قیام علیه حکومت بود که از جمله آن‌ها می‌توان به قیام توابین^[۴۰] (۶۴ ه. ق)، قیام مختار^[۴۱] (۶۶ ه. ق) و شورش اشعث^[۴۲] (۸۳ ه. ق) اشاره نمود.
امام با تدبیر حکیمانه و معصومانه خود شیعه را از میان طوفان حوادث مختلف سیاسی اجتماعی و اعتقادی به صحت و سلامت عبور داد و سرانجام در سال ۹۴^[۴۳] ه. ق یا ۹۵ ه. ق به دستور هشام بن عبدالملک به او سم خوراندند و او را به شهادت رساندند^[۴۴].
گفتار پنجم : شناخت اجمالی ابن تیمیه و فیصل نور تألیفات مشهورآنها
ابن تیمیه و کتاب معروف او
احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن عبدالله بن الخضر معروف به ابن تیمیه حرّانی در سال ۶۶۱ ه. ق در حران به دنیا آمد^[۴۵] و در سال ۷۲۸ ه. ق در دمشق در زندان در گذشت^[۴۶].
خاندان وی همواره داعیه دار مذهب حنبلی بوده‌اند و زعامت مذهبی و سخنوری و قلم فرسائی در علوم دینی را یکی پس از دیگری به ارث می‌گذاشتند^[۴۷].
ابن تیمیه در توحید قائل به تشبیه و شرک ^[۴۸]در علم حدیث منکر احادیث متواتر و در فقه فتوای مشهور او تکفیر هر مخالفی می‌باشد.
شهید مطهری می‌گوید :

روایی یا اعتبار یک ابزار سنجش، بدین معنی می باشد که ابزار واقعاً چیزی را اندازه گیری نماید که برای آن ساخته شده اند.

پرسشنامه ی پژوهش با بررسی شاخص های مورد نظر مدل آمیخته ی بازاریابی و با مشورت از استاد راهنما و چند تن از محققان سازمان تحقیقات گل و گیاه کشور و تولید کنندگان گل و گیاه طراحی شده است.

۳-۷- جامعه آماری

جامعه آماری عبارتست از مجموعه ای از افراد با واحدهای که دارای حداقل ویژگی جامعه منتخب باشند (بهبودی، ۱۳۸۷).
در پژوهش حاظر، تولیدکنندگان سطح انبوه استان تهران مدنظر قرار گرفته اند که در کل ۹۲ گلخانه بعنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب گردیده اند.
برای اجرای تحقیق ابتدا لازم است که جامعه آماری مشخص و معین گردد.

۳-۸- روش نمونه گیری

به منظور تعیین حجم نمونه ساده ترین روش استفاده از فرمول کوکران می باشد.
در فرمول کوکران:
n= حجم نمونه؛
N= حجم جمعیت آماری «حجم جمعیت شهر, استان, و…» ؛
t یا z= در صد خطای معیار ضریب اطمینان قابل قبول؛
P= نسبتی از جمعیت فاقد صفت معین «مثلا جمعیت مردان» ؛
(q - (1-p) = نسبتی از جمعیت فاقد صفت معین «مثلا جمعیت زنان» ؛
d= درجه اطمینان یا دقت احتمالی مطلوب؛
طبق فرمول بالا اگر بخواهیم حجم نمونه را با شکاف جمعیتی ۰،۵ یعنی نیمی از جمعیت حایز صفتی معین باشند، نیمی دیگر فاقد آن هستند.
معمولا p و q را ۰،۵ در نظر می گیریم، مقدار z معمولا ۱،۹۶ است و d می تواند از ۰،۰۱ تا ۰،۰۵ باشد؛ در برخی از تحقیقات برای تصحیح حجم نمونه از فرمول تصحیح کوکران نیز در ادامه فرمول اصلی استفاده می شود.
در این تحقیق از فرمول کوکران استفاده شده است، بدین صورت که از بین ۹۲ تولید کننده غرفه های دو بازار امام رضا و شهید محلاتی بر اساس فرمول کوکران با ضریب خطای ۵ درصد، نمونه آماری ۷۴ غرفه انتخاب شده است و پرسشنامه تحقیق در میان مدیران آنها توزیع گردیده است.

۳-۹- تحلیل داده ها و آزمون فرضیه ها

در این پژوهش از دو نوع روش آماری جهت بررسی و تجزیه و تحلیل داده ها با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS استفاده گردیده است.
الف) برای استخراج، تلخیص و طبقه بندی دادها و نیز تحلیل داده ها جمعیت شناختی از روش های آمار توصیفی استفاده شده است (آذر و مومنی،۱۳۸۳).
در این روش آماری از جدول توزیع فراوانی و شاخص‌های آن مانند میانگین، انحراف معیار، ضریب نسبی تغییرات و اثربخشی هر سوال استفاده شده است.جهت آماده کردن متغیرها از کدگذاری مجدد «Recode» آنها استفاده شده است.
ب- جهت آزمون فرضیات و تاثیر متغیرهای مستقل بر وابسته و همچنین تعیین سطح معناداری نتایج بدست آمده، از آمار استنباطی و آزمونهای پارامتریک استفاده شده است. در آمار استنباطی با بهره گرفتن از داده ها و اطلاعات حاصله از نمونه به برآورد و پیشگویی ویژگی های جامعه آماری مورد مطالعه پرداخته می‌شود و نتایج حاصله از مشاهدات از نمونه به جامعه آماری تعمیم داده می‌شود. در آمار پارامتریک ساختار معینی درباره توزیع جامعه فرض می‌شود.

۴- فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها

۴-۱- مقدمه‏

تجزیه و تحلیل آماری بخش مهم و پایه ای بسیاری از پیمایش ها را شامل می شود.
آمار شاخه ای از روش شناسی علمی است که با جمع آوری، طبقه بندی، توصیف و تفسیر داده هایی که از اجرای زمینه یابی ها و آزمایش ها به دست می آید سروکار دارد و هدف اساسی آن، توصیف و بیان استنباط هایی درباره ویژگی های عددی جوامع است.
اطلاعات لازم برای پژوهش حاضر از پرسشنامه ای که اعتبار آن مورد آزمون قرار گرفته بود، جمع آوری می شود، این اطلاعات پیرامون نرم افزار SPSS با اعمال آزمون های آماری مناسب با توجه به فرضیات پژوهش، واکاوی می گردد و در این فصل نتایج گردآوری شده برمبنای استنباط آماری و به کمک فنون آماری مناسب به منظور رد یا تأیید فرضیه های پژوهش ارائه می شود.
در این فصل به منظور توصیف ویژگی های نمونه، نخست داده های جمع آوری شده با بهره گرفتن از شاخص های آمار توصیفی طبقه بندی می شود، سپس با بهره گرفتن از شاخص های آمار استنباطی «آزمون کلوموگروف اسمیرونوف، آزمون t تک متغیره و آزمون دوجمله ای» به تأیید یا رد فرضیات پرداخته می شود و از این راه نتایج حاصله از مشاهدات نمونه گزیده شده به جامعه تعمیم داده می شود .
محاسبات و استخراج خروجی‌ها با بهره گرفتن از نرم افزارهای آماری Excel و ۲۱ SPSS انجام گرفته است.

۴-۲- تحلیل توصیفی داده ها

در بخش آمار توصیفی، تجزیه و تحلیل داده‌ها با بهره گرفتن از شاخص‌های مرکزی همچون میانگین، میانه و شاخص‌های پراکندگی انحراف معیار^[۱۲]، چولگی^[۱۳] و کشیدگی انجام پذیرفته است.

جدول (۴-۱) : وضعیت پاسخ ها

برای انجام این تحقیق اندازه گیری دما، PH، BOD، COD، MLSS، MLVSS، آمونیوم و فسفات و نیترات در آزمایشگاه تصفیه خانه اکباتان بر اساس روش‌های زیر انجام گردید.

اندازه گیری BOD
BOD نرخ مصرف اکسیژن در داخل آب توسط ارگانیسم‌هاست. گسترده‌ترین پارامتر مورد استفاده جهت اندازه‌گیری آلودگی آب در فاضلاب و آب‌های سطحی BOD₅ یاBOD پنج روزه می‌باشد. BOD₅ یعنی مقدار اکسیژن مورد نیاز برای تجزیه مواد آلی توسط باکتری‌ها در مدت ۵ روز و در دمای C20 است که به عنوان شاخص استاندارد در سطح جهان پذیرفته شده است. اندازه گیری BOD₅ در آزمایشگاه تصفیه خانه اکباتان مطابق با کتاب استاندارد متد با روش وینکلر و دستگاه BOD متر دیجیتالی ساخت کارخانه Hach صورت ‌گرفت.
اندازه گیری COD
با توجه به زمان‌بر بودن آزمایش BOD₅ و همچنین عدم سنجش کل آلاینده های اکسید پذیر در آزمایش BOD از COD به منظور تعیین اکسیژن خواهی شیمیایی فاضلاب استفاده می‌شود. COD مقدار اکسیژن مورد نیاز شیمیایی معیاری برای سنجش اکسیژن هم ارز ترکیبات آلی است که بتوانند توسط یک اکسید کننده قوی اکسید و تجزیه شوند. اندازه گیری COD نیز در آزمایشگاه تصفیه خانه اکباتان با بهره گرفتن از ویال های مربوطه و دستگاه اسپکتروفوتومتر انجام گردید. همچنین این آزمایش با روش تیتراسیون نیز انجام می‌شود.
اندازه گیری TP، NH₄، NO₃
جهت سنجش آمونیوم، فسفر کل و نیترات از دستگاه اسپکتروفوتومتر مدل (DR5000) و همچنین ویال های مربوطه استفاده ‌گردید.
شکل( ‏۳‑۱۳) دستگاه اسپکتروفوتومتر جهت اندازه گیری میزان نمونه ها
اندازه‌گیری PH
از دستگاه PH متر دارای سنسور دما جهت اندازه گیری مقادیر مربوط به تغییرات PH نمونه‌‌ها استفاده شد
شکل( ‏۳‑۱۴) دستگاه PH متر
اندازه‌گیری MLSS و MLVSS
برای تعیین مقادیر MLSS و MLVSS از روش تبخیر نمونه و خشک کردن استفاده شد، همچنین پس از خشک کردن نمونه ها در دستگاه OVEN و وزن نمودن کاغذی و محاسبه مقدار MLSS، جهت تعیین MLVSS نمونه ها در دستگاه کوره با دمای C 600 قرار گرفته و پس از سرد شدن کامل بوته های چینی مجدداً وزن و محاسبه انجام گردید.

مقدمه
امروزه همزمان با افزایش توان الگوریتم‌های هوشمند در تحلیل داده ها و طبقه بندی و استخراج ویژگی و همچنین شناسایی سیستم‌ها و الگوها، موارد استفاده این الگوریتم‌ها در شاخه های مختلف علوم رو به گسترش است. به صورتی که شاهد استفاده روز افزون از آن‌ها در شاخه های علوم مهندسی، پزشکی، داروسازی، کشاورزی، اقتصاد، مدیریت، جامعه شناسی و غیره هستیم. یکی از پر کاربردترین انواع الگوریتم‌های هوشمند شبکه های عصبی مصنوعی هستند که با پردازش روی داده‌های تجربی، دانش یا قانون نهفته در ورای داده‌ها را به ساختار شبکه منتقل می‌کنند. سیستم‌های بر پایه شبکه های عصبی به علت دارا بودن ویژگی‌های خاص مثل همگرایی سریع، پیاده سازی آسان الگوریتم چه از لحاظ نرم افزاری و چه از لحاظ سخت افزاری حوزه کاربرد وسیعی یافته‌اند.
ساختار شبکه های عصبی از روی ساختارهای پردازشی مغز مدل سازی شده ولی به علت اینکه عملکرد مغز بسیار پیچیده است، هنوز هم دانشمندان به جزئیات نحوه عملکرد مغز واقف نیستند و مدل‌های ارائه شده از کارکرد مغز هر کدام بخش جزئی از عملکرد مغز را ارائه می‌کنند، این امر باعث ایجاد مدل‌های متنوعی از شبکه های عصبی مصنوعی^[۵] شده که هر کدام برای انجام یک دسته از پردازش‌ها بهینه هستند. در این فصل به بررسی اجمالی شبکه‌های عصبی مصنوعی پرداخته می‌شود. با بهره گرفتن از شبکه‌های عصبی مصنوعی سعی می‌شود که ساختار مغز انسان شبیه‌سازی ‌شود. مغز به عنوان یک سیستم پردازش اطلاعات با ساختار موازی از ۱۰^۱۱ نرون با تعداد ۱۰^۱۶ ارتباط تشکیل شده است. هر یک از این نرون‌ها دارای ورودی و خروجی بوده، مغز انسان را به ماهیچه‌ها مرتبط کرده و علائم را از ارگان‌های حساس به مغز منتقل می‌کند. نرون‌ها، ورودی‌ها را که به طریقی خاص جمع ‌شده‌اند، پذیرا می‌شوند. از شبکه‌های عصبی در موارد گوناگونی از جمله ذخیره و بازبینی داده‌ها، گروه‌بندی شکل‌های مشابه، انجام نگاشت کلی از مجموعه ورودی به مجموعه خروجی، بهینه‌سازی و تعیین جواب با وجود قیود مختلف استفاده می‌شود.]۴۴[
ایده شبکه های عصبی مصنوعی
در طول سال‌هایی که دانشمندان به دنبال ساخت سیستم‌هایی برای پردازش داده ها بودند موفق شدند سیستم‌ها و الگوریتم‌های بسیار پیچیده ای طرح کنند که به وسیله آن‌ها داده‌هایی مختلف را با سرعت زیاد پردازش کنند. اما هرچه در این مسیر پیش می‌رفتند نمی‌توانستند بعضی از مشکلات موجود در این سیستم‌ها را حل کنند در حالی که این مشکلات در سیستم پردازش مغز انسان و حیوانات اصلاً مطرح نبود. که بعضی از این مشکلات به شرح زیر است :
برای انجام پردازش‌های پیچیده تر مجبور به استفاده از مدارات پیچیده تر هستیم و هر چه مدارات بزرگ‌تر و پیچیده تر می‌شوند تا خیرهای قطعات الکترونیکی بکار رفته باعث کندتر شدن عملیات می‌شوند و برای جبران آن مجبور به بالا بردن فرکانس کار مجموعه هستیم که این کار نیز ما را با محدودیت‌های تکنولوژیک روبرو خواهد کرد. در صورتی که مشاهده می‌شود با اینکه عناصر پردازش مغز انسان و حیوانات با فرکانسی هزاران بار آرام‌تر کار می‌کنند فرایند پردازش در آن‌ها هزاران بار قوی‌تر و سریع‌تر از سیستم‌های ساخت بشر است.
برای مدل کردن سیستم و یا فرایندها نیازمند دانستن مدل ریاضی آن‌ها هستیم تازه پس از بدست آوردن مدل دقیق یا تقریبی آن‌ها باید سخت افزار یا نرم افزاری اختصاصی به عنوان مدل سیستم طراحی و ساخته شود در حالی که این مجموعه برای مقاصد دیگر قابل استفاده نخواهد بود ولی ساختار مغز انسان و حیوانات به گونه ای است که بدون نیاز به دانستن مدل‌های ریاضی فرآیندها، فقط با دیدن چند نمونه می‌توان فرایند کلی را کشف کنند. همچنین ساختار مغز به گونه ای است که توانایی یادگیری هر کاری را بدون نیاز به تغییر ساختار و اختصاصی شدن برای آن کار داراست.
پردازش داده در این سیستم‌ها فقط شامل یک سری تبدیل و تغییر و استخراج شاخص‌های آماری از داده ها است که به ما در یافتن یک فرضیه یا اثبات فرضیه موجود کمک می‌کند در صورتی که یک سیستم پردازش کامل مثل مغز انسان با دریافت چند مورد از داده از یک دست می‌تواند روابط بین آن‌ها را کشف کند و بر طبق آن نتایج حاصله را به موارد جدید تعمیم دهد.
سیستم‌های پردازشی کلاسیک نسبت به نویز موجود در داده ها بسیار حساس هستند و اگر نویز از حدی بیشتر باشد نتایج پردازش کاملاً غیر قابل استفاده خواهند بود در صورتی که به طور مثال مغز شما می‌تواند صدای صحبت کردن یک شخص را در میان صدها صدای دیگر دنبال کند. این سیستم‌ها در زمینه درک، تعقیب و ثبت روابط بین متغیرها در سیستم‌هایی که تعداد متغیرها در آن‌ها زیاد باشد، یا میزان تأثیر هر متغیر به مقدار متغیر های دیگر در سیستم وابستگی داشته باشد ضعیف هستند مخصوصاً اگر وابستگی متغیرها به هم نیز خود به صورت غیر خطی باشد.
همان طور مشاهده می‌کنید مزیت‌هایی که در بالا برای مغز انسان و حیوانات ذکر شده ناشی از ساختار فوق‌العاده ی آن است و مشکلات مذکور هیچ گاه توسط سیستم‌های پردازشی کلاسیک حل نخواهد شد. به همین علت بود که دانشمندان به فکر تغییر شیوه پردازش داده ها و شبیه سازی ساختار پردازشی مغز افتادند، این سیستم‌ها که با الگو برداری از ساختارهای عصبی موجودات زنده ساخته شده‌اند به شبکه های عصبی مصنوعی معروف هستند.
نحوه عملکرد شبکه های عصبی مصنوعی
نگرش نوین در مورد کارکرد مغز نتیجه تفکراتی بود که در اوایل قرن بیستم در مورد ساختار مغز به عنوان اجتماعی از اجزای محاسباتی کوچک به نام نرون شکل گرفت. بافت‌هایی که عصب نامیده می‌شوند اجتماعی از نرون‌ها هستند که اطلاعات و پیام‌ها را از یک قسمت بدن به قسمت دیگر منتقل می‌کنند. این پیام‌ها از نوع ایم پالس‌های الکتروشیمیایی هستند. بیشتر نرون‌ها از سه قسمت اساسی تشکیل شده‌اند:
بدنه سلول
دندریت
آکسون
که دو قسمت آخر عناصر ارتباطی نرون را تشکیل می‌‌دهند شکل(۴-۱) ساختمان سلول عصبی را نشان می‌دهد.
شکل( ‏۴‑۱) شمایی از نواحی اصلی یک نرون بیولوژیکی
نرون مصنوعی طوری طراحی می‌شود که خواص اساسی یک نرون بیولوژیکی را داشته باشد. هر نرون یک مجموعه ورودی دارد که در واقع خروجی‌های تولید شده یک نرون دیگر می‌باشند. این ورودی‌ها در یک ضریب وزن که متناظر با یک مقاومت سیناپسی است، ضرب می‌شوند. سپس همه این ورودی‌های وزن‌دار با هم جمع می‌شوند تا تراز فعالیت یا تراز تحریک نرون مصنوعی را تعیین کنند. این مجموع وزن‌دار در تابع تحریک^[۶]۱ نرون قرار داده می‌شود تا خروجی نرون تعیین شود. ساختار یک نرون مصنوعی در شکل (۴-۲) ملاحظه می‌شود.
شکل( ‏۴‑۲) شمایی از ساختار یک نرون مصنوعی
با وجود تنوع شبکه‌های عصبی مصنوعی، نرون های همه آن‌ها بر مبنای اصول ساده فوق قرار دارند. در این مدل ساده،  که متناظر با سیگنال‌های دریافت شده به وسیله سیناپس های نرون بیولوژیکی می‌باشند،به عنوان ورودی‌های نرون مصنوعی شناخته می‌شوند. این ورودی‌ها می‌توانند مؤلفه‌های یک بردار باشند که با  نشان داده می‌شود. هر سیگنال قبل از اینکه در بلوک جمع یا بلوک  بکار برده شود در یک ضریب وزن w ضرب می‌شود. مجموعه ضرایب وزن را می‌توان با بردارW نمایش داد. بلوک  عملکرد هسته سلول عصبی را مدل می‌کند. در این بلوک، همه ورودی‌های وزن‌دار باهم جمع شده و یک خروجی تولید می‌شود که سیگنالnet نام دارد. در واقع این عملیات به لحاظ ریاضی معادل ضرب نقطهای دو بردار X و Wمی‌باشد. جهت تولید خروجی نرون، که  نامیده می‌شود، سیگنالnet توسط تابع تحریک  تحت پردازش قرار می‌گیرد. برای نرون های شبکههای عصبی مختلف، تابع تحریک متفاوتی متناسب با ساختار آن‌ها در نظر گرفته می‌شود. در شکل ۴-۲ بلوک  سیگنال netرا دریافت کرده و خروجی  را تولید می‌‌کند.
اگرچه نرون های بیولوژیکی از نرون های مصنوعی بسیار کندتر هستند اما عملکرد مغز خیلی سریع‌تر از عملکرد یک کامپیوتر معمولی است. علت این پدیده بیشتر به خاطر ساختار کاملاً موازی نرون‌ها می‌باشد و این یعنی اینکه همه نرون‌ها معمولاً به طور همزمان کار می‌کنند و پاسخ می‌دهند. شبکه‌های عصبی مصنوعی هم دارای ساختار موازی هستند. اگرچه بیشتر شبکه‌های عصبی مصنوعی هم اکنون توسط کامپیوترهای سری پیاده‌سازی می‌شوند اما ساختار موازی شبکه‌های عصبی مصنوعی این امکان را فراهم می‌آورد که به طور سخت‌افزاری توسط پردازشگرهای موازی، پیاده‌سازی شوند.
آنچه شبکه فرا می‌گیرد در وزن‌های سینا پسی مستتر می‌باشد. رابطه یک به یک بین ورودی‌ها و وزن‌های سیناپتیکی وجود ندارد. می‌توان گفت که هر وزن سینا پسی مربوط به همه ورودی‌هاست ولی به هیچ یک از آن‌ها به طور منفرد و مجزا مربوط نیست. به عبارت دیگر هر نرون در شبکه، از کل فعالیت سایر نرون ها متأثر می‌باشد. بر این اساس چنانچه بخشی از سلول‌های شبکه حذف شوند و یا عملکرد غلط داشته باشند باز هم احتمال رسیدن به پاسخ صحیح وجود دارد. اگرچه این احتمال برای تمام ورودی‌ها کاهش یافته ولی برای هیچ یک از بین نرفته است.
در یک شبکه عصبی مصنوعی هر نرون به طور مستقل عمل می‌کند و رفتار کلی شبکه برآیند رفتارهای محلی نرون های متعدد است. این ویژگی باعث می‌شود تا خطاهای محلی تأثیر چشمگیری بر روی خروجی نهایی شبکه نداشته باشند. به عبارت دیگر، نرون ها در جریان فرایند آموزش شبکه و در یک روند همکاری همهجانبه، خطاهای محلی یکدیگر را تصحیح می‌کنند.]۴۵[
شبکه عصبی مصنوعی
هر شبکه عصبی مصنوعی شامل مجموعه‌ای از نرون های مصنوعی است. نرون‌ها، ورودی‌هایی را که به طریقی خاص جمع ‌شده‌اند را پذیرا می‌شوند. اگر این ورودی‌ها به ‌اندازه کافی بزرگ باشند و مقدار آن‌ها از یک حد از پیش تعیین شده بیشتر شود، در آن صورت نرون فعال‌شده و در غیر این صورت نرون غیرفعال باقی می‌ماند. ورودی‌های جمع شده در یک نرون به یک تابع تحریک که خروجی مشخصی را محاسبه می‌کند وارد شده و خروجی آن به لایه بعدی (یا خروجی سیستم) منتقل می‌شود.
هر شبکه عصبی دارای خصوصیاتی است که آن را از شبکه‌های دیگر متمایز می‌کند. این خصوصیات شامل نحوه ارتباط بین نرون‌ها، روش آموزش شبکه، نحوه تعیین مقادیر وزن‌های رابط و نوع تابع تحریک هر نرون است. با توجه به خصوصیات مذکور، شبکه‌های عصبی متعددی توسط محققین طراحی شده‌اند.
شبکه‎های تک لایه
ساده‌ترین شبکه عصبی از قرار گرفتن تعدادی نرون در یک لایه منفرد به وجود می‌آید. این طرح ساده در شکل (۴-۳) با تمام ارتباطات ممکن نشان داده شده است. البته باید توجه کرد که همه این ارتباطات لزوماً برقرار نیستند و برخی از آن‌ها می‌توانند برقرار نباشند. در شکل (۴-۳) گره‌های دایره‌ای، وظیفه توزیع ورودی‌ها را بر عهده دارند و هیچ‌گونه عملیات محاسباتی انجام نمی‌دهند. لذا به عنوان یک لایه به حساب نمی‌آیند. گره‌هایی که دارای خاصیت محاسباتی بوده و یک لایه را به وجود می‌آورند با مستطیل نمایش داده شده‌اند.